RODZAJE KAR W POLSKIM KODEKSIE KARNYM
Autor: Karol Jokiel
Artykuł omawia poszczególne rodzaje kar występujące w polskim kodeksie karnym.
Kodeks karny - ustawa z dnia 06.12.1997 r. (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) - w przepisie art. 32 stanowi, że karami w naszym systemie prawnym są:
grzywna,
ograniczenie wolności,
pozbawienie wolności,
25 lat pozbawienia wolności,
dożywotnie pozbawienie wolności.
Najczęściej stosowaną, a zatem podstawową karą jest grzywna, czyli sankcja pieniężna. W wielu krajach zachodnich pośród ogółu kar ponad 80% wyroków to zasądzona grzywna. O jej dominującej roli przekonuje zarówno pierwsze miejsce w katalogu kar (art. 32 K.k.), jak i zasada prymatu kar wolnościowych nad karą pozbawienia wolności (art. 58 § 1 K.k.).
Kara grzywny przejawia istotne zalety, do których należy m.in. łatwość w jej orzekaniu i taniość wykonania. Kary tego typu nie wymagają nadto tak rozbudowanego aparatu wykonawczego jak kara pozbawienia wolności (więziennictwo). Z drugiej jednak strony grzywna może zrujnować rodzinę, przecząc zasadzie odpowiedzialności indywidualnej (a nie zbiorowej) za czyn zabroniony.
Kara grzywny może wystąpić w kilku postaciach:
jako grzywna samoistna,
grzywny orzeczonej obok kary pozbawienia wolności, jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść majątkową osiągnął (art. 33 § 2 K.k.),
grzywny orzeczonej w wypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności lub kary ograniczenia wolności (art. 71 § 1 K.k.).
W przypadkach przestępstw opisanych w Kodeksie karnym grzywnę wymierza się nie kwotowo (jak ma to miejsce przy drobnych wykroczeniach), lecz w tzw. stawkach dziennych, określając liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki, przy czym, jeżeli K.k. nie stanowi inaczej, najniższa liczba stawek wynosi 10, zaś najwyższa 360. Ustalając stawkę dzienną, sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe. Stawka dzienna nie może być jednak niższa od 10 złotych, ani też przekraczać 2000 złotych (art. 33 K.k.).
Kara ograniczenia wolności, o której mówi przepis art. 34 K.k., miała służyć zastępowaniu krótkoterminowych kar pozbawienia wolności. Choć w szerokiej praktyce dotychczas nie znalazła uznania, to idea tej kary pozostaje wciąż aktualna. Sprawcy nią ukarani nie zapełniają bowiem zakładów karnych, lecz zostają poddani odpowiednim obciążeniom na wolności. Rodzaje tych obciążeń mogą przybrać trojaką postać:
skazany nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu,
skazany jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd,
skazany ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.
Obowiązek oznaczony powyżej jako drugi polega na wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne wskazanej przez sąd w odpowiednim zakładzie pracy, placówce służby zdrowia, opieki społecznej, organizacji lub instytucji niosącej pomoc charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej, w wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym (art. 35 § 1 K.k.). Miejsce, czas, rodzaj lub sposób wykonywania obowiązku pracy sąd określa po wysłuchaniu skazanego. W stosunku do skazanego pracownika sąd, zamiast opisanego wyżej obowiązku, może orzec potrącenie od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę na rzecz Skarbu Państwa albo na cel społeczny wskazany przez sąd, przy czym w okresie odbywania kary skazany nie może rozwiązać bez zgody sądu stosunku pracy.
Warto jeszcze dodać, że wymierzając karę ograniczenia wolności, sąd może oddać skazanego pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym. Sąd może ponadto orzec wobec skazanego następujące obowiązki:
przeproszenie pokrzywdzonego,
wykonywanie ciążącego na skazanym obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,
powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,
naprawienie wyrządzonej szkody w całości lub w części,
uiszczenie świadczenia pieniężnego.
Kara pozbawienia wolności trwa najkrócej miesiąc, najdłużej zaś 15 lat. Wymierza się ją w miesiącach i latach (art. 37 K.k.). Nie oznacza to oczywiście, że skazany nie może faktycznie przebywać w zakładzie karnym dłużej niż 15 lat. Sytuacja taka jest możliwa przykładowo przy odbywaniu przez skazanego, kolejno po sobie, kilku kar pozbawienia wolności niepodlegających łączeniu.
Jednym z założeń K.k., nie zawsze realizowanym przez sądy, jest ograniczenie stosowania kary pozbawienia wolności, mając także na uwadze, że skuteczna resocjalizacja jest bardzo trudna w notorycznie przepełnionych polskich zakładach karnych. Skuteczności owej resocjalizacji służyć ma niezmiernie regulacja zawarta w art. 62 K.k., która umożliwia sądowi określenie rodzaju i typu zakładu karnego, w którym skazany ma odbywać karę.
Osobnymi rodzajami kar są: kara 25 lat pozbawienia wolności oraz kara dożywotniego pozbawienia wolności. Orzecznictwo sądowe zwraca uwagę, że są to kary wyjątkowe.
Kara 25 lat pozbawienia wolności powinna być wymierzana jedynie wtedy, gdy niewystarczające jest orzeczenie kary 15 lat pozbawienia wolności (tak Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie, z dnia 15 maja 2003 r., sygn. II AKa 86/2003), ma ona bowiem przede wszystkim cel eliminacyjny. Ze względu na bardzo długi czas izolacji skazanego trudno przypisywać jej pełnienie jakichkolwiek funkcji resocjalizacyjnych. Skazany na karę 25 lat pozbawienia wolności może być warunkowo zwolniony dopiero po odbyciu 15 lat kary (art. 78 § 3 K.k.).
Najsurowsza w katalogu jest kara dożywotniego pozbawienia wolności. Są nią zagrożone zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i wojenne, zamach na niepodległość i integralność RP, zamach na życie Prezydenta RP oraz przestępstwo zabójstwa. Kara dożywotniego pozbawienia wolności, w swoim założeniu, ma na trwałe eliminować skazanych ze społeczeństwa, chronić to społeczeństwo przed szczególnie niebezpiecznymi przestępcami, sprawcami najcięższych zbrodni. W praktyce stosuje się ją wobec wielokrotnych zabójców, czy też sprawców dopuszczających się zabójstw z wyjątkowym okrucieństwem.
Skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić dopiero po 25 latach (art. 78 § 3 K.k.). Kary dożywotniego pozbawienia wolności nie orzeka się wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa, nie ukończył 18 lat (art. 54 § 2 K.k.).