Agnieszka Chmielewska EWiWP tok A gr. 3
WIEK SZKOLNY - JAK ROZPOZNAĆ POTENCJAŁ DZIECKA?
OBSZARY ZMIAN ROZWOJOWYCH DZIECKA
1. WSTĘP
Okres od 6/7 do 11/12 roku życia nazywamy młodszym wiekiem szkolnym. W tym czasie doniosłe znaczenie dla rozwoju dziecka ma podjęcie nauki w szkole. Dla dziecka oznacza to zmianę głównej formy działalności: w poprzednim okresie dominowała zabawa, obecnie dominującą formą działalności staje się nauka. Dla wszystkich dzieci początek nauki szkolnej stanowi bardzo ważny, ale też niezwykle trudny okres, bo choć przynależy on do dzieciństwa, to stanowi również pierwszy krok w świecie dorosłych. Jest to ostatni etap dzieciństwa, stąd mówi się o nim jako o późnym lub dojrzałym dzieciństwie.
Dziecko ma przed sobą nowe zadania: jego zachowanie jest oceniane, musi podporządkować się szkolnym wymogom, wypełniać obowiązki, których wcześniej nie miało, a do tego musi znaleźć swoje miejsce w grupie. Wejście w wiek szkolny wiąże się też z „opuszczeniem” domu rodzinnego, czyli większym uniezależnieniem się od rodziców, znacznym zwiększeniem samodzielności, a co za tym idzie: wzrostem poczucia kompetencji. Nauka w szkole stawiając dziecku tak liczne wymagania stymuluje jego rozwój poznawczy, emocjonalny, moralny i społeczny.
2. ROZWÓJ FIZYCZNY
Dziecko zaczynające edukację jest silniejsze i bardziej odporne od przedszkolaka. Wzmacnia się układ nerwowy, kostny i mięśniowy, co wpływa na lepszą wydolność układu krwionośnego i oddechowego oraz lepszą przemianę materii. Rozrost mózgu jest już niemal zakończony.
Nieco wolniej rozwijają się jedynie mięśnie, płuca i serce. Dzieci w tym wieku mają ogromną potrzebę ruchu. Ich mięśnie, choć mocniejsze, nie są jeszcze dość dobrze rozwinięte. Dużo szybciej rozwijają się mięśnie duże, wolniej - drobne. W konsekwencji uczeń wykonuje wiele ruchów niepotrzebnych, zamaszystych. Cechuje go nadmierna pobudliwość . Stąd ma ono także problemy z małą motoryką czyli wykonywaniem czynności precyzyjnych, jak rysowanie, wycinanie, pisanie… Trenowanie mięśni w wykonywaniu drobnych, precyzyjnych ruchów poprawia ich dokładność, zręczność i sprawność.
Również układ kostny nie jest jeszcze wykształcony całkowicie. W tym wieku dziecko rośnie ok. 5-8 cm i przybiera na wadze ok. 3kg rocznie. Niezbędna do wzrostu, duża ilość tkanek chrzęstnych powoduje, że kości młodego ucznia są jeszcze dość miękkie. Ma to duże znaczenie w planowaniu aktywności ruchowej dzieci, która wpływa na rozwój motoryczny . Planując zajęcia sportowe dla dzieci należy pamiętać również o tym, aby wybierać te dyscypliny, które nie wymagają wysokiego poziomu koordynacji, gdyż w tym wieku dziecko dopiero stopniowo rozwija koordynację wzrokowo-ruchową i grafomotoryczną. Nie należy równocześnie kłaść nacisku na współzawodnictwo: aktywność ruchowa powinna być źródłem przyjemności dla wszystkich dzieci, także tych, które nie potrafią jeszcze sprawnie rzucić czy złapać piłki.
Dopiero pod koniec okresu wczesnoszkolnego dziecko nabiera sprawności grafomotorycznej i koordynacji wzrokowo- ruchowej. Wtedy też pojawiają się pierwsze oznaki dojrzewania płciowego.
3. ZMIANY W SFERZE POZNAWCZEJ
Zmiany w zakresie procesów poznawczych zachodzą w następstwie dojrzewania OUN, doświadczeń zdobytych we wcześniejszych okresach rozwoju i stawiania nowych wymagań wobec małego ucznia.
Dziecko zdobywa liczne zdolności związane z przyswajaniem i przetwarzaniem informacji o sobie i otaczającym je świecie. Począwszy od momentu wejścia do szkoły, zmiany jakościowe w rozwoju uwagi są bardzo znamienne. Udział ucznia w lekcji wymaga od niego znacznej koncentracji uwagi - dziecko uczy się swoją uwagę dowolnie, czyli zależnie od własnej woli, koncentrować i obejmować nią coraz więcej elementów. Ta umiejętność pozwala: - skupić się na wykonywanym zadaniu niezależnie od istnienia innych bodźców, - kontrolować własne czynności i modyfikować je zależnie od obranego celu. Umiejętność dowolnego skupiania uwagi jest jedną z podstawowych umiejętności przydatnych w szkolne i zazwyczaj ma ona swoje odzwierciedlenie w postępach w nauce.
Zmiany następują również w obszarze pamięci, która powoli przekształca się z pamięci mechanicznej w pamięć logiczną. Przejawem tego jest zapamiętywanie materiału lekcyjnego ze zrozumieniem, które coraz częściej wypiera mechaniczne uczenie się przez powtarzanie i dosłowne odtwarzanie materiału. Wraz z wiekiem powiększa się zakres pamięci bezpośredniej (tzw. krótkiej): dziecko potrafi zapamiętać i powtórzyć coraz więcej zasłyszanych słów. Uczy się stawiać przed sobą zadania zapamiętywania i zdobywa pewną kontrolę nad swoją pamięcią
By skutecznie zapamiętywać nowe treści, uczniowie zaczynają wykorzystywać indywidualne strategie pamięciowe. Starają się tak zorganizować ważne ich zdaniem informacje, by jak najłatwiej było im je zapamiętać. W ten sposób rozwija się umiejętność myślenia. Uczeń stopniowo rozwija w sobie umiejętność ujmowania cech rzeczywistości z różnych punktów widzenia i łączenia zgromadzonych informacji ze sobą , co pozwala mu na wyjaśnienie związków między przyczynami i skutkami zjawisk w otaczającym go świecie. W toku nauki dziecko uczy się obserwować przedmioty i zjawiska , wyodrębniać ich istotne szczegóły oraz wykrywać związki między nimi. Zdobywa nowe wiadomości , przy czym nie są one, jak w przypadku poprzednich okresów rozwoju, fragmentaryczne i wyrywkowe, ale stanowią uporządkowany system wiedzy. Nie jest to więc jedynie wzrost zasobu pojęciowego, ale również jego jakościowe przetwarzanie, co nazywamy myśleniem logicznym. Można powiedzieć, że pojęcia potoczne (spontaniczne)przekształcają się w pojęcia naukowe. W związku z tym dziecko zdobywa coraz lepszą orientację w świecie. Rozwijają się u niego podstawowe procesy myślowe : analiza, synteza, porównanie, abstrahowanie i uogólnianie. Rozwija się też umiejętność analizowania, planowania oraz przewidywania konsekwencji działań własnych oraz innych. Jednakże te procesy rozwijają się stopniowo przez cały okres nauki podstawowej.
Dzieci w młodszym wieku szkolnym podporządkowują swoje spostrzeżenia określonemu celowi. Rozróżniają i uogólniają cechy przedmiotów, prawidłowo spostrzegają ich obrazy, kontury i schematy, co łączy się z nauką oraz rozwojem uwagi. Organizacja dziecięcego spostrzegania wymaga, za każdym razem, wyraźnego określenia przedmiotu, celu oraz metody. Ważne jest, by wyjaśnienie oparte było na konkretnym obrazie, gdyż dzieci w tym okresie potrafią dokonywać operacji logicznych oraz posługiwać się pojęciami przestrzeni, czasu, prędkości jedynie w odniesieniu do rzeczywistych przedmiotów i zdarzeń.
4. STADIUM OPERACJI KONKRETNYCH WG PIAGETA
Około 6-7 roku życia dochodzi do ważnej zmiany jakościowej w procesie rozwoju intelektualnego dziecka. Dzieci stają się zdolne do operacji umysłowych, czyli zaczynają rozumować w sposób systematyczny, usiłują rozwiązywać problemy logiczne, co pozwala wyróżnić w ich rozwoju poznawczym kolejne stadium rozwojowe. Jest to STADIUM OPERACJI KONKRETNYCH, w którym dostępne dzieciom operacje umysłowe opierają się na konkretnych przedmiotach i wydarzeniach. Dzieje się tak, gdyż rozważania teoretyczne, pojęcia abstrakcyjne oraz poruszanie się w świecie czystych idei nadal wykracza poza możliwości dzieci.
Najważniejsze osiągnięcia rozwojowe tego stadium, to:
A) SZEREGOWANIE czyli SERIACJA to zdolność umysłowego porządkowania przedmiotów pod względem pewnej wielkości (długość, ciężar…) na podstawie wykrywania różnic między nimi.
- Pod koniec wczesnego dzieciństwa dzieci potrafią zestawić obiekty tej samej klasy, różniące się rozmiarem (małe - duże). - Starsze dzieci szeregują w sposób empiryczny, metodą prób i błędów, obejmują jednak uwagą tylko 2 sąsiadujące ze sobą elementy, a utworzonego przez siebie szeregu nie potrafią zmodyfikować przez uwzględnienie nowych obiektów. - Dopiero dziecko w stadium operacji konkretnych potrafi szeregować w sposób systematyczny, czyli przyjmując określoną strategię. Potrafi też wprowadzić zmiany do szeregu, by uwzględnić nowe elementy. To z kolei prowadzi do zdolności wyciągania wniosków. B) KLASYFIKOWANIE czyli zdolność do grupowania przedmiotów pod względem określonego kryterium, na podstawie podobieństwa między nimi. - Dzieci w wieku 4-5 lat są w stanie uchwycić podobieństwo między dwoma przedmiotami. - Do 7-u lat potrafią klasyfikować przedmioty uwzględniając jeden wymiar (np. kształt lub kolor), ale nie pojmują zależności między zbiorami i związków między klasą a podklasami oraz zjawiska inkluzji klas (doświadczenie z koralami). Oznacza to, że nie potrafią równocześnie myśleć o klasie i podklasie, a główną rolę odgrywa percepcja wzrokowa. - Dzieci w fazie operacji konkretnych potrafią już dostrzec relacje między częścią i całością. Potrafią wyzbyć się uwarunkowań percepcyjnych i zrozumieć, że jeśli chodzi o dwie różne cechy, to jedna może zawierać się w drugiej. - W wieku 7-8 lat dzieci posługują się już zasadą pojemności kategorii, czyli wiedzą, że podkategorie mieszczą się w większej (głównej) kategorii, np. fiołek w kategorii kwiaty, kwiat - roślin, itp.
C) POJĘCIA LICZBOWE Zdolności szeregowania i klasyfikowania pomagają w rozwinięciu zdolności pojmowania liczb. - Całkiem małe dzieci potrafią liczyć, ale wykonują tę czynność na pamięć, bez rozumienia leżących u jej podstaw pojęć. Początkowo myślą o każdej liczbie jako o cesze danego przedmiotu. - Dopiero na początku stadium operacji konkretnych zaczynają zdawać sobie sprawę, że numerowanie to procedura arbitralna i dlatego liczby można stosować zamiennie. Zauważają też fakt, że liczby można łączyć w grupy i podgrupy ( to, że 2+3=5, to to samo co brązowe + białe koraliki = drewniane koraliki). Opanowują stałość liczby, co pozwala im stwierdzić, że liczba monet ułożona w linii pozostaje ta sama, bez względu na długość linii, że tylko zabranie lub dodanie monety może zmienić ich liczbę. D) ZASADA ZACHOWANIA STAŁOŚCI ( tzw. niezmienniki)czyli uzmysłowienie sobie, że podstawowe cechy przedmiotu nie zmieniają się, mimo że pozornie zmienia się ich wygląd. Odkrycie, że jedna cecha nie ulega zmianie przy modyfikacji innych cech wymaga: a) decentracji spostrzeżeń, czyli uwzględnienia wszystkich aspektów bodźca (nie tylko percepcji) b) zdolności ujmowania przekształceń c) zdolności odwracania operacji umysłowych.
Warto dodać, że niezmienniki pojawiają się zwykle w tej samej kolejności i w podobnym wieku u większości dzieci: - stałość liczby 5-6 lat - stałość masy i ilości cieczy 7-8 lat - stałość ciężaru 8-9 lat - stałość objętości 11 -12 lat
5. ROZWÓJ PAMIĘCI I STRATEGII ZAPAMIĘTYWANIA
W okresie szkolnym istotne zmiany dokonują się w zakresie posługiwania się strategiami zapamiętywania. Już dwulatki potrafią wykorzystywać pierwsze, prymitywne strategie pamięciowe, ale dopiero w wieku szkolnym znacznie wzrasta częstość i skuteczność ich stosowania. Związane jest to z pojawiającą się zdolnością celowego zapamiętywania. Uczniowie wykorzystują posiadane strategie w coraz nowszych dziedzinach. Wybór strategii również ulega rozszerzeniu, co pozwala skorzystać z następnej, gdy wcześniejsze nie przynoszą rezultatu.
Przykładowe strategie zapamiętywania: STRATEGIA PRÓB - umysłowe lub głośne powtarzanie słów, ruchów. GRUPOWANIE - łączenie w grupy ułatwiające zapamiętywanie. Częściej wykorzystywana, gdy posiadamy już pewną wiedzę. ELABORACJA - poszukiwanie wspólnych znaczeń i odniesień dla rzeczy, które mamy zapamiętać, np. kojarzenie nowo poznanej osoby z przedmiotem lub słowami. Służy powiązaniu nowego materiału z wiedzą poznaną wcześniej. SYSTEMATYCZNE PRZESZUKIWANIE - „przeglądanie” pamięci w poszukiwaniu dziedziny, w której może się znajdować dana informacja.
W wieku szkolnym możliwe jest także doskonalenie metapamięci, czyli wiedzy o zapamiętywaniu. Dziecko zaczyna bowiem coraz lepiej zdawać sobie sprawę z tego, co wie, jakie są mocne i słabe strony jego pamięci i co poprawia, a co pogarsza jego zdolność zapamiętywania, oraz jakie postępy osiąga w treningu tej umiejętności.
6. ZMIANY W SFERZE EMOCJONALNEJ
W wieku 7-8 lat , wraz z myśleniem logicznym, rozwija się zachowanie stałości uczuć i wartości, zarówno w odniesieniu do siebie, jak i innych. Dzieci nabierają zdolności koordynowania myślenia afektywnego w ramach ciągu zdarzeń.
Jean Piaget twierdzi, że „lubienie kogoś jest uczuciem zmiennym, dopóki jest spontaniczne i związane z określonymi sytuacjami, natomiast staje się trwałe i niezawodne, gdy dołącza się do niego poczucie pewnego zobowiązania”. Dziecięca spontaniczność, typowa dla okresu przedszkolnego, oznaczała, iż wszystkie dziecięce przeżycia znajdowały swój wyraz w zewnętrznych zachowaniach. W wieku szkolnym dziecko zaczyna obejmować refleksją swoje przeżycia, analizuje je i dopiero w wyniku analizy powstaje zachowanie (najpierw myśli, potem działa). To osiągnięcie rozwojowe czyni możliwym zdystansowanie się do własnych przeżyć, by nie zakłócały one pracy nad zadaniem, z którym nie są związane.
Udział w procesie nauczania szkolnego wymaga od dziecka nowego sposobu organizacji własnych działań. Następuje dalszy postęp w kształtowaniu się kontroli emocjonalnej. Dzieci zaczynają być coraz bardziej świadome swoich stanów emocjonalnych i ich wpływu na zachowanie, potrafią coraz lepiej wyrażać swoje emocje w sposób adekwatny do sytuacji oraz w sposób akceptowany społecznie. Znajdują również dla ich wyrażania zindywidualizowane środki wyrazu - każdy uczeń inaczej będzie przeżywał sukces i porażkę.
Wzrasta też początkowo niska odporność na stres. Następuje wzrost zdolności do znoszenia dłuższych napięć, co powiązane jest z rosnącą umiejętnością odraczania gratyfikacji. Umiejętności te są bardzo istotne dla efektywnego funkcjonowania w szkole, gdzie uczeń musi zmierzyć się z trudnymi zadaniami, pomoc nauczyciela jest ograniczona (ilością uczniów) a informacje zwrotne (np. ocena pracy) odroczone.
Pamiętać należy, iż odporność i zdolność radzenia sobie z napięciem dopiero się rozwija i nie należy jej przeciążać.
5