Teoria poznania, która nazywa się tez epistemologią, od greckiego episteme -wiedza i gnoseologia- poznanie. Jak sama nazwa wskazuje jest nauką o poznaniu . Poznaniem nazywa się zarówno pewne akty poznawcze, jak i rezultaty poznawcze. Aktami poznawczymi są pewne czynności psychiczne, jak na przykład spostrzeganie, przypominanie, sądzenie, a dalej takie jak rozważanie, rozumowanie, wnioskowanie i inne. Przykładem mogą być rezultaty poznawcze w formie twierdzeń naukowych. W dziejach teorii poznania zajmowano się zarówno aktami poznawczymi jak i rezultatami.
Pierwsze z naczelnych pytań teorii poznania jest zwane zagadnieniem istoty prawdy (Czym jest prawda?). Drugie klasyczne zagadnienie to zagadnienie źródła poznania. Trzecim natomiast pytaniem teorii poznania jest zagadnienie granic poznania, które domaga się odpowiedzi na pytanie, co może być przedmiotem poznania, a w szczególności, czy może zostać poznana rzeczywistość od poznającego podmiotu niezależna.
Problematyka teoriopoznawcza jest w filozofii obecna od zawsze. Pierwszą osobą, u której spotykamy wypowiedź teoriopoznawczą jest Heraklit. W starożytności tematyka ta była obecna na kilka sposobów: 1. implicite, niewyraźnie - jeżeli ktoś poznaje przedmiot i wypowiada zdanie wyrażające swoje przekonania epistemiczne, to tym samym zakłada pewne rozwiązania teoriopoznawcze. Implicite tematyka teoriopoznawcza jest obecna w każdej nauce, mimo iż nie jest wyraźnie wypowiadana. 2. wtedy, gdy mamy wyraźne zajęcie się przez filozofów grecki tematyką teoriopoznawczą - wypowiedzi teoriopoznawcze wypowiadane mimochodem (Heraklit) lub podejmowanie problematyki w ramach innej przez siebie uprawianej dyscyplinie filozoficznej (Platon, który poświęcił tej problematyce 3 dialogi: Menon, Rzecz pospolita i Teajtet; u Arystotelesa występuje ona w zagadnieniach antropologicznych - Traktat o duszy).
W średniowieczu sposób uprawiania teorii poznania jest podobny (np. nominalizm, tomizm).
Teoria poznania jako odrębna dyscyplina filozoficzna pojawiła się w nowożytności (Kartezjusz - poszukiwał niepowątpiewalnych podstaw wiedzy, zagadnienia teoriopoznawcze nazywał jeszcze metafizyką, nowe tematy w starej terminologii; J. Locke - zawdzięczamy mu pierwszy całościowy traktat teoriopoznawczy: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego). Pomimo nowych zagadnień i traktatów, teoria poznania nie ma jeszcze swojej nazwy ani nazewnictwa.
Dopiero w filozofii nowożytnej można mówić o koncepcjach teorii poznania. Poznanie nie jest czymś prostym, można wyróżnić różne aspekty jej rozpatrywania oraz sposoby uprawiania. Koncepcja to pewien pomysł, zamysł (idea). Każda nauka zawiera w sobie pewne konwencje, my kształtujemy naukę w przeciwieństwie do świata, nauka jest zależna od naszej świadomości. Jak owe koncepcje odkrywamy? Implicite, przez sam fakt wykonywania pewnych czynności lub wtedy, gdy tę koncepcję ktoś wyraźnie wykłada. Nie zawsze tak jest, że autorzy uświadamiają sobie swoją koncepcję teorii poznania i wyraźnie ją wykładają. Należy sobie jednak zawsze zadawać pytanie, czy koncepcja uprawiania danej nauki jest zasadna. Jaka koncepcja teorii poznania z góry skazana jest na niepowodzenie? Jest to taki sposób uprawiania teorii poznania, który ignoruje źródła problematyki teoriopoznawczej oraz popełnienie przez tę koncepcję błędów logicznych w tym błędu petitio principi (coś uzasadnia się przez to, co dopiero ma być uzasadnione).
Koncepcje można podzielić na (wszystkie mają za swój przedmiot poznanie, ale różnią się aspektem):
Przedmiotowe - kiedy poznanie traktuje się jako przedmiot wśród przedmiotów, jako pewną szczególną kategorię przedmiotową (np. kategorię bytu i traktować teorię poznania jako metafizykę poznania lub jako kategorię przeżycia i wtedy mamy psychologię poznawczą - teoria poznania będzie wtedy jakąś dziedziną szczegółową danej nauki)
Meta-przedmiotowe - kiedy poznanie nie jest traktowane jako przedmiot, ale w jego specyficznej, nieredukowalnej funkcji dostarczania mi informacji o czymś (nie jako byt, funkcja psychofizyczna, społeczna, fizjologiczna, ale poznanie jako to, dzięki czemu dowiaduję się czegoś o czymś)
Teoria poznania pozwala w sposób bardziej krytyczny oceniać samo poznanie i rezultaty tego poznania.
Prawda - cecha wypowiadanych zdań określająca ich zgodność z rzeczywistością. W mowie potocznej oraz w logice tradycyjnej prawda to stwierdzenie czegoś, co miało faktycznie miejsce lub stwierdzenie nie występowania czegoś, co faktycznie nie miało miejsca.Problemem zdefiniowania tego pojęcia zajmowali się filozofowie od starożytności. Klasyczna definicja prawdy pochodzi od Arystotelesa i jest to zgodność sądów z rzeczywistym stanem rzeczy, którego ten sąd dotyczy.
Arystoteles tak próbował przybliżać istotę prawdy w swojej Metafizyce:Powiedzieć, że istnieje, o czymś, czego nie ma, jest fałszem. Powiedzieć o tym, co jest, że jest, a o tym, czego nie ma, że go nie ma, jest prawdą.Definicja ta (zwana dziś korespondencyjną definicją prawdy) oznacza, żedane zdanie A jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy stan faktyczny opisany przez zdanie A ma rzeczywiście miejsce,