Tajne nauczanie w czasach okupacji hitlerowskiej
Po wybuchu II wojny światowej i okupacji ziem polskich przez armię hitlerowską w dziejach polskiej oświaty i nauczania nastąpił tragiczny, lecz równocześnie owiany chwałą rozdział. Tereny okupowane przez hitlerowców podzielono na dwa obszary. Obszar ziem zachodnich, Pomorza, Wielkopolski, część woj. łódzkiego, Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie włączono do Trzeciej Rzeszy, z pozostałych utworzono tzw. Generalną Gubernię. Gubernator Hans Frank wydał podległym urzędom instrukcję, ze szczególnym wyrokiem na polskie szkolnictwo, by Polakom stworzyć takie warunki, żeby byli w beznadziejnym położeniu. Urząd do Spraw Polityki Rasowej wydał specjalny dokument, na podstawie którego ziemie polskie włączone do Rzeszy miały ulec bezwzględnej germanizacji, a język polski całkowicie usunięty z życia publicznego. Inteligencję, a więc nauczycieli, księży, lekarzy i wyższych urzędników uznano za element szczególnie niebezpieczny. Postanowiono zamknąć Uniwersytety, szkoły wyższe oraz średnie i zawodowe, gdyż uznano, że są one ośrodkiem polskiego wychowania. Zezwolono tylko na szkoły powszechne z nauką elementarnej wiedzy- rachunków, pisania i czytania. Wykluczono nauczanie innych przedmiotów jak: geografii, historii, literatury i gimnastyki. Niszczono również i grabiono dobra kulturalne m.in. Zamek Królewski w Warszawie, zasoby bibliotek, muzea(ołtarz Wita Stwosza), zamknięto polskie wydawnictwa, teatry. Jednak niszczenie polskiej kultury i światy pobudziło społeczeństwo do samoobrony w celu ochrony skarbów kultury i nauki poprzez wprowadzenie tajnej działalności kulturalnej i oświatowej. Największe wymiary przybrała działalność w ochronie szkolnictwa. Gdy w październiku 1939 r. niemieckie władze okupacyjne postawiły jasne zamierzenia wobec oświaty, nauczycielstwo przystąpiło do zorganizowania tajnego nauczania na wszystkich szczeblach szkolnictwa od szkół podstawowych po wyższe. Była to działalność spontaniczna nauczycieli i objęła cały kraj- wsie i miasta, gdzie kształtowały się organizacyjne ośrodki tej akcji. Całą akcję zorganizował Związek Nauczycielstwa Polskiego, który w październiku 1939r. przyjął nazwę Tajnej Organizacji Nauczycielskiej i miał za cel walkę o postępowy ustrój szkolny i ideologię wychowawczą. Już w latach 30-tych w narastającej fali faszyzmu ZNP podejmował walkę z zagrożeniami kultury i oświaty w czasopismach „ Głos nauczycielski ” i „ Płomyk”. Tajna Organizacja Nauczycielska była kierowniczą siłą w całej akcji oświatowej w okresie okupacji. Tajny rząd powołał specjalny Departament Oświaty i Kultury, który objął wszystkie sprawy związane z organizacją sieci tajnego nauczania w kraju, która objęła województwa, powiaty i gminy. Od 1941r. tajne szkolnictwo rozwinęło się także na obszarach wschodnich. Centralne kierownictwo TON-u spoczywało w rękach 5 działaczy ZNP z okresu przedwojennego- Zygmunta Nowickiego, prezesa Zarządu Głównego ZNP oraz Czesława Wycecha, Kazimierza Maja, Wacława Tułodzieckiego i Teofila Wojeńskiego. Kierownictwo Departamentu Oświaty i Kultury sprawowali: Czesław Wycech, Antoni Czekalski i Stanisław Tazbir. Komórki terenowe, wskutek terroru i prześladowań były zmuszone do przesiedleń na inne tereny. Inaczej układały się warunki tajnego nauczania w Generalnej Guberni, a inaczej na terenach włączonych do Rzeszy. W Generalnej Guberni istniały legalne szkoły podstawowe i zawodowe o zawężonym programie. Tajna organizacja ten program poszerzała, gdyż tajnie uczyła przedmiotów zakazanych jak: historia, geografia. W szkołach zawodowych także nielegalnie poszerzano program nauczania i często realizowano program szkoły średniej, gimnazjum, a więc surowo zakazany przez okupanta. Na obszarach włączonych do Rzeszy żadne polskie szkoły nie istniały, a wszelkie nauczanie w języku polskim było zakazane. Tajne nauczanie mobilizowało całe społeczeństwo do walki o narodową oświatę i objęło cały kraj. Tajne władze oświatowe wkładały dużo wysiłku w ujednolicenie akcji nauczycielstwa, zwłaszcza w podstawowych ogniwach terenowych. W 1942r. wydano dwa dokumenty: pierwszy to wytyczne organizacji i działalności organów oświaty w okręgu oraz instrukcję organizacyjną w sprawie pracy oświatowo- wychowawczej. Powołano gminne komisje oświaty i kultury, by rozbudzić życie kulturalne środowisk wiejskich na obszarze Generalnej Guberni. Dużą trudność w organizacji tajnego nauczania stwarzał brak podręczników i pomocy naukowych, zaś zasoby przedwojenne uległy rekwizycji lub zniszczeniu. Władze okupacyjne zaczęły wydawać czasopismo „Ster”, które miało zastąpić podręczniki, lecz jego treść składała się z opowiadań, wierszy i informacji o kulturze niemieckiej. Miało ono kształtować postawę posłuszeństwa wobec „narodów panów”. „Ster” był lekturą obowiązkową i miał pełnić funkcję nie tylko pisma szkolnego od 9 do 14 lat, ale miał zastąpić czytanki dla klas wyższych. Miały je prenumerować wszystkie szkoły. Lecz nauczyciele na swój sposób odpowiednio interpretowali na lekcjach jego treść. Nastąpiły braki kadry nauczycielskiej, dlatego organizowano tajne kursy i nakłaniano emerytowanych nauczycieli do czynnej pracy. Tajne nauczanie stanowiło ruch masowy, gdyż całe społeczeństwo stanęło do walki o narodową oświatę. Wielu nauczycieli i uczniów tajnego nauczania zginęło w walce i zostało wymordowanych przez okupanta. W Generalnej Guberni w tajnym nauczaniu uczestniczyło ok. 20 000 nauczycieli i około 1 000 000 uczniów. Najszerszy zakres, tajne nauczanie osiągnęło w roku szkolnym 42/43, później jego liczba uczestników się zmniejszyła wskutek terroru i masowej deportacji młodzieży na roboty przymusowe do Niemiec, a także wskutek wzmożonej akcji zbrojnej. Spotykano i gromadzono się w prywatnych mieszkaniach potajemnie, by zdobywać wiedzę. Szkolnictwo wyższe przeżyło tragiczny los kadry naukowej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W dniu 5 listopada 1939r. z inicjatywy władz okupacyjnych miał odbyć się wykład jednego z wysokich przedstawicieli urzędu Generalnej Guberni o stosunku narodowego socjalizmu do nauki. Rektora proszono o powiadomieniu pracowników naukowych uczelni w celu ich obecności na wykładzie. Zgromadzeni na sali wykładowej profesorowie i pracownicy naukowi, ok. 200 osób, zostali aresztowani pod zarzutem nielegalnego rozpoczęcia roku akademickiego i brutalnie wtłoczeni do wozów policyjnych i przewiezieni do więzienia w Krakowie, a później do obozu koncentracyjnego w Sacksenhausen. Wśród nich znalazł się rektor Uniwersytetu prof.Tadeusz Lehr-Spławiński i prezes Polskiej Akademii Umiejętności prof. Stanisław Kutrzeba. Sprawa nabrała rozgłosu na arenie międzynarodowej i w lutym 1940r. uwięzionych profesorów uwolniono, lecz 19 osób uwięzionych zmarło w obozie m.in. historyk literatury Ignacy Chrzanowski i prof. filozofii Tadeusz Garbowski oraz inni wybitni profesorowie. Aresztowano też profesorów KUL-u i AGH w Krakowie. Terror niemiecki w Krakowie opóźnił rozpoczęcie tajnych studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim, dopiero w 1942r. rozpoczęto tajne zajęcia na wydziale filozoficznym, prawa i medycyny. Razem było ok. 920 studentów i 136 pracowników naukowych. W innych ośrodkach akademickich tajne studia rozpoczęto wcześniej równolegle z tajną oświatą. Na Uniwersytecie Warszawskim już w 1940r. rozpoczęło się tajne nauczanie w zakresie filologii, historii i filozofii. W latach 1941-43 filologia polska skupiała ok. 150 studentów, historia w latach 1943-44 ok.100 studentów, a prawo w 1942r. studiowało 500 studentów. Duży zasięg osiągnęły studia medyczne. Ich organizacja była szczególna. Władze niemieckie zezwoliły na otwarcie szkoły prywatnej, prowadzonej przez doc. Jana Zaorskiego, kształcącej pomocniczy personel lekarski. W tej legalnej szkole, w formach tajnych realizowano pełny program studiów lekarskich. Inne warszawskie uczelnie wyższe także rozwijały tajną działalność, szczególnie dużo młodzieży skupiały tajne studia na Wolnej Wszechnicy Polskiej oraz Państwowej Wyższej Szkole Technicznej. W Warszawie utworzono Uniwersytet Ziem Zachodnich. Zorganizowali go pracownicy naukowi Uniwersytetu Poznańskiego, dla młodzieży wysiedlonej z obszarów zachodnich i włączonych do Rzeszy. O rozmiarach polskiej konspiracji oświatowej w czasie II wojny światowej świadczą liczne dokumenty, pamiętniki, wspomnienia i opracowania. Liczyły się efekty mierzone liczbą młodzieży, nauczycieli i wydanych świadectw. Była to walka o egzystencję narodu w warunkach totalnego zagrożenia. Tajna oświata-to szaniec walki z barbarzyństwem, z polityką wyniszczenia polskiej inteligencji. Mobilizowała ona do walki o kulturę polską szerokie kręgi społeczeństwa, dzieci i młodzież. Propaganda faszystowska zaś dzięki tajnej oświacie, miała ograniczony dostęp do młodzieży. Każda szkoła i tajny punkt nauczania był jednocześnie ośrodkiem walki o kulturę. Rozwinęła się akcja wydawnicza w formie zakonspirowanej reedycji podręczników i książek. Rozprowadzono ponad 12 000 książek do ośrodków tajnego nauczania w 1941r. W latach następnych liczba ta wzrosła, a w końcu okupacji funkcjonowała już tajna drukarnia wydawnictw szkolnych. Wydawano tajne czasopisma, które kształtowały odpowiednie postawy dzieci i młodzieży wobec najeźdźcy. W prosty sposób w pismach tych przemawiano i uczono postępowania w celu zachowania patriotycznej postawy młodzieży i ojczystego języka. W prosty sposób np. pytano dzieci czy znają wiersz Konopnickiej „ Nie wydrzecie?” lub czy w swoim domu mają znak Polski- Orzeł Biały, zachęcano młodzież do recytowania wierszy patriotycznych z okazji różnych świąt. W tajnych drukarniach ukazywało się wiele książek krzepiących narodowego ducha. Na obszarach włączonych do Rzeszy wywożono młodzież na roboty przymusowe do Niemiec w celu fizycznej eksploatacji sił młodzieży dla potrzeb niemieckiej machiny wojennej. Była to praca w gospodarstwach rolnych, fabrykach a równocześnie w celu ukształtowania niewolniczej postawy wobec narodu „panów”. Ośrodki tajnego nauczania przeciwdziałały tej akcji. Próbowano wszelkimi sposobami ostrzec młodzież by uchylała się od wywozu, łącznie z ucieczką w razie przymusu. Niektórzy padli ofiarą ucieczki, gdyż nikt dobrowolnie nie godził się na niewolniczą pracę. W sposób barbarzyński Niemcy traktowali kadrę naukową, szczególnie na terenach włączonych do Rzeszy. Przykładem martyrologii nauczycielstwa jest fakt, gdy 17 grudnia 1942r. aresztowali i publicznie na oczach ludności z sąsiednich gmin, na rogu ulicy Chrobrego w Warszawie dokonali egzekucji nauczycieli Michaliny Czachowskiej i Jana Wasiłowskiego, by w ten sposób zastraszyć i ostrzec całe nauczycielstwo o grożącej im karze za tajne nauczanie. Szczególną rolę tajna szkoła i oświata odgrywały również wśród polskich emigrantów. Były to ogniwa spajające emigrantów z Macierzą i rodzimą kulturą.
Podsumowując rozważania na temat tajnego nauczania w czasie okupacji hitlerowskiej, możemy stwierdzić, że tajne nauczanie o tak szerokim zasięgu, pozwoliło przetrwać polskiej oświacie i kulturze w tak trudnym okresie i wykształcić wielu młodych ludzi, często z narażeniem życia zarówno nauczycieli jak i uczniów. Pomimo ciężkiej i niebezpiecznej pracy, jakiej podejmowali się nauczyciele tajnego nauczania ich wysiłki nie poszły na marne. Wiele było ofiar, wskutek represji hitlerowskiej, lecz wyzwoliło to u młodych szczególną postawę odwagi, ryzyka i poświęcenia dla dobra Ojczyzny. Te wysiłki polskiego nauczycielstwa i wybitnych naukowców oraz dobrze zorganizowana struktura tajnego nauczania, pozwoliły wykształcić dzieci i młodzież w ojczystym języku. Możemy powiedzieć, że polskie nauczycielstwo zasługuje na podziw i szacunek, gdyż dzielnie się spisało, w tym trudnym okresie, pomimo wielu upokorzeń i ofiar. Dzięki temu zachował się polski język i polska kultura oraz wykształciło i wychowało w patriotycznym duchu polskości wielu z naszych przodków.
3