Krytyka personalistyczna
W piśmiennictwie polskim zarys teorii krytyki personalistycznej dał Tymon Terlecki. Przedmiotem krytyki personalistycznej są nie tyle fakty, ile akty artystyczne człowieka-kreatora. Tekst literacki jest rozumiany jako zindywidualizowany znak osoby, jej komunikat wytworzony intencją nawiązania kontaktu międzyludzkiego, a w dalszej kolejności zawiązania i umocnienia jakiejś formy wspólnoty osób. Akt literacki jest aktem osobowym, w centrum zainteresowania stanąć musi osobowość twórcza, której ekwiwalentem wyłożonym w kategoriach poetyki jest autor wewnętrzny. Nie musi to oznacza biografizmu, gdyż krytyka-personalistę najbardziej interesują twórcze zachowania jednostki, sfera stykania się jej ze światem literatury. Można powiedzieć, że konkretny autor dokonuje przejścia od indywiduum do osoby wykonując czynności nadawania przekazu literackiego.
Kierunek interpretacji od tekstu do osobowości nie ogranicza stopnia oryginalności, ponieważ osoba jest z założenia niepowtarzalna, więc odkrywanie jej piętna w utworze jest jednocześnie odkrywaniem odrębności utworu.
W centrum świata wartości krytyki personalistycznej stoi osoba ludzka, dlatego literatura bliska światopoglądowi humanistycznemu zyskuje aprobatę przedestetycznie za wartość ideową. Także walory artystyczne nie są neutralne aksjologicznie.
Filozofia personalistyczna
Krytyka personalistyczna związana była z filozofią personalistyczną. Filozofia ta rozwinęła się w XX wieku, lecz ujęcie personalistyczne jest jednym z dwóch sposobów ujmowania bytu. Można go ujmować zewnętrznie (przedmiotowo) lub wewnętrznie (podmiotowo). Początkiem podstawa myślenia uznawano istnienie zewnętrznego świata bądź wewnętrznego — w tym drugim przypadku wychodząc z założenia, że myśl poznająca jest istniejąca, a więc analiza własnej egzystencji staje się warunkiem zdobycia prawdziwego obrazu rzeczywistości pozapodmiotowej.
Etapami w procesie uświadamiania sobie przez ludzkość osobowego charakteru istnienia jednostkowego była filozofia i sztuka grecka, myśl chrześcijańska, nowożytny indywidualizm, refleksja egzystencjalistyczna. Szczególne związki zachodzą między personalizmem a teologicznymi i antropologicznymi przeświadczeniami chrześcijaństwa. Nurt personalistyczny przeciwstawia się doktrynom naturalistycznym i kolektywistycznym.
Centralną tezą filozofii personalistycznej jest osoba jako najwyższa wartość i ośrodek dostępnej poznaniu rzeczywistości. Fundamentalne założenia tej filozofii:
Osoba jest wolna — wolność jest wartością pozytywną, przeciwstawną determinizmowi, jest niezależnością wobec czynników zewnętrznych.
Integralność osoby — osoba jest całością w czasie i przestrzeni, zachowującą tożsamośc mimo rozmaitości dokonywanych aktów.
Byt otwarty — osoba jest stale otwarta na impulsy płynące od innych podmiotów i obiektów naturalnych.
Dynamika istnienia — osoba musi ugruntowywać swoją egzystencję.
Komunikacja czynnikiem osobo twórczym — osoba zyskuje świadomość w wyniku kontaktów z innymi.
Aktywizm - współuczestnictwo - wspólnota — osoba zawsze jest ujmowana wraz ze współbytującymi obiektami, osobę opisuje się w sieci kontaktów, istniejącą we wspólnocie.
Teizm — relacja z Bogiem jest najwartościowszym typem relacji międzyosobowych (także dla personalizmu niechrześcijańskiego).
Emmanuel Mounier: Osoba jest „właśnie tym, co w człowieku nie może być traktowane jako przedmiot. […] Wszędzie obecna, nigdy nie jest dana”.
„Osoba jest przeżywaną działalnością autokreacji, komunikacji i przynależności, która daje się uchwycić i poznać w swoim akcie jako ruch personalizacji”.
Krytyka personalistyczna
Literatura jest procesem komunikacji międzyludzkiej na poziomie osobowym i społecznym, a nie tylko zbiorem tekstów i ich zgrupowań. Literatura jest dialogiem, wymianą wartości, procesem życia międzyludzkiego.
Styl krytyki personalistycznej
Krytyka personalistyczna świadomie odchodzi od języka nauki, zbliża się tym samym do literatury, pisarstwa filozoficznego i ideologicznego.
Ujawnia obecność podmiotu i adresata, co nadaje charakter rozmowy wypowiedziom krytyka.
Nastawienie na aktywizację całej osobowości uczestnika dialogu literackiego. Pisarz lub czytelnik, do których skierowana wypowiedź krytycznoliteracką powinien zostać poruszony całościowo, więc perswazja intelektualna jest umacniana perswazją emocjonalną.
Chętnie wybierana gatunki: esej, polemika, dziennik, czyli formy dogodne dla ekspresji indywidualnej.
Funkcja krytyki personalistycznej
Stymulowanie życia literatury w wymiarze doświadczeń osobowych (dynamizacja życia literackiego na poziomi pozainstytucjonalnym).
Ma ułatwić spotkanie osobowe pisarza z czytelnikiem, a także krytyka z autorem i odbiorcą.
Krytyk może uświadomić autorowi nieznane jemu samemu możliwości twórczej osobowości.
Przygotowuje czytelnika do spełnienia roli współtwórcy literatury, a staje się nim, gdy potrafi prowadzić równorzędny dialog z innymi inicjatorami działań literackich.
Poglądy teoretyczne
Dla krytyków personalistycznych w wartościowaniu dzieł duże znaczenie odgrywały założenia antropologiczne.
Rozpatrywali literaturę w kontekście sytuacji ogólnych (zwłaszcza odczuwanego kryzysu kultury).
Wpływała na nich idea ekonomii kultury — kryzys cywilizacyjny zagraża człowiekowi (w wymiarze duchowym, ale i biologicznym), aby mu się przeciwstawić i ocalić przed destrukcją osobę ludzką, należy wszystkie działania ludzkie podporządkować temu zadaniu, czyli podporządkować twórczej i humanizującej „ekonomii”. W obręb procesów przeciwdziałających i ocalających wchodzi sztuka.
Kontekst historyczny wyznaczył kierunek modelowania zjawisk artystycznych, należało się przeciwstawić zjawiskom antyhumanistycznym. Jeżeli podbudową totalitaryzmów był odprysk filozofii aktywizmu, biologizmu, indywidualizmu, głosiły siłę państwa, należało podtrzymywać idee krytycznego rozumu, wartości ponadczasowych, formy, wartości jednostki.
Obrona form tradycyjnych, ponieważ wyznacznikiem oceny nie był postulat nowości, lecz zgodność z kodeksem antropologicznym silnie zetycyzowanym.
Reguły poetyki
Można je wymienić w formie opozycji do wartości negowanych:
Czystość gatunkowa ↔ synkretyzm. Poezji przyznawano większe możliwości w odbieganiu od czystości gatunkowej.
Konstruktywizm ↔ amorfizm. Z tego powodu odrzucono poetów Skamandra.
Intelektualizm ↔ estetyzm (lub niedbałość myślowa). Przeciwni niskiemu poziomowi pracy umysłowej, przeciwni felietonami (Wyka), wielokrotnie zaznaczali wagę myślową literatury, chodziło też o ufilozoficznienie dyskusji o literaturze (nasycenie tematami egzystencjalnymi i historiozoficznymi).
Strukturalna jedność całego tekstu. Postulowano estetyczną koherencję poziomów kompozycyjnych, jedność stylu, postaci, układu temporalnego.
Mimetyzm ↔ fantastyka i hermetyzm. Świat literacki jest modelem rzeczywistości, mówiono o „realizmie humanistycznym”, wyrażającym dążenia do obiektywizmu. Mimetyzm ważny był ze względu na wartości pedagogiczne, forma realistyczna mogła wychowywać w duchu humanistycznym.
Obiektywizm, poszukiwanie wielkiej formy.
Tragizm i patos ↔ optymizm, pesymistyczna rezygnacja, sceptyczna negacja. Niezgoda na łatwy optymizm i witalizm (Skamandryci) czy technokratyczną wizję świata (awangarda), walka z relatywizmem (powieść psychologiczna)
Aparatura badawcza i zasób wiedzy służący tym operacjom krytycznym przekracza granice literaturoznawstwa czerpie z instrumentarium antropologii filozoficznej, psychologii, psychosocjologii, semiologii i teorii gier. Metodom preferowanym w krytyce personalistycznej zagraża często przeoczenie specyfiki literackiej komunikacji oraz powierzchowność analizy struktury artystycznych, niedostatecznie uwzględniania ich estetycznej istoty.
Dla pokolenia 1910 dominantami myślenia był personalizm i kulturalizm. Szukali zbioru zasad i norm, będących kryterium ocen dla jednostek i grup. Literatura nie była dla nich układem autonomicznym, a krytyka próbą przekształcenia literatury.
Krytycy personalistyczni
Kazimierz Wyka — za krytyka personalistycznego (przede wszystkim w okresie przedwojennym) uważał go Kwiatkowski i Janion, areligijny personalizm.
Antoni Fryde — katolicki humanizm połączony z metafizycznym formalizmem
Wacław Kubacki.
Bolesław Miciński — uważał, że praktyki artystyczne są projekcją przeżyć podmiotu; każdy esej powinien mieć za każdym razem inną, nowatorską strukturę, bo tyle w ten sposób da się zrealizować poznawcze, ekspresyjne i komunikacyjne wartości tekstu; największym tekstem tworzonym przez człowieka jest jego życie
Teodor Parnicki.
Jerzy Andrzejewski — na obrzeżach personalizmu.
3