Przestępczość, Pedagogika Resocjalizacyjna

PRZESTĘPCZOŚĆ

PRZESTĘPSTWO - to działanie jednostek lub grup, niezgodne lub przeciwne z ogólnie przyjętymi normami prawnymi, określone w Kodeksie Karnym i Kodeksie Karnym Wykonawczym, cechuje się wysoką szkodliwością społeczno-moralną.

Przestępczość jest uznana za krańcową formę zachowania aspołecznego, to drastyczne naruszenie zasad współżycia społecznego w związku z tym odpowiednie ustawy i kodeksy, przewidują szeroko rozbudowane i zróżnicowane sankcje karne dla osób, które dopuszczają się czynów przestępczych.

Przestępczość jest rozumiana jako skutek długotrwałego procesu charakteryzującego się licznymi, narastającymi i rozwijającymi się manifestacjami niedostosowania społecznego.

Wg Bronisława Urbana przestępczość zarówno u dzieci jak i dorosłych jest w większości wynikiem zaburzeń w zachowaniu w okresie dzieciństwa i adolescencji, a także brakiem skompensowanych działań mających na celu skorygowanie tych zachowań w systemie instytucjonalno-społecznym. Wg tego autora przyczyn przestępczości należy upatrywać także w uwarunkowaniach społeczno-ekonomiczy (ubóstwo, bezrobocie), także różnego rodzaju patologii społecznej: prostytucja nieletnich, sekty, nieformalne grupy młodzieżowe o anty i aspołecznych zapatrywaniach, przemoc w rodzinie, wpływ mediów.

Cz.Czapow definiując przestępczość mówi o wykolejeniu:

-wykolejeniu przestępczym: przestępczość złodziejska, przestępczość bandycka, przestępczość zabawową-wandalizm i agresja;

-wykolejeniu obyczajowym: zachowania autodestrukcyjne, wykolejenie seksualne, pasożytnictwo społeczne;

-wykolejeniu obyczjowo-przestępczym.¹

Przestępczość zorganizowana - obejmuje zarówno poszczególne człony (rodziny, kartele), jak też całą rozbudowaną strukturę rozciągającą się na poszczególne terytoria - i w efekcie na cały kraj, często używa się określeń „konfederacja”, „syndykat”, „mafia”.

Wg A.Marek przestępczość zorganizowana to - grupa ukierunkowana na osiągnięcie zysku lub władzy poprzez planowe popełnianie przestępstw przez współdziałających dłuższy czas co najmniej dwóch uczestników, jeżeli przestępstwa te pojedynczo lub jako całość mają znaczny ciężar gatunkowy, a ich realizacja następuje: przy wykorzystaniu struktur zawodowych, przy użyciu przemocy i środków zastraszania, przez wywierania wpływu na politykę, administrację publiczną, ma wymiar sprawiedliwości lub gospodarkę.

Teorie wyjaśniające przestępczość:

Teorie biologiczne - C.Lombroso - zapoczątkował wyjaśnienie zjawiska przestępczości, twierdząc, że ma ono podłoże atawistyczne: tendencje niszczycielskie, destrukcyjne zachowanie dzieci, które jego zdaniem wywodzą się od człowieka pierwotnego, nieokiełznanego. Współczesne teorie biologiczne wskazują na bardziej złożone anomalie biologiczne, np. Teoria dziedziczenia dodatkowego chromosomu „Y” u mężczyzn popełniających szczególnie brutalne przestępstwa. Należy wspomnieć przy tych teoriach o czynnikach pre - i postnatalnych, takich jak zdrowie matki, środki farmakologiczne, sytuacje stresowe przeżywane w czasie ciąży, które warunkują rozwój mózgu płodu. Do tych czynników paragenetycznych zalicza się: urazy fizyczne, niedobór w odżywianiu, zaburzenia hormonalne. Anomalie endokrynologiczne mogą mieć wpływ na podniesienie poziomu agresji, nadpobudliwość depresję, fobie i lęki. (genetyczno-endokrynologiczne uwarunkowanie cech indywidualnych, które mogą mieć związek z przestępczością to np. u dziewcząt zespół Turnera i zespół Klinefertera. Interesująca jest także kwestia występowania upośledzenia umysłowego przy występowaniu przestępstwa, co do czego nie ma zgodności. Podsumowując czynnik biologiczny przy skumulowaniu odpowiednich negatywnych czynników środowiskowych, może znacząco wpłynąć na zachowanie przestępcze.

2. Teoria psychoanalityczna - A.Adler - kładzie szczególny nacisk na kompleksy, konflikty przeżywane przez jednostkę w okresie dzieciństwa (kompleks Edypa, utrata uczuć ze strony matki, stany emocjonalne o treści ambiwalentnej względem rodziców, rodzeństwa, proces uzyskiwania własnej tożsamości osobowej). W założeniu jednostka przestępcza ma charakter kompensacyjny - stanowi sposób na rozładowanie napięć, zredukowania poczucia niższości; oraz charakter substytucyjny- symbolizuje wyparte do podświadomości konflikty.

3. Teoria „frustracji-agresji” - I.Dollard - wg tej teorii -frustracja rodzi pobudzenie do agresji, a to z kolei wywołuje w zależności od warunków działanie czyli - agresje. Siła pobudzenia do agresji wywołana frustracją zależy od siły popędu warunkującego zablokowaną czynność skala przeszkody zamykającej drogę do osiągnięcia celu oraz od wielkości doznanych w przeszłości frustracji. Niemożność rozładowania pobudzenia do agresji w aktach agresji rodzi nową frustrację.

Społeczna teoria uczenia się - A.Bandura i R.Walters - teoria ta oparta jest na wnikliwej analizie uczenia się agresji przez modelowanie i naśladownictwo. Stwierdzono, że agresja jest przyswajana przez obserwacje i udoskonalana przez praktyczne wzmacnianie, przy czym kluczowym elementem etiologii przestępczości jest modelowanie zachowania.

Teorie socjologiczne:

Teoria etiologiczna R.K.Mertona - człowiek funkcjonuje w strukturze społecznej, określającej jego przynależność do pewnej grupy i warunkującej jego możliwości jako członka społeczeństwa, jednocześnie istnieje pewna struktura kulturowa, która określa wartości i normy. Teoria ta głosi anomię - czyli stan rozbieżności pomiędzy kulturowo określanymi celami, a instytucjonalnie określonymi środkami ich realizacji. Z czego wynika, że struktura społeczna uniemożliwia pewnym grupom osiąganie kulturowo wyznaczonych wartości w sposób zgodny ze społecznie uznawanymi normami. Rozbieżność powoduje powstanie mechanizmu napięcia motywacyjnego, co może prowadzić do powstania u dzieci takich postaw jak: konformizm, bunt, rytualizm, wycofanie się.

Teoria kulturowa - (K.Cohen, E.H.Sutherland) A.Cloward i L.E.Ohlin - omawia zjawisko podkultury przestępczej a wywodzi się z teorii Mertona- mówi, że podkultura przestępcza rodzi się z zablokowania dążeń do osiągnięcia celów uznawanych powszechnie w społeczeństwie, zwłaszcza sukcesu finansowego. Wpływa na nią również możliwość kontaktów z wzorami przestępczego zachowania. Młodzież ma niejednakowy dostęp do kulturowo, a więc społecznie, wyznaczonych celów, kreuje wówczas trzy typy podkultury: 1. przestępcza (slumsy, dzielnice nędzy), 2. konfliktu (gangi, wandalizm, rywalizacja z innymi grupami przestępczymi) 3.wycofania się (dewiacje obyczajowe, uzależnienia).

Teoria kontroli społecznej - E.Durkheim, Reiss - wg tej teorii człowiek jest istotą niemoralną i z natury złą, wiec zjawisko dewiacji jest zgodne z jego naturą, ponadto zakłada brak sił motywujących do zachowania dewiacyjnego. W ramach każdego społeczeństwa istnieje tylko jeden, zunifikowany system wartości i jeden system norm zachowania regulujących realizację tych wartości. Natura ludzka jest dwoista: zwierzęca i społeczna. Ład społeczny, stan równowagi pomiędzy egoistycznymi pobudkami jednostki a wymogami życia społecznego, nie jest trwały i utrzymuje go tylko integracja społeczna. Wg tej teorii dewiacja ma charakter względny. Istnieją dwa rodzaje kontroli:1. wewnętrzna (osobowa, internalizacja norm), 2. bezpośrednia - zewnętrzna (kontrola społeczna, oparta na władzy i sankcjach), 3. pośrednia (ma charakter emocjonalny, identyfikacja z osobami znaczącymi). Zjawisko dewiacji i przestępczości dotyczy jednostek, które nie posiadają kontroli wewnętrznej a zewnętrzna uległa osłabieniu.

Teoria naznaczenia społecznego - E.M.Lemert - wg niej dewiacje i przestępczość są elementem trudności w dopasowaniu się do społecznych reguł, odstępstwo od tych norm jest surowo karane, ci, którzy ich nie przestrzegają są piętnowani za zachowania nonkonformistyczne, tworząc marginesowe konsekwencje dla psychiki i struktury pozycji społecznej jednostki, izoluje ją i wyklucza.

Podejście wieloczynnikowe - E.Ferri - zakłada, że nie ma jednej przyczyny przestępczości i każde przestępstwo i jego sprawca traktowane muszą być indywidualnie.

Przestępczość nieletnich

Nieletni przestępcy - jako jednostki jeszcze nie w pełni dojrzałe psychicznie nie są obciążone na równi z dorosłymi odpowiedzialnością za swoje czyny. Materiały dowodzą, że wśród populacji młodzieży obu płci wskaźnik przestępczości powoli wzrasta od wieku 8 lat a szczyt osiąga w wieku 16-17 lat, a następnie gwałtownie opada po 18 roku życia.

Przestępczość nieletnich jest pojęciem prawnym i kryminologicznym, nie ma jednak jednoznacznego charakteru. Współczesne teorie wyjaśniające zjawisko przestępczości uwzględniają różnorodne czynniki, przyczyniając się tym samym do lepszego zrozumienia natury zachowania przestępczego wg L. Tyszkiewicza są to :

endogenne, które związane są z osoba nieletniego

somatyczne - zdrowie fizyczne, wygląd zewnętrzny;
psychiczne - właściwości psychiczne, zaburzenia psychiczne, stan psychiczny

egzogenne, które tkwią na zewnątrz nieletniego i wywierają na niego wpływ:

środowiskowe - środowisko naturalne i środowisko społeczne (makrospołeczne, regionalne i mikrospołeczne)
sytuacyjne - prowokujące, sugerujące, ułatwiające)

złożone - wiek, płeć, status społeczny, ekonomiczny, tryb życia.²

Współczesne czynniki sprzyjające zachowaniom przestępczym:

Agresja (teorie agresji: biologiczne-społeczne-kulturowe)
Media i wpływ kultury masowej
Demoralizacja i patologie społeczne
Czynniki genetyczne i psychosomatyczne
Grupy rówieśnicze i zjawiska negatywne w szkole
Warunki ekonomiczne i wzrost nowoczesnych technologii
Rodzina a zachowania przestępcze młodzieży (wg D.P.Farringtona), próba zrozumienia problemu: badania wykazały, że osoby, które angażowały się w działalność przestępczą, często w latach kształtujących ich osobowość byli narażeni na przebywanie w dysfunkcyjnej lub niestabilnej rodzinie.

Czynniki, które na to wpływają: rodzeństwo, które ma problemy z zachowaniem, życie w ubóstwie, niewłaściwe metody wychowawcze, konflikty rodzicielskie oraz odseparowanie od rodziców w wieku 8-10 lat.

Przypuszcza się, że dziecko uczy się określonych zachowań w procesie modelowania, w wyniku stosowanych praktyk wychowawczych oraz poprzez obserwację dysfunkcyjnych związków w rodzinie(zaniedbywanie dzieci, nadopiekuńczość, despotyzm i surowość, molestowanie i agresja, wyzysk). Podkreśla się, że psychopatologie rozwijają się u dziecka wskutek problemów z tworzeniem więzi oraz zaburzonych związków miedzy rodzicami a dzieckiem. Także przestępczość rodziców jest odzwierciedlana w zachowaniu ich dzieci. Istnieją także badania potwierdzające fakt dziedzicznego uwarunkowania przestępczości (w niektórych wypadkach).

W grupie ryzyka zaburzeniami w zachowaniu i przestępczości są dzieci, które ponadto: zostały umieszczone w instytucjach opiekuńczo-wychowawczych, poprawczych, rodzinach zastępczych, domach dziecka, a także dzieci osierocone i zaniedbane, wychowujące się w rodzinach niepełnych i wielodzietnych.²

Grupowa przestępczość nieletnich i młodocianych

Przestępczość grupowa i zorganizowana pojawia się zarówno w środowisku dorosłych jak i młodzieży, objawia się poprzez działalność i współpracę przeciwko normom prawnym. Współdziałanie polega najczęściej na współsprawstwie, rzadziej na pomocnictwie lub podżeganiu. Przez grupę przestępczą rozumie się co najmniej trzyosobowy zespół nieletnich, małoletnich lub młodocianych mających wspólny cel (np. popełnienie przestępstwa lub innego aspołecznego czynu) i odpowiednie elementy zorganizowania (np. nawet doraźny podział ról). Zespół taki stosuje własne zasady i normy.

Nieletni stając się uczestnikiem grupy, zostaje jej podporządkowany, zatraca więc niektóre z z właściwych mu indywidualnych cech osobowości na rzecz całości zespołu i nabiera zupełnie nowych. Młodzież szczególnie łatwo przyswaja sobie cechy ze sfery emocjonalnej, z czasem zachodzą takie zmiany w psychice, że osoba nie jest już tą samą osobą co wcześniej (uwydatnia się to w jej postawach, dążeniach, motywacji, postępowaniu). Człowiek w okresie dzieciństwa i adolescencji ma bardzo plastyczną osobowość i jest podatny na wpływy i manipulacje, co bierze się z potrzeby przynależności i akceptacji.

Najczęściej formowanie się grup przestępczych następuje wskutek podobieństwa sytuacji środowiskowej, a także wpływ recydywistów i aktywnych przestępców.

Ze względu na mechanizm powstawania i rodzaj popełnianych przestępstw, grupy przestępcze dzielimy na:

grupy, których powstanie nastąpiło w sposób spontaniczny już w trakcie przestępczego działania. Ich cechą jest bezplanowość działania i mała spoistość grupy oraz brak podziału ról, brak solidarności i troski o interesy grupy jako całości.
Grupy, powstałe w sposób planowy. Cechują się stosunkowo wysokim stopniem zorganizowania, co wyraża się w podziale ról, przyjęciu przywództwa, posługiwanie się pseudonimami, posiadaniu stałych miejsc spotkań i melin przestępczych, obszaru działań lub też specjalizacji i hierarchii, specyficznego slangu, dużej stabilności przynależności i lojalności wobec grupy.³

Nie należy mylić przestępczości zorganizowanej z przestępczością grupową, gdyż różnią się one planowością struktury, stopniem zawodowości i hierarchii w zachowaniach przestępczych. Banda jest związkiem mniej trwałym opartym na określonej wspólnocie celów, uczuciu wzajemnej przynależności, bezpośredniości uczestników i spontaniczności wyboru przywódcy.

Zorganizowana przestępczość przybiera różne formy:

związki o charakterze mafijnym;
organizacje specjalizujące się w wymuszaniu;
organizacje specjalizujące się w handlu narkotykami;
organizacje specjalizujące się w przemycie;
organizacje fałszerzy.

Dziedziny działalności zorganizowanych grup przestępczych:

przestępczość przeciwko mieniu,
przestępczość związana z użyciem przemocy, zwłaszcza rozboje, wymuszenia;
przestępczość związana z życiem nocnym, prostytucja, sutenerstwo, stręczycielstwo, handel żywym towarem, hazard itp.
Przestępczość związana z fałszerstwami;
Nielegalny handel bronią, dziełami sztuki, antykami,
Przestępczość związana ze środkami odurzającymi;
Przestępczość nielegalna i finansowa, np. przemycanie nielegalnych imigrantów, fałszerstwa czeków i kart kredytowych, manipulacje, fikcyjne zakładanie spółek itp.
Przestępczość usługowa.