Koloseum
Amfitetar Flawiuszów, Koloseum (Amphitheatrum Flavium, Colosseum) to potężna budowla o owalnym kształcie przeznaczona na igrzyska, które obejmowały zapasy, walki gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami oraz bitwy morskie, tzw. naumachie.
Tradycja mówi iż w Koloseum mordowano chrześcijan, co upamiętniono krzyżem wewnątrz budowli. Teza ta jest jednak obecnie kwestionowana przez część naukowców. Obiekt powstawał w latach 70 - 82 n.e. Budowa rozpoczęta za Wespazjana, oficjalnie zakończona została za panowania Tytusa, choć wszelkie poprawki były wnoszone za Domicjana.
Amfiteatr był ogromny. Jego dłuższa oś wynosi 187,75 metrów, krótsza 155,6 metrów, z kolei wysokość około 50 metrów. Obwód wynosi 524 metry, z kolei powierzchnia areny 3600 metrów kwadratowych. Koloseum składało się z areny i z widowni o układzie schodkowym. Było w nim 45.000 miejsc siedzących oraz 5.000 stojących, lecz z pewnością obiekt mógł pomieścić grubo ponad 50.000 osób. Widzowie wchodzili przez 80 ponumerowanych wejść, co zapewniało szybkie opuszczenie widowni przez widzów nawet w około 6 minut. Obsługa wchodziła 4 odrębnymi galeriami komunikacyjnymi.
W czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym zastosowano spiętrzenie porządków (najniższa kondygnacja w porządku toskańskim, druga w jońskim, trzecia w korynckim). Trzy niższe kondygnacje związane są z konstrukcyjnym układem arkad, czwarta została zaopatrzona tylko w małe okna. Od strony wewnętrznej budowla jest pięciokondygnacyjna. Cztery kondygnacje zbudowano jako układ pomieszczeń wydzielonych pomiędzy filarami, ścianami, ze sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi. Umieszczono tam bufety, szatnie, natryski, pomieszczenia dla gladiatorów, klatki dla zwierząt, korytarze. Wokół areny wzniesione było podium. W razie deszczu bądź silnego słońca istniała możliwość przykrycia całej widowni specjalną osłoną (velarium).
owszechnie stosowana nazwa Koloseum (Colosseum) nie wywodzi się od jego "kolosalnych rozmiarów", lecz od znajdującego się w pobliżu budowli ogromnego (gr. kolossos) posągu Nerona przedstawionego jako Helios.
Otwarcie Koloseum zainaugurował cesarz Tytus rozpoczęciem stu dniowych, nieprzerwanych igrzysk. Na arenie padło wówczas kilka tysięcy zwierząt, walczyły ze sobą zastępy gladiatorów, ponadto odbyła się bitwa morska.
Eliptyczna arena posiadała 86 metrów długości przy 54 m szerokości, a cała budowla 156 na 188m podstawy przy 48, 5 metra wysokości. Ogromowi Koloseum dorównywały jedynie dwa amfiteatry w Puteoli oraz w Capui.
Amfiteatr wznosi się na kamiennej podstawie zabezpieczającej portyk przed woda deszczową. N a tej bazie wznoszą się trzy potężne kondygnacje arkad zwieńczone attyką tworząca czwartą kondygnacje.
Każda z trzech kondygnacji arkadowych liczy osiemdziesiąt łuków podzielonych półkolumnami zdobiącymi filar. Półkolumny w dolnym rzędzie wykonane są w porządku toskańskim, środkowe w jońskim, najwyższe w korynckim. Nad każdym porządkiem kolumn biegnie nieco wystający gzyms zwieńczony wąską attyką, która stanowi, baze dla następnego porządku półkolumn. Przedstawienia monet wskazuj, że trzecia i druga kondygnacja była zdobiona posagami.
Główna troską architekta były te elementy, które nie były widoczne dla widza. Jego sztuka przejawiła się w skomplikowanym systemie korytarzy, sklepień podtrzymujących budowle, w systemie przejść i schodów powiązanych galeriami, odgrywającymi role dzisiejszych foyer teatralnych ( rys 72).
Ściany wewnętrznej konstrukcji wykonano częściowo z tufu, a częściowo z betonu; sklepienia wyłącznie z betonu. W połączeniu z nim występują cegły, akcentując żebrowania sklepień, szczególnie krzyżowych. Ścianę zewnętrzną złożono z bloków trawetynu. Wewnątrz dla oblicówki użyto w pierwszym rzędzie marmurów oraz stiuku.
Rozplanowanie i konstrukcja dowodzi absolutnej dojrzałości pod względem technicznym. Osiemdziesiąt wejść w połączeniu z systemem wewnętrznych schodów pozwalało na szybką przepustowość mas ludzkich. Szkieletowa konstrukcja z ograniczeniem ścian do minimum, a maksymalną ilością przejść, dawała ogromną ekonomie środków budowlanych, jednocześnie zaś rozwiązywała oświetlenie wewnętrznych galerii, przejść i schodów.
O wyglądzie wnętrza amfiteatru można sadzić tylko na podstawie nielicznych pozostałości. Wszelkie rekonstrukcje pozostają w sferze domysłów. I tak przypuszcza się, że siedzenia, jeżeli rzeczywiście istniały wznosiły się w czterech lub pięciu warstwach. Arena oddzielona była od nich podium, na którym znajdowały się wykonane z marmuru miejsca dla uprzywilejowanych widzów. Najwyższe siedzenia były drewniane i przeznaczone dla kobiet.
Do trzeciego wieku miejsca wyznaczone były według kategorii obywateli, o czym świadczą łacińskie inskrypcje znajdujące się do dziś na zachowanych stopniach widowni, określające ich przeznaczenie min.
dla ekwitów rzymskich, dla gości publicznych, dla klientów. Pojawił się również, zwyczaj przyznawania miejsc prywatnych, przy których były zapisywane nazwiska właścicieli. Kiedy miejsce zmieniało właściciela dawne nazwiska rodowe zastępowano nowymi. Między rokiem 476 a 483 umieszczono
195 imion osób rangi senatorskiej z okresu Odoakra.
Loża cesarska - p u l v i n i a r, umieszczona była na południowym końcu budowli, od strony wzgórza Celius. Obok cesarzy siedziały westalki i konsulowie. Po przeciwnej stronie znajdowała się loża, przeznaczona dla prefekta miasta oraz innych urzędników i kapłanów.
Z drewna wykonano też podłogę areny, posypaną piaskiem. Środkowa jej cześć była ruchoma, przystosowana do efektów widowiskowych - zapadnia.
W podziemiach amfiteatru mieścić się musiały, stajnie, klatki dla dzikich zwierząt, składy broni i drewna, wozy i narzędzia.
Ostatnie prace renowacyjne z okresu cesarstwa przypadają na rok 523, z okazji ostatniej walki dzikich zwierząt. Od tego momentu amfiteatr przestał spełniać funkcje publiczne.