Zasady nauczania uczenia się -wychowania

Od niepamiętnych czasów ludzie doroœli przygotowujš młode pokolenie do dorosłego życia, do orientowania się w œwiecie otaczajšcym, do umiejętnoœci samodzielnego radzenie sobie w każdej sytuacji. Owo przygotowanie polega na odpowiednim kształtowaniu poznania œwiata, wartoœciowania, dokonywania wyborów, postępowania względem innych ludzi a także samego siebie. Wszystko to składa się na bycie osobowoœciš i zajmowaniu okreœlonego miejsca w społeczeństwie oraz w jego życiu. Taka sama sytuacja ma miejsce również na niższym, zwierzęcym szczeblu gdzie osobniki dorosłe, głównie rodzicielskie, przygotowujš swoje potomstwo „do życia”. Im wyższy szczebel ewolucyjny dany gatunek zajmuje tym większy zakres tego instynktownego przygotowania.

W okresie prehistorycznym i wczesnohistorycznym doroœli kształtujšcy osobowoœć młodego pokolenia nie rozróżniali dwóch odrębnych działań, nauczania i wychowania. Dopiero na etapie organizowania szkół zaczęto dostrzegać tę różnicę. W coraz szerszym zakresie przekazywano słownie wiedzę o œwiecie o ludziach, nauczano języka ojczystego, matematyki, geografii, fizyki, historii, biologii etc. Tutaj tez mówiono jaki człowiek powinien być, co wolno, czego nie wolno, czynišc to treœciš wychowania.

Wtedy i póŸniej sšdzono, ze nauczanie i wychowanie cechuje jakaœ odrębnoœć realizacyjna porównujšc i szukajš w pierwszym podobieństw do rzemiosła , w drugim do sztuki. Jeżeli chodzi o nauczanie ,skłaniano się ku przekonaniu, że podlega ono pewnym regułš, lepszym lub gorszym, niemniej jednak zawsze pomocnym w uzyskiwaniu wyników. Z czasem nadano im statut zasad. Z drugiej strony wychowanie pojmowane było jako szczególny sposób postępowania charakteryzujšcy się dużym stopniem spontanicznoœci zależnym od intuicyjnego wyczucia pedagoga jednak nie dajšcym się ujšć w jakieœ okreœlone reguły.

Stawanie się osobowoœciš, zdobywanie wiedzy o œwiecie i o sobie, opanowywanie sposobów działania polega na uczeniu się. Ponieważ ono podlega okreœlonym prawom to zarówno nauczanie jak i wychowanie musi się liczyć z tymi prawami. Można nawet powiedzieć że skutecznoœć obu zależy od stopnia zgodnoœci tymi prawami. Jeżeli potraktować wychowanie jako szeroko rozumiane kształtowanie osobowoœci, wówczas zarówno zdobywanie wiedzy, jak i opanowywanie sposobów postępowania podlega tym samym prawom, o których możemy mówić zasady wychowania.

Zasada motywacji. Każda aktywnoœć, każde działanie człowieka ma swojš przyczynę lub więcej przyczyn. Zmiany zachodzšce w otoczeniu i w samej jednostce naruszajš jej stan równowagi i zmuszajš do aktywnoœci. To potrzeba jako odchylenie od optimum życiowego staje się Ÿródłem aktywnoœci. Potrzeby uœwiadomione stajš się motywami działania. Aby jednostka wykonywała jakieœ działanie, by wykonywała je efektywnie, musi ono co najmniej poœrednio a najlepiej bezpoœrednio zaspokajać jej okreœlonš potrzebę. Jeżeli uczšcy się ma efektywnie pracować musi dokładnie wiedzieć jakie ma przed sobš zadania, dlaczego takie właœnie, jaki jest ich sens i co daj mu ich realizacja. Kształtowanie osobowoœci wychowanka, opanowanie przez niego wiedzy o œwiecie oraz sposobów postępowania staje się tym skuteczniejsze im wszechstronniejsza głębsza i silniejsza jest aktywizujšca go motywacja. Gdyby przedmioty szkolne nie były przeładowane do nudnoœci zbędnš faktografiš encyklopedycznš a w ciekawy sposób pozwalały wniknšć w œwiat przyrody i œwiat tworzony przez człowieka to prawdopodobnie młodzi ludzie nieporównanie chętniej uczyliby się a może nawet poszerzali wiedzę dodatkowo z własnej inicjatywy.

Zasada aktywnoœci. Kształtowanie osobowoœci wychowanka, opanowywanie prze niego wiedzy o œwiecie i sposobów postępowanie staje się tym skuteczniejsze, im większa jest jego własna aktywnoœć w tym opanowywaniu, im różnorodniejsze sš jej formy, w im większym stopniu treœć tej aktywnoœci wišże się każdorazowo z zasadniczym celem działania. Widziane rzeczywiœcie jest tylko to, co aktywnie oglšdamy, słyszane tylko to, co aktywnie słuchamy to główne założenia zasady aktywnoœci. Zasadniczym warunkiem poznania, a także zapamiętania materiału treœciowego jest aktywne ustosunkowanie się jednostki do danego materiału. Jeżeli stawiamy sobie za cel wykształcenie u wychowanka samodzielnoœci myœlenia czy okreœlonej postawy konieczne jest stawianie przed nim okreœlonych zadań, których realizacja bez nakazów czy zakazów, w sposób przeżyciowo-autentyczny pozwoli na osišgnięcie celu.

Zasad praktycznoœci. Zarówno dziecko, uczeń jak i student pragnš na swój sposób zrozumieć dlaczego uczš się takiego czy innego przedmiotu. Oczekuje wyjaœnienia praktycznego tego czym się zajmuje. Całemu nauczaniu powinna przyœwiecać idea, by wychowankowie w zagadnieniach, zadaniach podejmowanych dostrzegali w toku parania się nimi swoje własne problemy aktualne, minione oraz perspektywiczne.

Zasada bezpoœrednioœci. Chodzi o bezpoœredni kontakt poznajšcego z poznawanš rzeczywistoœciš. Nauczyciel kieruje obserwacjš uczniów poznajšcych okreœlony materiał przedmiotowo bez podawania gotowych wiadomoœci, które pojawiajš się w ich umysłach pobudzane jego słowem. Nauczyciel przekazuje niepełnš informacje poznawczš, a bezpoœredni kontakt z przedmiotami potwierdza jš lub uzupełnia. Jest tez taka możliwoœć, że nauczyciel stymuluje wieloraki kontakt uczniów z poznawanym materiałem, a potem bšdŸ swoim słowem porzšdkuje zebrane dane bšdŸ zachęca do samodzielnego porzšdkowania ich przez uczniów. Istotnym założeniem tej zasady jest to aby wychowanek nie tylko widział poznawany materiał przedmiotowy ale aby odzwierciedlał go takš iloœciš zmysłów, jaka jest w danych warunkach możliwa

Zasada receptywnoœci. Pojęcie recepcji obejmuje całokształt zmian psychicznych, głownie poznawczo-emocjonalnych, jakie zachodzš w człowieku, gdy aktywnie ustosunkowuje się do wytworów ludzkich, z nastawieniem na ich przyjęcie, poznanie czy opanowanie. W zależnoœci od sytuacji recepcja może być wielopłaszczyznowa lub tez ukierunkowana. Jeżeli spojrzeć w aspekcie recepcji na stosunek odbiorcy do opanowanego materiału to jego możliwoœci będš różne, zakres ich będzie rozmaity w zależnoœci od jego indywidualnego przygotowania, od zasobów doœwiadczenia w dziedzinie, do której dany materiał należy. Dlatego ten sam materiał może być dla różnych jednostek w różnym stopniu receptywny. Przedmiot cokolwiek by nim było jest przez kogoœ rozumiany, jeżeli potrafi nim operować w płaszczyŸnie manualnej lub wyobrażeniowo-pojęciowej zgodnie z jego właœciwoœciami, bšdŸ potrafi opisać jego właœciwoœci strukturalne i funkcjonalne niezależnie od warunków operowania nim czy też opisywania go.

Zasada systemowoœci. Całe nasze poznanie œwiata otaczajšcego, jak tez działanie w tym œwiecie, opiera się na tworzeniu i rozbudowie różnego rodzaju systemów. Przez system należy rozumieć uporzšdkowany na jakieœ zasadzie zbiór składników, powišzanych wewnętrznie tak, ze każdy z nich spełnia w tym zbiorze okreœlonš funkcję. Podstawš systemotwórczych procesów jest głównie uprzednie doœwiadczenie. Im wyższy stopień

rozwoju umysłowego, tym większš rolę w zapamiętywaniu czyli uczeniu się odgrywa myœlenie. Do najważniejszych z procesów systemowych należš :

• Wyodrębnianie istotnych składników treœciowych materiału i tworzeni z nich dominant orientacyjnych

• Utrzymywanie składników w œwiadomoœci umożliwiajšce ich przeglšd

• Wišzanie wyodrębnionych składników w grupy treœciowe na podstawie ich obiektywnych zależnoœci

Jeżeli proces nauczania realizuje te postulaty to w umyœle wychowanka rozbudowuje się rzeczywiœcie uporzšdkowane poznanie umożliwiajšce operatywne posługiwanie się zdobytš wiedzš. Drugi aspekt systemowoœci to czasowoœć polegajšca na rozkładzie okreœlonych zadań w czasie.

Zasada trwałoœci. Każdy z własnego doœwiadczenia wie, że skala zapamiętywania jest ogromna, niektóre zdarzenia pamiętamy doskonale i potrafimy sobie je przypomnieć po wielu latach inne zapominamy po bardzo krótkim czasie. Należy zwrócić uwagę, że w miarę zdobywania nowego doœwiadczenia znaczna częœć minionego doœwiadczenia zostaje „utracona”. Wystarczy przytoczyć badania przeprowadzone wœród 76 studentów, które wykazały, że spadek poziomu opanowania przedmiotów po egzaminach wynosiła w granicach od 22%-87% .

Istotne znaczenie należy przywišzywać do tego co jest ważne w treœci procesu wychowania bo tylko wtedy może się włšczyć zasada trwałoœci.

Uczeń łatwiej się uczy i znaczniej lepiej pamięta wiadomoœci zwišzane z jego ukierunkowanš zainteresowaniami działalnoœciš. Na trwałoœć procesu uczenia ogromny wpływ ma również jakoœć sposobów powtarzania. Wyróżniamy pięć różnych sposobów :

• Powtarzanie orientacyjnie (ma na celu rozbudowanie rozeznania jakie nastšpiło po pierwszym przeczytaniu tekstu)

• Powtarzanie gruntujšce ( ma za zadanie kontrolę czy to co recypowane było jako najważniejsze w rzeczywistoœci takim jest)

• Powtarzanie uzupełniajšce (rozbudowuje grupy treœciowe, włšcza w nie elementy szczegółowe, rozwija skrótowe ujęcia

• Powtarzanie porzšdkujšce (dopracowuje pełnš strukturę treœciowš )

• Powtarzanie utrwalajšce (ma na celu wzmocnić wypracowanš strukturę przez aktywny przeglšd jedno czy wielokrotny danego materiału

Zasada zespołowoœci. Œwiat społeczny jest niezbędny do normalnego funkcjonowania osobowoœci człowieka jest on równie niezbędny jak powietrze dla normalnego funkcjonowania organizmu gdyż człowiek jest istotš społecznš, która rodzi się w œrodowisku ludzkim w nim się rozwija i dzięki temu staje się właœnie człowiekiem. Bycie członkiem grupy, niezależnie czy to klasa szkolna, grupa seminaryjna czy ćwiczeniowa, daje niezmiernie bogate formy zdobywania, rozbudowywanie, gruntowania doœwiadczenia poznawczego. Zespół umożliwia dyskutowanie zagadnień w płaszczyŸnie podobnych jednostkowych doœwiadczeń. Zespół umożliwia wzajemnš, a czasem jednokierunkowš pomoc. Zespół stwarza warunki do współzawodniczenia. Nowe aspekty pojawiajš się jeœli do zespołu klasowego dołšczymy nauczyciela. Klasa i nauczyciel nie tworzš zespołu automatycznie stajš się nim dopiero gdy zostajš spełnione okreœlone warunki z których najważniejszym jest wzajemna akceptacja opierajšca się na szeregu wzajemnych relacji wychowawcy i wychowanków. Fundamentalnš jest tutaj relacja zaufania. Tam, gdzie jest zaufanie, tam jest i wzajemny szacunek dlatego też każdy wychowanek powinien wykazywać szacunek dla autorytetu swego wychowawcy, ale i każdy wychowawca powinien mieć szacunek dla swoich wychowanków.

Zasada indywidualizacji jest ostatniš w kolejnoœci z wymienionych zasad przez Szewczuka. Jak wiemy zróżnicowanie indywidualne jest ogromne, zwłaszcza u ludzi dorosłych .Jednoczeœnie wiemy z codziennych obserwacji , że przy całej tej indywidualnoœci , ludzie sš do siebie podobni . Już obserwujšc dzieci w przedszkolu możemy stwierdzić że Jaœ jest lękliwy, Zosia œmieszka a Franek rezolutny . To właœnie życie domowe uformowało rówieœników w rozmaity sposób. Dziecko zanim zasišdzie w szkolnej ławce reprezentuje indywidualnš osobowoœć .Takimi właœnie różnymi zastajš nas nauczyciele. Ze względu na różne podejœcie wychowawcze rodziców ,opiekunów nauczycieli posiada w swojej klasie grupę zróżnicowanych indywidualnoœci. Dlatego też, dobry wychowawca powinien indywidualnie podejœć do każdego wychowanka .Prowadzšc zajęcia należy je dostosować do poziomu uczniów. Właœciwy jest tutaj poziom œredni, zbyt wysoki poziom utrudnia przyswajanie wiedzy, zbyt niski nie wpływa pozytywnie na lepszych uczniów.

Właœciwa indywidualizacja to już praca z pojedynczym uczniem, oczywiœcie jest to realne w szkołach podstawowych , œrednich gdy zespoły klasowe liczš do 20 uczniów. Na uczelniach wyższych gdy grupy liczš ponad 100 osób praca indywidualna jest nie realna, ale indywidualizację można realizować w grupach seminaryjnych. Praca z pojedynczym uczniem rozpoczyna się w momencie stwierdzenia przez nauczyciela jakiegoœ odbiegania od normy , od œredniej .Każde zaobserwowane przez nauczyciela odbieganie od norm w obu kierunkach , powinno zostać przemyœlane i nauczyciel wycišga do wychowanka przyjacielskš pomocniczš dłoń , która pomaga uczniom w podcišgnięciu w nauce , a lepszym w dalszym doskonaleniu wiedzy.

Podsumowujšc można powiedzieć że każda z tych zasad ma ogromne znaczenie. Każda jest bardzo istotna w kształtowaniu osobowoœci młodego wychowanka. Jej skutecznoœć zależy od indywidualnego podejœcia pedagogów, rodziców, opiekunów jak również od właœciwych postaw uczniów w szkole.

Opracowała: mgr Joanna Figurniak

---