Św. Bonawentura

BIOGRAFIA

Jan Fidanza, znany pod imieniem Bonawentury, urodził się o koło 1217 roku w Bagnoregio w pobliżu Viterbo, ówczesnej stolicy papieskiej. W Viterbo ojciec Bonawentury praktykował jako lekarz. Po wstąpieniu do zakonu franciszkanów już w latach 1236 - 1242 Bonawentura studiował na wydziale artium Uniwersytetu Paryskiego, a później na wydziale teologii w tej uczelni słuchał jeszcze wykładów m. in. Aleksandra z Hales, Jana z La Rochelle i Wilhelma z Meliton. Po 1248 roku uzyskał tytuł bakałarza teologii, a około 1250 roku podjął się wykładów Sentencji Piotra Lombarda. Trzy lata później uzyskał licencjat z teologii i rozpoczął oficjalne wykłady w paryskiej szkole zakonnej. Konflikt pomiędzy zakonami żebraczymi a klerem świeckim, dotyczący uznawania tytułów naukowych uzyskiwanych w szkołach zakonnych przez wydział teologii uczelni paryskiej spowodował, że Bonawentura musiał czekać aż do 1257 roku na uznanie swego tytułu. Dopiero interwencja papieża Aleksandra IV spowodowała, że wydział teologii Uniwersytetu Paryskiego oficjalnie uznał jego doktorat z teologii i przyjął Bonawenturę razem z Tomaszem z Akwinu do grona nauczycieli oddając do ich dyspozycji oddzielne katedry. W tym samym roku Bonawentura został wybrany generałem zakonu franciszkanów. Zakonem kierował aż do swojej śmierci. Zmarł 20 maja 1274 roku. Pełniąc funkcję głowy zakonu franciszkańskiego Bonawentura odznaczał się rzadkimi cechami: był nie tylko mądrym gospodarzem, ale także organizatorem i kodyfikatorem przepisów zakonnych. Ułożone przez niego w 1260 roku Constitutiones Narbonnenses stały się zbiorem podstawowych przepisów zakonnych i podstawą dalszej działalności legislacyjnej, a Bonawenturze przysporzyły miano drugiego (po św. Franciszku z Asyżu) założyciela zakonu. Działalność zakonna Bonawentury stanowi jedną z płaszczyzn jego działalności religijnej. Był on też jednym z duchowych organizatorów soboru w Lyonie, w czasie którego trwania zmarł. Już w 1482 roku został kanonizowany przez papieża Sykstusa IV, zaś papież Sykstus V w 1588 roku ogłosił go doktorem Kościoła (Doktor Seraficki).

POGLĄDY

Pierwsza połowa XII w. była okresem głębokich przemian zachodzących w samej filozofii i metodach jej uprawiania. Odkrycie dziedzictwa arystotelesowskiego i piśmiennictwa naukowego starożytności, które w pierwszych dwudziestu latach XII wieku coraz szerzej było poznawane przez filozofów, powodowało przyśpieszenie procesów recepcji filozofii starożytnej, a w szczególności Arystotelesa i zmian w nauczaniu uniwersyteckim. Ich owocem były koncepcje filozoficzne, jakie pojawiły się w uczelni paryskiej po 1250 roku.
Główne tezy myśli Bonawentury krystalizowały się w sporach z Tomaszem z Akwinu i awerroistami łacińskimi. W latach 1245 - 1265 na wydziale artium Uniwersytetu Paryskiego prezentowano trzy różne koncepcje antropologiczne.
Pierwsza augustyńska, nabrała nowych aspektów w ujęciu Bonawentury (m.in. pod wpływem lektury dzieł Arystotelesa). Druga, nawiązywała bezpośrednio do dziedzictwa Arystotelesowskiego i stanowiła swoistą, chrześcijańską, interpretację spuścizny Filozofa (tak określano w tych czasach Arystotelesa), z której Tomasz z Akwinu usunął elementy sprzeczne z doktryną chrześcijańską. Ostatnią propozycją intelektualną prezentowali awerroiści łacińscy, którzy w swoim dorobku łączyli dziedzictwo filozofii arabskiej z naturalistycznymi i materialistycznymi elementami myśli Arystotelesa.

METODOLOGIA

Na gruncie metodologii Bonawentura, wzorem swych nauczycieli Aleksandra z Hales i Jana z Rupeli, przyjmował, że filozofia i jej nauki pomocnicze (artes liberales) powinny pełnić służebną rolę w stosunku do teologii. Przykład takiej postawy zawiera mały traktat - De reductione artium ad theologiam. Z jego treści wynika, że jedność wiedzy można uzyskać jedynie wówczas, gdy wszystkie nauki, łącznie z filozofią będą służyły pogłębianiu wiary i jej odnowie. Służebny charakter filozofii wobec religii jest widoczny również w teologii naturalnej i argumentacji na rzecz istnienia Boga.

ONTOLOGIA. BÓG

W rozważaniach dotyczących Boga św. Bonawentura połączył wątki augustyńskie i arystotelesowskie. Przyjmował - credo ut intelligam (uwierz, abyś zrozumiał) św. Augustyna i łączył z przekonaniem Arystotelesa, że proces poznania Boga należy rozpocząć od poznania świata tak, by poprzez jednostkowe byty i ich hierarchię osiągnąć Absolut. Za św. Augustynem sądził, że Bóg jest przyczyną sprawczą istnienia, przyczyną wzorczą (exemplum - wzór) poznania i przyczyną celową działań ludzkich. Działa więc w płaszczyźnie ontologicznej, epistemologicznej i etycznej. Jednak zdaniem Bonawentury człowiek nie jest w stanie poznać natury boskiej choć intuicyjnie wyczuwa konieczność istnienia Boga.

ISTNIENIE BOGA

Bonawentura sformułował trzy argumenty podejmujące tą kwestię. Pierwszy oparty jest na przekonaniu, że istnienie Boga jest prawdą właściwą duszy rozumnego człowieka odkrywaną intuicyjnie (choć nie jest to idea wrodzona). Drugi argument ma charakter kosmologiczny, a jego podstawą jest założenie, że całe stworzenie manifestuje boskie istnienie. Tok rozumowania wiedzie od stworzenia do Stwórcy, czyli zakłada zasady przyczynowości jako źródło egzystencji bytu. Argument ostatni łączy argumentację dowodu ontologicznego Anzelma z Canterbury z augustyńską drogą poznania Boga przez przyrodę. Bonawentura powiada - Si Deus est Deus, Deus est (jeżeli Bóg jest Bogiem, Bóg jest). Św. Bonawentura wyraża przekonanie, że zdanie to jest prawdziwe, ponieważ istnienie Boga należy do Jego natury.

KOSMOS

Zgodnie z ogólnie przyjętą wykładnią Pisma św. Bonawentura powiada, że w Bogu świat ma swój początek, rozwój i kres, czyli cały świat pochodzi od Boga, jest z nim zgodny i do niego powraca. Posługując się ideą egzemplaryzmu Bonawentura sądził, że Bóg posiadając wszystkie atrybuty jest głównym celem dążeń przyrody i człowieka, jest też zasadą różnorodności i bogactwa stworzenia.
Do opisu przyrody Bonawenturze posłużyło augustyńskie pojęcie racji zarodkowych (rationes seminales). Zgodnie z nim Bóg jest stwórcą materii i zawartych w niej możliwości rozwoju, czyli zasad, które kierują i determinują jej rozwój w ustalony sposób.

ANTROPOLOGIA

Do opisu rzeczywistości posłużył się też Bonawentura arystotelesowskim hylemorfizmem; przyjął, że wszystkie byty istniejące w świecie składają się z materii i formy. Podobnie w odniesieniu do człowieka: posiada on dwa elementy: nieśmiertelną duszę i zniszczalne ciało, ich połączenie dopiero stanowi compositum zwane człowiekiem, czyli naturalną całość, compositum humanum, gdyż ani sama dusza, ani samo ciało nie stanowią osoby ludzkiej. Dusza ludzka jest formą bytującą, żyjącą, rozumującą i używającą wolności. Zarazem dusza jest skazana na połączenie z ciałem, gdyż w jej naturze tkwi niekompletność. Zdaniem Bonawentury nie ma nic szlachetniejszego od połączenia ciała i duszy, czyli osoby ludzkiej; o której godności stanowi posiadany rozum. Ciało nie jest więzieniem duszy (jak sądzili orficy, Platon, Augustyn) lecz jest towarzyszem i przyjacielem duszy, na którą Bóg nakłada obowiązek miłości własnego ciała, które z kolei żywi do niej szacunek. Zdaniem Bonawentury człowiek znajduje się w centrum stworzenia (homo in medio constitus) dzięki temu, że łączy w sobie dwa światy: duchowy i materialny.

Osobny nurt rozważań metafizycznych stanowi analiza pojęć: vestigium Dei (ślad Boga) i imago Dei (obraz Boga). Podobnie jak Tomasz z Akwinu Bonawentura sądził, że wszystkie byty skończone posiadają - ślad Boga, tak jak wszystkie artefakty (wytwory człowieka) noszą na sobie znamiona twórcy, zaś człowiek, jako byt wyróżniony dzięki swojemu podobieństwu do Boga, zawiera w duszy obraz Boga, który umożliwia mu, dzięki wierze, zbliżenie do Boga.

POZNANIE

W teorii poznania Bonawentury przeplatają się wątki arystotelesowskie i augustyńskie. Bonawentura jest zgodny z św. Augustynem, gdy pisze o przedmiocie poznania, gdy powiada, że właściwym przedmiotem poznania jest Bóg i idee odciśnięte w duszy. Natomiast podąża za Arystotelesem, gdy mówi o pochodzeniu wiedzy i metodach jej zdobywania. Zdaniem Bonawentury wiedza ma charakter nabyty, a droga do poznania Absolutu wiedzie poprzez poznanie zmysłowe świata materialnego i rozumowe wyciąganie wniosków i formułowanie sądów. Do tego momentu rozważań Bonawentura jest zgodny z Filozofem. Mówiąc, że ostatnim etapem poznania jest zbliżenie się do Absolutu poprzez poznanie prawd wiecznych odciśniętych w duszy, Bonawentura ponownie powraca do argumentacji augustyńskiej. Od Augustyna pochodzi również bonawenturiańska teoria iluminacji, czyli przekonanie o oświecaniu umysłu ludzkiego wiecznymi zasadami pochodzącymi od Boga. Oświecenie to nie powoduje powstawania pojęć, ma charakter częściowy, a jego rola polega na kierowaniu prawidłowością wnioskowania i formułowaniu sądów, dając im pewność nie osiągalna w inny sposób.

ETYKA

Bonawentura uznał, że najważniejsze jest żyć na ziemi zgodnie z naturą i czynić wszystko zgodnie z tym, co jest w człowieku najszlachetniejsze, wzniosłe, tj. zgodne z intelektem, jak powiada Filozof w X Księdze Etyki.
Odwołując się do Arystotelesa i podkreślając rolą intelektu w działaniu człowieka Bonawentura pozostaje w ramach etyki starożytnej, której twórcy sadzili, że decyzje dotyczące wyboru moralnego zależą tylko i wyłącznie od rozumu podporządkowującego sobie wolę, a tym samym uczucia. W rozważaniach antropologicznych Bonawentura podkreślał pojęcie godności człowieka i łączył ją z rozumem; na gruncie etyki również z rozumu (a nie woli bądź emocji) uczynił ośrodek decyzji moralnych.

Bonawentura należy do tych wielkich filozofów, obok Tomasza z Akwinu, którzy w XIII w. stworzyli własny system filozoficzny oparty zarówno na tradycji chrześcijańskiej jak i na dziedzictwie starożytnej myśli filozoficznej. Zafascynowany myślą neoplatońską i arystotelesowską umiał Bonawentura pogodzić je z ideałami chrześcijańskimi głoszonymi przez Franciszka z Asyżu.

PISMA

Dzieła wszystkie św. Bonawentury przygotowano w kolegium jego imienia w Quaracchi w krytycznym opracowaniu i wydano w latach 1882 - 1902.

Wybrane tytuły:
Brevilquium (skrótowy wykład teologii)
De reductione artium ad theologiam (rozważania o stosunku nauk do teologii)
Itinerarium mentis in Deum (mistyczny wykład wskazujący jak rozum ludzki może osiągnąć Boga)
De triplici via (drzewo życia; trzy drogi prowadzące do Boga poprzez pokój, prawdę i miłość)
Soliloquium (cztery rozdziały poświęcone rozmowie duszy pobożnej z samą sobą)
Collationes in Hexaëmeroni (symboliczna interpretacja sześciu dni stworzenia)

Tłumaczone na język polski są jedynie prace wydane w tomie: Św. Bonawentura - Pisma ascetyczno-mistyczne, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1984.

LEGENDA

Nie zachowały się żadne podania, anegdoty czy też legendy związane z życiem i działalnością Bonawentury. Był on niewątpliwie człowiekiem o nieposzlakowanej reputacji, głęboko wierzącym i wykształconym. Darzył ogromnym uznaniem i podziwem św. Franciszka z Asyżu i jemu poświęcił dwa teksty: Legenda Sancti Francisci i Legenda minor Sancti Francisci. Należy zaznaczyć, że termin legenda oznaczał: relację historyczną przeznaczoną do publicznego czytania, napisaną według określonych zasad rządzących tego rodzaju kompozycją literacką. Obie rozprawki Bonawentura napisał, składając hołd założycielowi zakonu franciszkańskiego, w 1263 roku. Zostały one zaaprobowane przez zgromadzenie zakonne, które jednocześnie nakazało zniszczenie wszystkich wcześniej napisanych biografii św. Franciszka. Celem tych działań było zachowanie dla potomności prawdziwej relacji o życiu, działalności i nauce założyciela zakonu, a spowodowane było dyskusjami wewnątrz zakonu, między innymi doktrynalnymi i dotyczącymi istoty ubóstwa, nieraz bardzo gwałtownymi.

---