Marek Kondras

[e-mail]

tel. [phone]

III SKAŁY POCHODZENIA ORGANICZNEGO

I CHEMICZNEGO

(a)

• wapienie skały pochodzenia organicznego, które wytworzyły się głównie z nagromadzonych na dnie morza skorupek, szkieletów wapiennych, mięczaków, otwornic. (pochodzenia organicznego)

Główne minerały wchodzące w skład tych skał to: kalcyt i dolomit

Wyróżniamy następujące rodzaje wapieni:

• muszlowe (muszlowce, zlepy muszlowe) - zbudowane ze skorup małżów lub szczątków innych szkieletów organizmów, scementowane spoiwem kalcytowym, skład chemiczny to CaCO₃ w ilości ponad 90%

• rafowe - powstają z osiadłych organizmów o szkieletach wapiennych tj. korale, gąbki, glony, barwa jasna, żółtawa, CaCO₃ w formie kalcytu (np. Giewont zbudowany w wapienia rafowego)

• jeziorne (kreda jeziorna) - tworzą się ze szczątków organizmów słodkowodnych

• dolomity główny składnik to dolomit CaMg(CO₃)₂, minerały ilaste; pierwotnie wytrącony z wody morskiej (występuje w Karpatach, Pieninach, Tatrach) (pochodzenia chemicznego)

(b)

wapienne skały przejściowe (margle, opoki)

• margle skały wapienne z duża domieszką minerałów ilastych, zawierają dużo kalcytu ok. 50-70%, domieszki SiO₂, Al₂O₃, barwa szara, żółtawa

• opoka skała wapienna zawierająca krzemionkę rozproszoną wśród składników węglanowych zawiera ok. 50% kalcytu, skrytokrystaliczna, barwa jasna, biała, żółtawa

(c)

skały krzemionkowe: krzemienie, opoka lekka, gezy powstają przez wytracanie się krzemionki z roztworu w wyniku procesów chemicznych. (pochodzenia chemicznego)

• opoka lekka powstaje w wyniku odwapnienia opoki - zwykłej skały wapiennej, skała ta zawiera szkielet krzemionkowy;

cechy: silnie porowata, dobre właściwości sorpcyjne, chłonie wilgoć

• gezy zawierają krzemionkę detrytyczną oraz krzemionkę pochodzenia organicznego (tzn. igły gąbek, radiolarie, okrzemki itp.);

budowa: ok. 50% CaCO₃, minerały ilaste, tlenki żelaza, fosforany

• krzemienie zbudowane głównie z chalcedonu

(d)

ewaporaty morskie: skały gipsowe, sól kamienna, sole potasowe to skały osadowe (skały gipsowe i solne) należące do grupy skał chemicznych, powstałe w zbiornikach wodnych przez wytrącenie się i osadzenie związków mineralnych na skutek odparowania, czyli ewaporacji wód morskich (z płytkich lagun i zatok lub słonych jezior)

• skały gipsowe skład mineralny: 99% gips, domieszki kwarcu, kalcytu, dolomitu, minerały ilaste; barwa - biały, przezroczysty, szary,

• sól kamienna skład mineralny: halit (NaCl), domieszki minerałów (gips, anhydryt, polihalit); barwa: bezbarwna, przezroczysta, połysk szklisty, charakterystyczny słony smak (występowanie: w okolicach Inowrocławia oraz Bochni i Wieliczki

• sole potasowe zbudowane z sylwinu i halitu

(e)

skały żelaziste: rudy darniowe i bagienne jest to grupa skał wzbogaconych w tlenki i sole żelaza; przyjmuje się, iż zawartość żelaza niezbędna do zakwalifikowania skały do tej grupy wynosi 15%.

• rudy darniowe i bagienne osady te tworzą się zwykle w glebach pod podmokłymi łąkami i na bagnach w strefie klimatu umiarkowanego; są to utwory wykształcone w postaci konkrecji lub warstw o barwie brunatnej i ziemistym wyglądzie.

(f)

fosfaty: fosforyty konkrecjowe i pokładowe skały fosforanowe zawierające dużą zawartość P₂O₅ zawierają apatyt

• fosforyty: (występują na Wyżynie Lubelskiej)

• konkrecjowe - zawierają dużo fosforanów, które występują w postaci lepiszcza w formie tzw. „buły”

• pokładowe - fosforany zlepiają dodatkowo okruchy miedzy tzw. „bułami” tworząc charakterystyczne pokłady, warstwy

(g)

torfy: wysokie, niskie i przejściowe skały pochodzenia organicznego powstałe w wyniku nagromadzenia się w zbiornikach wodnych obumarłych szczątków roślinnych w warunkach nadmiernego uwilgocenia, słabego natlenienia oraz w wyniku zarastania jezior;

występowanie: na terenie Polski dość powszechne, choć występują jedynie lokalnie; największe obszary zajmują w dolinach rzek (oraz ich dopływów): Narwi, Biebrzy Noteci, Obry i u ujścia Odry.

• torfy niskie utwory te powstają zwykle w dolinach rzek i jezior przy udziale wód przepływowych; wykazują one znaczny stopień zamulenia, ciemnobrunatną lub czarną barwę i dość zbitą konsystencję; ich geneza związana jest z roślinami takimi, jak pałka wodna, tatarak, olchy itp.; w zależności od stopnia rozkładu zawierają mniej lub bardziej widoczne szczątki roślinne; odczyn torfów niskich jest najczęściej mniej kwaśny od pozostałych, gleba zasobna

• torfy przejściowe utwory te charakteryzują się cechami pośrednimi pomiędzy torfami wysokimi a niskimi; w ich podłożu zalega zazwyczaj torf niski

• torfy wysokie torfy wysokie tworzą się w zagłębieniach bezodpływowych, wodach opadowych przy udziale wody ubogiej w tlen i związki mineralne; powstają one przede wszystkim w wyniku nagromadzenia szczątków roślin tj. mchy, rosiczka, sosna karłowata; od torfów niskich odróżnia je jasnobrunatna barwa, słaba spoistość i obecność słabo rozłożonych szczątków roślinnych, torfy te mają zazwyczaj silnie kwaśny odczyn

(h)

gytie tworzą się w spokojnych zbiornikach wodnych jako materiał organiczny dostarczany z lądu bądź przez obumarłe organizmy; wyróżniamy gytie: ilastą, węglanową, detrysutową

SKAŁY METAMORFICZNE przeobrażone

Skały metamorficzne powstają z przeobrażenia skał magmowych lub osadowych, w wyniku procesów metamorfizmu

* Metamorfizm zespół procesów geologicznych zachodzących w obrębie skorupy ziemskiej, powodujący zmiany składu chemicznego i mineralnego oraz struktury i tekstury jej skał. Są to skały o strukturze krystalicznej, posiadające zwykle tekstury bezładne lub linijne (zorientowane w jednym kierunku).

Ze względu na rodzaj metamorfizmu, którego działaniu zostały poddane skały pierwotne, wyróżnia się trzy grupy skał metamorficznych tzn.:

1. powstałe w wyniku procesów metamorfizmu dyslokacyjnego (dynamicznego)

2. powstałe w wyniku procesów metamorfizmu kontaktowego (charakter bardzo lokalny)

3. powstałe w wyniku procesów metamorfizmu regionalnego (w obrębie dużych mas skalnych) są to m.in. marmury, łupki, gnejsy.

Skały metamorficzne należą do słabo rozpowszechnionych w przyrodzie. Za najważniejsze uznać należy: marmur, kwarcyt, gnejs, serpentynit, łupki i inne tj. eklogity, amfibolity.

• marmury utwory te powstają we wszystkich strefach metamorfizmu z przeobrażenia skał węglanowych (tj. marmury kalcytowe i dolomitowe); struktura marmurów jest krystaloblastyczna, tekstura zaś bezładna; barwa skał jest zróżnicowana: od białej, przez żółtawą, różową, aż po czarną; wietrzenie marmurów prowadzi do powstania płytkich, gliniastych gleb, o wysokiej zawartości wapnia, zwanych rędzinami; w Polsce marmury występują w Sudetach, głównie w okolicach, Głuchołazów i Kamiennej Góry.

• kwarcyty skały te złożone są w 99% a nawet i więcej z ziaren kwarcu bardzo ściśle do siebie przylegających; bywają jasno szare, szaro niebieskie, brązowe lub żółto czerwone; budowa ich jest zbita, (nie zobaczymy „gołym okiem” oddzielnych ziaren kwarcu); powstają przeważnie z przeobrażenia piaskowców kwarcowych lub mułowców; w Polsce kwarcyty i łupki kwarcytowe występują licznie w Sudetach, np. w okolicach Stronia Śląskiego i Jagiełowej koło Strzelina.

• gnejsy skały warstwowane, powstały w średniogłębokich strefach metamorfizmu, w wyniku przeobrażenia skał magmowych; w ich składzie mineralogicznym zawsze występują skalenie i kwarc, którym z reguły towarzyszą łyszczyki, rzadziej amfibole; w zależności od składników (dominujących lub rzadszych) nadaje się gnejsom nazwy specjalne, np. gnejs oligoklazowy, gnejs biotytowy, gnejs hornblendowy itd.;

wietrzenie gnejsów prowadzi do powstania lekkich, zasobnych w potas gleb, wykazujących niedobór wapnia, magnezu i fosforu; w Polsce skały gnejsowe występują w Sudetach, w Górach Izerskich, Sowich, w masywie Śnieżnika oraz w Tatrach Zachodnich.

• serpentynity utwory te powstają w wyniku płytkiej metamorfozy magmowych skał ultrazasadowych; są one skałami monomineralnymi, zbudowanymi wyłącznie z minerałów z grupy serpentynu, a także chlorytu, talku, magnezytu, syderytu, magnetytu, hematytu; struktury skał - są drobnoblastyczne, tekstury zaś bezładne lub łupkowe; barwa zmienia się od zielonej do czarnej z białymi, żółtymi, czerwonawowymi, brunatnymi plamami; powstają z nich płytkie, silnie szkieletowe gleby o bardzo dużej zawartości magnezu; w Polsce serpentynity występują na Dolnym Śląsku w pobliżu góry Ślęży, w Górach Sowich oraz w okolicach Ząbkowic Śląskich

• łupki utwory te stanowią obszerną grupę skał metamorficznych powstających w płytkich w strefach metamorfizmu, o różnym składzie mineralnym i wyraźnie zaznaczonej teksturze łupkowej; w ich składzie dominuje zazwyczaj jeden minerał, decydujący o ich właściwościach i nadający im nazwę, np. łupek grafitowy, serycytowy, talkowy, chlorytowy, mikowy np.:

a) łupek grafitowy powstaje w wyniku przeobrażenia skał osadowych bogatych w substancje organiczne węgiel lub bituminy. Zawartość grafitu jest zazwyczaj niewielka, lecz jego duże rozproszenie nadaje skale czarną barwę. Łupki grafitowe występują w Sudetach, między innymi w okolicach Stronia Śląskiego.

b) łupek talkowy składa się głównie z talku, który decyduje o jego właściwościach: białej lub lekko zielonawej barwie oraz miękkim i tłustym dotyku. Skały talkowe typu łupków występują w okolicy Ząbkowic Śląskich.

c) łupek mikowy powstaje w głębszych strefach metamorfizmu niż skały wymienione powyżej. Głównymi składnikami są tu miki, obok których występują zwykle kwarc plagioklazy, chloryty, niekiedy także granaty.

Z łupków krystalicznych tworzą się różne gleby, których zasobność zależy od ich składu mineralnego.

1

---