Zasady:

• resortowości - wykonywanie administracji państwa podzielone pomiędzy niezależne od siebie struktury organizacyjne (resorty); początkowo kierowane przez organy kolegialne, później - jednoosobowe (ministrowie); najważniejsze: sprawy zagraniczne, wewnętrzne, wyznaniowe, oświatowe, skarbowość, wojskowość, wymiar sprawiedliwości,

• koordynacja na szczeblu centralnym; w terenie - zespolenie agend kilku ministrów w ręku jednego i tego samego pionu organizacyjnego (administracja zespolona) + odrębne piony administracyjne, podporządkowane poszczególnym ministrom (administracja niezespolona, specjalna)

• centralizacji - podporządkowanie organów niższego stopnia organom nadrzędnym oraz skupianie decyzji w organach centralnych i naczelnych; brak samodzielności organów niższego szczebla, ścisłe uzależnienie od struktur nadrzędnych: zależność osobowa - decydowanie o przyjęciu do służby, dysponowanie osobą pełniącą funkcję; zależność służbowa - upoważnienie do wydawania poleceń służbowych i wyznaczania kierunków działania organu podległego

• decentralizacji - brak zależności, rozkład uprawnień decyzyjnych pomiędzy władze centralne i lokalne; organ niższy nie może być adresatem poleceń służbowych, jego decyzję nie mogą być zmieniane lub uchylane w trybie nadzoru - samorząd; ściśle powiązana z zasadą dekoncentracji

• koncentracji - kompetencje przyznane administracji państwowej mają być spełniane przez szczeble wyższe, zwłaszcza centralny - skupienie decyzji w jednych rękach; wyłącznie w powiązaniu z zasadą centralizacji

• dekoncentracja - powierzenie kompetencji admin. także organom terenowym (zwłaszcza szczebla podstawowego) - rozłożenie prawa decyzji i odpowiedzialności pomiędzy różne czynniki niezależnie od stopnia zależności organów niższego rzędu; może występować w układach zcentralizowanych i zdecentralizowanych

• hierarchicznego podporządkowania - podległość pod względem osobistym (obsada, awanse, kara, odpowiedzialność służbowa) i pod względem służbowym (wiążące polecenia i dyrektywy) - brak prawnej niezawisłości organów podległych w stosunku do nadrzędnych; powiązanie z systemem centralistycznym

• kolegialności (XVII i XVIII) - decyzje podejmowane większością głosów członków obecnych na posiedzeniu organu administracyjnego

• jednoosobowości (od XIX) - ześrodkowanie całego zakresu przekazanej władzy oraz powierzenie wyłącznego prawa podejmowania decyzji jednej osobie (ministrowi) - szybkość, sprawność, wyraźne określenie ryzyka, ale groźba arbitralności rozstrzygnięć

• biurokratyzmu - hierarchiczna organizacja oparta na zależności służbowej między zwierzchnikiem a podwładnym - pobieranie stałego wynagrodzenia, przy obsadzie - kryterium kwalifikacji; pojęcie - Vincent de Gournay - powiązane początkowo z systemie biuralizmu (oparcie administracji na biurach urzędników); powiązana z pojawieniem się warstwy zawodowych funkcjonariuszy; ściśle powiązany z centralizmem i hierarchiczną strukturą władz; Max Weber: zawodowy, profesjonalny charakter administracji, specjalizacja w załatwianiu określonych kategorii (poziomy i pionowy podział pracy), hierarchiczność struktury władzy, tworzenie norm generalnych dla admin.

Korpus urzędniczy

• nowoczesny aparat urzędniczy - odpowiednie wykształcenie, kompetencje, posłuszeństwo władcy - powstanie w scentralizowanych monarchiach absolutnych stanu urzędniczego - drobnej szlachty lub mieszczaństwa, pobierających pense ze skarbu państwa

• odrębny status prawny, trwałość stosunku służbowego

• zasada fachowości - kwalifikacje, ew. specjalny egzamin, studia prawnicze lub administracyjne

• z czasem - kastowość grupy

Granice działalności administracyjnej

• od XIX - od poddania admin. rządom prawa

• zasada legalności (praworządności) - związanie administracji prawem, zgodność aktów admin. z ustawami, sądownictwo administracyjne

• zasada odpowiedzialności za wyrządzone szkody - urzędnika i państwa, za wyrządzone obywatelom przez admin. w związku z wykonywaniem jej funkcji (od doktryny francuskiej rewolucji)

Kryteria kształtowania podziałów terytorialnych

Rodzaje podziałów prawnych:

• podstawowy (zasadniczy) - na potrzeby organów admin. rządowej oraz samorządu terytorialnego

• pomocniczy - na potrzeby organów o charakterze pomocniczym w/w

• dla celów specjalnych - służą realizacji zadań, których wykonywanie w ramach podziału zasadniczego nie jest uzasadnione (admin. wojskowa)

2 systemy podziału terytorialnego:

• typu historycznego - na drodze wielowiekowego rozwoju (Szwecja, Anglia, Szwajcaria, USA, Austria; PL przed rozbiorami - województwa, ziemie, powiaty + prowincje, w KS, KP i II RP - podziały z el. historycznymi)

• typu racjonalistycznego - nowe jednostki tworzono w oderwaniu od tradycji historycznych, opierając się na przesłankach geogr., demogr., ekonom., komunikacyjnych, uwzględniających potrzeby kraju (Francja - departament, Hiszpania, Włochy, Japonia, Prusy)

Francja - monarchia absolutna

• skupienie pełni władzy w ręku monarchii = instytucjonalne utożsamienie osoby monarchy z najwyższym organem państwa; władca - najwyższy ustawodawca, wykonawca praw i sędzia

• centralizm (obowiązek podporządkowania się organu niższego organowi wyższemu - podporządkowanie całej struktury władzy monarsze) i biurokratyzm (zawodowy charakter admin., profesjonalizm, podporządkowanie osobowe i służbowe); zasada koncentracji (wszystkie decyzje w ręku organów centralnych i ograniczeniem do minimum uprawnień władczych organów terytorialnych)

• stopniowo - zasada resortowości, hierarchicznego podporządkowania oraz kolegialność (wzajemna samokontrola, trudne określenie odpowiedzialności personalnej, spory kompetencyjne, powolność działania)

• J. Bodin - Sześć ksiąg o rzeczypospolitej (1576)

• A. du Plessis de Richelieu - Testament polityczny (1688)

• Ludwik XIV - Rozważania nad rzemiosłem królewskim

• Jacques Bossuet - Polityka wywiedziona z Pisma Świętego (1709)

• pełnia, niczym nieograniczona władza; akcentowane boskie pochodzenie

• teoria tzw. prawa policyjnego (iuris politiae) - wkraczanie przez panującego we wszystkie dziedziny życia poddanych

• decyzje administracyjne o charakterze aktów wiążących jednostronnie; wola panującego źródłem prawa

Organy centralne

• kanclerz (kontrola wszystkich aktów wychodzących z kancelarii, zwierzchnictwo nad sądami, nadzór nad funkcjonowaniem rad królewskich)

• generalny kontroler finansów - naczelne kierownictwo w sprawach skarbowych; J. B. Colbert - merkantylizm

• sekretarze stanu - podział kompetencji: resorty spraw zagranicznych, wojny, domu królewskiego i marynarki + każdy zarząd nad przydzielonym obszarem kraju (departamentem) - od XVII wieku nazywani ministrami królewskimi;

• ministeriat - wszyscy dygnitarze; organ doradczy króla

• ministrowie nie podejmowali samodzielnie decyzji, odpowiedzialność przed królem; instytucja pierwszego ministra, zanikła od 1743

Rady Królewskie

• Rada Stanu (Tajna Rada), do 7 osób, przew. króla, najważniejsza; sprawy z zakresu polityki zagranicznej oraz sprawy wewnętrzne szczególnej wagi

• Rada Depesz (Rada Sprawozdań), ok. 12, wszyscy ministrowie, sprawy zarządu wewnętrznego (admin.), sprawy sporne z zakresu admin. (I instancja) lub jako instancja odwoławcza od zarządzeń intendentów

• Rada Stron Procesowych (Rada Prywatna), funkcje wyłącznie sądowe: sąd kasacyjny, kompetencyjny oraz mogący wywołać każdą sprawę zawisłą w innym sądzie (przew. kanclerza)

• Rada Finansów - sprawy finansowe państwa (podatki, rozdział, uprawnienia kasacyjne w stos. do orzeczeń podatkowych)

• Rada do spraw Handlowych - organ doradczy, sprawy kolonii

• postanowienia rad - nie podlegały rejestracji ze strony parlament

Zarząd lokalny

• balliwowie - wyłącznie godność tytularna, ze średniowiecza

• gubernatorowie - od XV/XVI wieku, wojskowa, sądowa, skarbowa

• intendenci - podstawowy urząd powołany do realizacji celów państwa absolutnego w terenie; mianowani przez króla (gł. z nowej szlachty); władza w okręgach generalnych (intendenturach) (34), podlegali bezpośrednio Radzie Depesz; kompetencje: administracja, skarbowość, sprawy wojskowe i wymiar sprawiedliwości, podatki, działalnośc policyjna, administracja nad miastami, orzecznictwo w sprawach bezpieczeństwa państwa

• subdelegaci -niższy szczebel zarządu, w głównych miastach okręgu - mianowani i odwoływani przez intendenta

• zgromadzenia lokalne, pochodzące z wyboru, od 1787 roku (Ludwik XVI)

Reformy w okresie absolutyzmu:

• K. Monteskiusz - O duchu praw (1748) - trójpodział władz

• J. J. Rousseau - Umowa społeczna (1762) - zasada suwerenności ludu

• D. Diderot

• doktryna absolutyzmu oświeconego - P. Mercier de La Riviere; za panowania Fryderyka II Wielkiego, Marii Teresy, Józefa II, Katarzyny II

• C. Beccaria, H. Grotius, Th. Bogges, Ch. Wolff, Wolter, Diderot

• monarcha jako “pierwszy sługa państwa” - obowiązek opieki, zapewnienia porządku prawnego i bezpieczeństwa

• zezwolenie na ingerencję ze strony władzy państwowej w sferę prywatnego życia poddanych

• źródło władzy - świeckie i racjonalne

• narodziny państwa policyjnego - dobrze zorganizowana, wyposażona w szerokie kompetencje, oparta na zasadzie fachowości administracja, sprawna, szybka, tania, fachowa

Monarchia Habsburgów (reformy terezjańsko-józefińskie)

• 1713 - Sankcja pragmantyczna Karola VI - możliwość wprowadzenia jednolitej organizacji władz państwowcyh

• panowanie Marii Teresy i Józefa II (1740-1780, 1780-1790); wpływ na reformy: W. von Kaunitz

• zasady centralizmu i biurokratyzmu

Administracja centralna

• Nadworna Rada Wojenna - zarząd wojskiem, 3 wydziały, 5 członków, skład czysto wojskowy

• Nadworna Izba Skarbowa - sprawy finansów, zarząd skarbem; do kontroli nad rachunkowością (1762) - Nadworna Izba Rachunkowa

• Kancelaria Stanu (1742) - zarząd dworu monarszego, sprawy zagraniczne (kanclerz stanu)

• Najwyższa Izba Sprawiedliwości (1749) - sąd najwyższy, naczelny zarząd wymiaru sprawiedliwości, 3-4 senaty

• Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko-Austriacka (1761) - sprawy zarządu wewnętrznego, administracja, 13 departamentów (na czele I kanclerz)

• Rada Stanu (1761) - z inicjatywy Kaunitza, organ doradczy monarchy, kontrolujący wszystkie władze w państwie

• 1783 - okólnik Józefa II „list pasterski” („Hirtenbrief”) - kodeks moralny

• reforma administracji - Sonnenfels i Pergen

Administracja lokalna

• gubernie - 6, na czele: gubernatorzy (w przypadku mniejszych - starostwa, starostowie krajowi), do pomocy - radcowie gubernialniani (podlegli Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej)

• cyrkuły - na czele starostowie obwodowi - podlegali gubernatorom

• miasta - wydział miejski + magistratu z burmistrzem (magistrat - 3 senaty)

• dominia - wójtowie oraz przysiężnicy; urząd mandatariusza - do wykonywania zleconych przez cyrkuł funkcji administracyjnych

• podporządkowanie urzędników monarsze i organom wyższym

• stałe wynagrodzenie - (Maria Teresa), od 1752 - zakaz przyjmowania dodatkowego wynagrodzenia od interesantów

• listy zachowania - (Józef II) - tajne sprawozdania, oceniające gorliwość urzędnika, jego przydatność zawodową, subordynację, moralność, przekonania polityczne

• 1796 - Franciszek II - pełna dowolność w usuwaniu z urzędu bez podania przyczyny

Prusy

• Fryderyk Wilhelm I (1713-1740) oraz Fryderyk II Wielki (1740-1786)

• administracja oparta na nowej, zawodowej kaście urzędników, także spoza szlachty; sprawność, szybkość w działaniu i fachowość

Administracja centralna

• król - rządy osobiste; decyzje w formie nakazów gabinetowych lub marginaliów (odręczne decyzje władcy)

• przez pewien czas - Tajna Rada Stanu, zniesiona za Fryderyka II

• zasady centralizmu i biurokratyzmu

• Generalny Dyrektoriat (z połączenia Gen. Komisariatu Wojny z Gen. Dyrekcją Finansów w 1699) - pod przew. króla, sprawy administracji, wojska oraz finansów; podział na 5 realnych departamentów na czele z ministrami - działało na podstawie pisemnych instrukcji królewskich

• Ministerstwo Gabinetowe - sprawy zagraniczne (1728)

• Ministerstwo Sprawiedliwości (1737) - przew. kanclerz

• pełna jedność zarządu państwowego - rządy gabinetowe

Administracja lokalna

• Departamenty Kamer - na ich czele organy kolegialne: Kamery Wojny i Domen, podporządkowane Gen. Dyrektorium; przew. prezydenci

• Powiaty - na czele landraci (starostowie), mianowani przez króla

• radcy skarbowi - nadzór nad miastami

Rosja

• Piotr I i Katarzyna II

• 1721 - Piotr I ogłoszony przez senat imperatorem - cesarz monarchą samowładnym, nieodpowiedzialnym, niekontrolowanym; na czele Kościoła prawosławnego (zarząd przez Święty Synod)

• zasady centralizmu i biurokratyzmu

Administracja centralna

• 1711 - Senat Rządzący - jako organ doradczy (9 senatorów i obersekretarz), prezydenci kolegiów

• własna kancelaria, osobne urzędy - fiskałów - nadzór nad urzędnikami wszystkich szczebli

• 1722 - przy senacie: prokuratura na czele z generał-prokuratorem - „oko monarchy”, sprawujący nadzór nad działalnością senatu, jednocześnie naczelnik kancelarii senatu; nadzór nad administracją i sądownictwem w całym kraju

• Katarzyna II (1763) - 6 departamentów senatu, przy każdym osobny ober-prokurator

• Najwyższa Tajna Rada - organ doradczy

• kolegia (1717-1720), autorem G. Leibniz, 9-16, rzeczowy podział kompetencji, kolegialność, na czele - prezydent, wiceprezydent, radcowie i asesorowie; 1802 - zastąpione przez Aleksandra I ministerstwami

• prikazy - w działach, gdzie nie powołano kolegiów (Prikaz Preobrażeński - sprawy bezp. wewn.)

• zasada stałego urzędowania

• system tzw. „kormlenij” - nie skarb, a ludność bezpośrednio utrzymywała urzędnika

Administracja lokalna

• podział na gubernie - gubernatorowie, rozległe kompetencje

• gubernie podzielone na prowincje, na ich czele wojewodowie

• najniższą jednostką - dystrykty - komisarze ziemscy

• brak oddzielenia sądownictwa od administracji

• 1775 - Katarzyna II - Ordynacja o administracji guberni - podporządkowanie gubernatorów bezpośrednio monarsze; organy doradczo-wykonawcze: zarządy gubernialne

• dla przygranicznych guberni - generał-gubernatorzy, niemal nieograniczone kompetencje, podległość wyłącznie cesarzowi

• podział guberni na powiaty na czele z ziemskimi isprawnikami (z 2 asesorami - niszy sąd ziemski) - podział w zależności od liczby zamieszkującej ludności

• 1782 - Ustawa dobrego porządku - funkcje policyjne w miastach horodniczowie, w miastach stołecznych oberpolicmajstrzy, w miastach stacjonowania garnizonów - komendanci

• samorząd szlachecki: powiatowe i gubernialne zgromadzenia szlacheckie

• przymus służby państwowej dla szlachty (Piotr I)

Nauka

• Niemcy - doktryna kameralistyczna: J. H. von Justi, J. von Sonnenfels - filozofia eudajmonistyczna - działalność w celu zapewnienia bezpieczeństwa i szczęścia poddanym

• Ch. Wolff - Ius naturae et gentium methodo scientifico pertractatum - rozróżnienie na policję dobrobytu i policję bezpieczeństwa

• J. H. von Justi - Zasady nauki policji - policja w funkcji pośrednika pomiędzy państwem a poddanym, wyraźne rozróżnienie między policją a prawem policyjnym

• J. von Sonnenfels - Zasady nauki policji, handlu i finansów - policja jako narzędzie w rękach państwa, środek zapewnienia dobrobytu społeczeństwu; 4 główne zadania państwa obejmujący nauki: polityka, policji, handlu, finansów

• G.-H. von Berg - Podręcznik niemieckiego prawa cywilnego - 2 sfery działalności państwa: zarządzająca oraz policyjna (zwalczanie naruszeń porządku prawnego)

• Francja - usystematyzowanie i opis

• N. Delamare - Traktat o policji

• J. Domat - Traktat o prawach

• J.-N. Moreau

POLSKA W OKRESIE KSZTAŁTOWANIA SIĘ MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ

• J. Ostrotóg - Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej (1474-1477)

• F. Buonaccorsi - Kallimach

• A. Frycz-Modrzewski - O poprawie Rzeczypospolitej (1551)

• W. Gostkowski, K. Opaliński, A. M. Fredro

• XVIII w.: S. Dunin-Karwicki (De ordinanda Republica),

• S. Leszczyński (Głos wolny wolność ubezpieczający)

• J. A. Załuski

• S. Konarski (O skutecznym rad sposobie)

• 1764 - Komisja Skarbowa (funkcje fiskalne i gospodarka budżetowa, sądownictwo w sprawach skarbowych i handlowych) i Komisja Wojskowa - zasada kolegialności

• 1765-68 - komisje boni ordinis (dobrego porządku) - podniesienie z upadku miast królewskich

• 1773 - Komisja Edukacji Narodowej (H. Kołłątaj - UJ, M. Poczobutt-Odlanicki - Wilno)

• Rada Nieustająca - funkcje rządu centralnego

• 36 członków: konsyliarzy, powoływanych przez sejm

• 5 departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Policji, czyli Dobrego Porządku, Wojskowy, Sprawiedliwości, Skarbowy - na czele ministrowie

• kierownictwo i nadzór nad administracją w państwie, inicjatywa ustawodawcza, kontrola urzędników, interpretacja prawa - odpowiedzialność przed sądem sejmowym; stałe pensje

• 1775 - Komisja nad Szpitalami

Reformy na Sejmie Czteroletnim

• A. Popławski - Zbiór niektórych materii politycznych (1774)

• W. Skrzetuski - Prawo polityczne narodu polskiego (1782-1784)

• H. Stroynowski - Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów (1785)

• S. Staszic - Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1785), Przestrogi dla Polski (1790)

• H. Kołłątaj - Listy Anonima (1788), Prawo polityczne narodu polskiego (1790)

• kameraliści: R. Ładowski - Krótkie zabranie trzech praw początkowych

• J. Wybicki - Myśli polityczne o wolności cywilnej (1775)

• F. Nax - Wykład początkowych prawideł ekonomiki politycznej (1790)

Konstytucja 3-go maja

• podstawy odpowiedzialności konstytucyjnej i parlamentarnej ministrów

• podległość organów administracji prawu - dwustronnie obowiązujący charakter stanowionych norm administracyjnych

Administracja centralna

• Straż Praw - na czele władzy wykonawczej; król, prymas i 5 ministrów + marszałek sejmu i następca tronu

• komisje rządowe „Obojga Narodów”: Wojska, Policji (sprawy miast i „wygody publicznej” - szeroko pojętej administracji; podział kraju na 8 wydziałów policyjnych, na czele intendenci policji; działalność prawotwórcza - pierwsze normy nowożytnego prawa administracyjnego), Skarbu, Edukacji Narodowej - kolegialnie zorganizowane ministerstwa, członkowie wybierani przez sejm, kierowane przez min. niezasiadających w Straży Praw

• nieurzędniczy charakter kolegiów i niezawodowy charakter ich członków: często brak fachowości

Administracja lokalna

• 1789 - komisje porządkowe cywilno-wojskowe w danej ziemi, województwie lub powiecie

• podział kraju na województwa, powiaty, wyodrębniono ziemie

Sejm grodzieński

• Rada Nieustająca - król i 24 członków; faktyczna, niekontrolowana władza między sejmami

• podporządkowanie komisji centralnych departamentom Rady

Insurekcja kościuszkowska

• Rada Zastępcza Tymczasowa - Rada Najwyższa Narodowa (8 wydziałów) - w skład: naczelnik, 8 kierowników resortów i 32 zastępców; bezpośrednie kierownictwo całej administracji

• na Litwie - Deputacja Centralna Wlk. Ks. Litewskiego

• administracja terenowa - komisje porządkowe, specjalizacja resortowa - podział na wydziały; odpow. polityczna i prawna

• najniższym szczeblem administracji powstańczej - dozory z dozorcami - powołani uniwersałem połanieckim z 7 maja 1794 roku

FRANCJA W DOBIE REWOLUCJI i PÓŹNIEJ

• Deklaracja praw człowieka i obywatela (1789) - zasada praworządności: poddanie struktur admin. prawu

• Administracja centralna: król (1791), Rada Wykonawcza (1793), a władza rzeczywista Komisji Ocalenia Publicznego

• 1794 - Dyrektoriat - instytucja kolegialna

• 1789 - prace Konstytuanty nad reformą administracji: prosta, jednolita, oparta na racjonalizmie, pozbawiona różnic wynikających z przywilejów i partykularyzmów lokalnych

• zasady: decentralizacji i samorządności

reforma z 22.12.1789 - kryteria racjonalistyczne: 4-stopniowy podział administracyjny:

• departamenty (83), dystrykty (zlikwidowane w 1795), kantony (jedynie okręgi wyborcze i sądowe), gminy

• władze administracyjne - zasada kolegialności; członkowie wybierani przez obywateli z prawem wyborczym

• brak elementów fachowych/biurokratycznych

• na czele poszczególnych szczebli: rady: departamentalne (generalne), dystryktu, municypalne (gminy) - wybory rad pośrednie; w gminach ponadto rady generalne gminne

• ograniczona kontrola organów wyższych nad niższymi

• administracja gminna: sprawy własne i poruczone

• organy wykonawczo-zarządzające: w departamentach - dyrektoriaty (8-osobowe), ponadto urząd syndyka generalnego

• w dystryktach - dyrektoriaty dystryktu oraz syndykowie

• w gminch - merowie, syndyk gminny, sekretarz, skarbnik - wszyscy z wyborów bezpośrednich

Czasy Napoleońskie

• 1799 - Napoleon pierwszym konsulem, 1804 - cesarz Francuzów

• ministrowie mianowani i odpowiedzialni przed nim; specjalny trybunał za naruszenie prawa

• Rada Stanu - sądownictwo administracyjne w II instancji, projekty ustawodawcze

• 17.02.1800 - reforma; zerwanie z kolegialności o obieralnością; oparcie administracji na zasadach centralizmu, biurokratyzmu, podziału resortowego, hierarchiczności struktur, jednoosobowości- wszyscy nominowani i odpowiedzialni przed przełożonymi, odwoływalni w każdej chwili

• podział kraju na departament (na czele prefekt - zespolenie administracji, przy prefekcie rada prefekturalna - sądownictwo administracyjne I instancji; ponadto rada departamentalna (generalna) - organ doradczy)

• okręgi (na czele podprefekt, przy nim rada okręgowa),

• kantony,

• gminy (na czele mer, przy nim rada gminna (municypalna) - zniesienie samorządu gminnego, wyłącznie jako jednostka administracji rządowej

Samorząd terytorialny we Francji XIX wieku

• 1830 - przywracanie instytucji

• 1831 - powoływanie rad municypalnych w drodze wyborów; podobnie rady generalne i okręgowe

• przyznanie gminom osobowości prawnej w 1837 - powstanie własności komunalnej

• 1871 i 1884 - samorządowy charakter wszystkich organów uchwałodawczych

• 1884 - zasada domniemania kompetencji rad municypalnych w sprawach gminnych - nadzór wyłącznie z punktu widzenia legalności

Nauka administracji we Francji

• J.-A. Chaptal (min. w latach 1800-1804)

• Ch.-J. Bonnin - Zasady administracji publicznej (1808)

• L.-M.Cormenin, F.-R. Dareste, A. Batbie, L.-A. Macarel, J.-M.baron de Gerando (pierwszy profesor prawa admin. na uniwersytecie paryskim)

• naukowy system prawa administracyjnego: E. Laferrier - Traktat o sądownictwie administracyjnym i o skardze sądowo-administracyjnej (1888)

• M. Hauriou - Zasady prawa publicznego (1910)

• L. Duguit - Ogólne przeobrażenia prawa publicznego (1913)

• H. Fayol (prekursor administracyjnego nurtu teorii organizacji) - Administracja przemysłowa i ogólna (1917), Teoria administracji w zastosowaniu do państwa (1923)

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE

• co do zasad - model francuski

• resortowy podział, skrajna centralizacja, ściśle hierarchiczna struktura, jednoosobowe władze, zawodowy stan urzędniczy

Administracja centralna

• król - najwyższa władza wykonawcza - monarchia ograniczona, zasada suwerenności monarchy - wszystkie funkcje państwowe z wyjątkiem ustawodawstwa zastrzeżonego sejmowi oraz wymiaru sprawiedliwości; obsadzał wszystkie stanowiska w państwie, odpowiedzialność urzędników przed królem

• ministrowie - na czele działów administracji krajowej: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych, wojny, przychodów i skarbu, policji, minister-sekretarz stanu stale przy boku króla - kontrasygnata każdego aktu króla; władza jednoosobowa, prawo decyzji

• Rada Ministrów - wszyscy min. z osobnym prezesem, projekty należące do kompetencji więcej niż 1 ministra, 1807 - tylko dla porozumiewania się ministrów; 1810 - kontrola min. i całej admin.

• Rada Stanu - jako organ pomocniczy władzy królewskiej; prawo inicjatywy ustawodawczej, sąd kasacyjny, rozstrzyganie sporów kompetencyjnych i administracyjnych - odwoływania rad prefekturalnych i departamentowych

Administracja lokalna

• francuski podział na departamenty (na czele prefekt, przy nim - komisarz policji, intendent, adiunkt) - 6, po 1809 - 10

• podział na powiaty (60, 1809 - 100), na czele podprefekt

• na każdym szczeblu - rady o charakterze samorządowych: departamementalne i powiatowe

• najniżej: „municypalność” - burmistrz lub prezydent - za takie niektóre miasta, dla których powołano prezydentów municypalnych - do pomocy: ławnicy, intendenci policji (w stolicy - prezydent policji)

• rady municypalne - jako organy samorządowe

• każde miasto i wieś - osobna gmina (w miastach - burmistrz, ławnicy do pomocy, rada miejska organem samorządowym) (na wsi - wójt, jeżeli zarząd kilku wsi - dla każdej osobny sołtys; urząd wójta powierzany panom wsi)

Nauka administracji

• 1808 - Najwyższa Komisja Egzaminacyjna - na najwyższe urzędy, na niższe - przed komisjami departamentowymi

• służba odpłatna

• 1811 - Szkoła Nauk Administracyjnych, połączona ze Szkołą Prawa w Szkołę Prawa i Administracji

• uniwersytet krakowski - F. Słotwiński, 1814 - Wydział Prawa w Wydział Prawa i Administracji

• J. Łopaciński - Rys szczęścia narodowego (1809)

• P. Czołhański, T. Szumski

• tłumaczenia dzieł policystów: J. P. Harla Nauka policji (A. Gliszczyński), L. H. Jacob Zasady prawodawstwa i instytucji policyjnych (J. Plichta)

• W. Surowiecki - O upadku przemysłu i miast w Polsce, O statystyce Księstwa Warszawskiego

• S. Węgrzecki - Rozprawa o profesjach i profesjonalistach oraz o systemacie administracyjnym (1810)

• F. K. Szaniawski - O rządzeniu i radzeniu, O urzędnikach - 1810

• D. Krysiński - O ekonomii politycznej, O arytmetyce politycznej

KRÓLESTWO POLSKIE

• Rada Najwyższa Tymczasowa (Kutuzow) - Rząd Tymczasowy (5 namiestników królewskich), Tymczasowa Rada Stanu; 1815 - władze ministerialne

• 1815 - Ustawa konstytucyjna - Aleksander I; statuty organiczne jako akty rozwijające

• akty prawne niższego rzędu: dekrety królewskie, postanowienia namiestnika, rozporządzenia komisji rządowych, zarządzenia komisji wojewódzkich

• zasada niemal całkowitej kolegialności zarządu

Administracja centralna

• król - wszelka władza administracyjna, prawo nominacji urzędników, kontrasygnata aktów

• namiestnik - (J. Zajączek) - pod nieobecność monarchy w Królestwie, w obrębie królewskich pełnomocnictw

• Rada Stanu - podział na Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu (Rada Stanu) i Radę Administracyjną

• w zakresie sądownictwa administracyjnego - Delegacja Administracyjna

• Rada Administracyjna - organ doradczy, sprawy przekraczające właściwości poszczególnych resortów, po śmierci J. Zajączka - kompetencje namiestnika, na czele rady prezes: najwyższa władza wykonawcza i administracyjna

• Komisje rządowe: organy kolegialne, pod indywidualnym kierownictwem ministrów; 5: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych i Policji, Wojny, Przychodów i Skarbu

• działania ściśle wykonawcze i naradcze; podlegały im dyrekcje generalne

• ponadto powołane: Najwyższa Izba Obrachunkowa i w 1816 Prokuratoria Generalna

• przy boku króla - minister bez teki: sekretarz stanu

Administracja lokalna

• województwa - władzą: komisje wojewódzkie

• województwa podzielone na obwody

• w miastach - urzędy municypalne, wójtowie w gminach

• podział na powiaty - zastosowanie pomocnicze

• zasada kolegialności, szczególna rola prezesa komisji (koordynator działań, przy nim - komisarze zawiadujący wydziałami); podział resortowy na wydziały

• komisarze delegowani do obwodów (przez komisje)

• miasta - początkowe prezydenci i rady municypalne; w mniejszych - burmistrzowie i rady miejskie, małe - wójtowie

• 1816 - reforma: władza w miastach zwierzchności miejskiej: (prezydent municypalności/burmistrz oraz ławnicy), zwana później urzędem municypalnym (miasta woj.: prezydent i radni, mniejsze - burmistrz i ławnicy); podział na wydziały

• zwierzchność wiejska - wójt, właściciele wójtami z mocy prawa; pomocniczy dla wójta - sołtysi, gmina wiejska - wsie podlegające 1 wójtwoi

Nauka administracji

• wojewódzkie komisje egzaminacyjne oraz Najwyższa Komisja Egzaminacyjna przy Radzie Stanu

• Wydział Prawa i Administracji UW (1816): D. Krysiński, F. hr. Skarbek - Gospodarstwo narodowe zastosowane, czyli nauka administracji (1821)

• S. Kunatt, W. Surowiecki, F. K. Szaniawski

Władze administracyjne powstania listopadowego

• Rada Administracyjna - w Rząd Tymczasowy, urząd dyktatora (J. Chłopicki)

• Rząd Tymczasowy w Radę Najwyższą Narodową: 5 sekcji

• sejm 1831: Rząd Narodowy (A. J. Czartoryski); detronizacja cara Mikołaja I i likwidacja unii KP z Cesarstwem Rosyjskim

• rząd: prezes i 4 członków; władza wykonawcza - 6 działającym jednoosobowo ministrom

• 31 - władza wykonawcza do prezesa rady ministrów, który mianował zastępcę i 6 ministrów (jedynie z głosem doradczym)

• administracja terenowa - komisje wojewódzkie; bez zmian

WOLNE MIASTO KRAKÓW

• Ustawa konstytucyjna (1815) - Konstytucja rozwinięta (1818)

• organami rządów opiekuńczych - rezydenci, od 1833 (nowa konstytucja) prawo do występowania w roli zwierzchników wobec władz republiki

• senat (rząd) - prezes i 12 senatorów; podział na wydziały (3)

• Zgromadzenie Reprezentantów jako organ przedstawicielski

• Biuro Policji Pośredniej (sprawy bezp., nadzór nad służbą zdrowia, budownictwem etc.) - Dyrekcja Policji od 1827

• 1819 - Urząd Budowniczych

• Komitet Ekonomiczny, urzędy: protomedyka, intendeta dóbr narodowych, inspektora kopalń, Komisja Włościańska

Administracja terytorialna

• podział na gminy miejskie i wiejskie - w rozumieniu politycznym (zależne od praw wyborczych) i administracyjnym (ludność żydowska)

• wiejskie - o charakterze gmin zbiorowych

• na czele: wójt, wybierany przez zgromadzenie gminne (mógł mieć zastępców w gminach okręgowych)

• koniec lat 30: w miejsce wójtów: komisarze dystryktowi (gm. okręgowe) i cyrkułowi (gm. miejskie); na czele gromad wiejskich: sołtysi wraz z przysiężnymi

ADMINISTRACJA W DOBIE KSZTAŁTOWANIA SIĘ PAŃSTWA PRAWNEGO

• konstrukcja państwa prawnego lub praworządnego - R. von Mohl - Nauka policji zgodnie z zasadami państwa prawnego (1832-1834)

• zasady: konstytucjonalizmu oraz hierarchiczności aktów prawnych - administracja zobowiązana działań w ramach przepisów prawa oraz na ich podstawie; normy administracyjne - dwustronnie obowiązujące; kontrola administracji ze strony legislatywy - odpowiedzialność konstytucyjna i parlamentarna; sądownictwo administracyjne; rozwój samorządu terytorialnego

Reformy w Prusach w XIX wieku

• K. von Stein, K.A. von Hardenberg; państwo prawnego po Wiośnie Ludów

Administracja centralna

• zasada jednoosobowości - (1808) 5 odpowiedzialnych ministrów; 1850 - 9 resortów - sami kierowali resortami, odpowiedzialni za nie

• 1810 - urząd kanclerza - organ nadzorujący i koordynujący działalność ministerstw; na czele (od 1814) rady ministrów - Ministerstwa Państwa; po 1822 - prezydent ministrów (premier od 1848); kolegialny system działania rady ministrów - premier jako primus inter pares

• 1817 - Rada Państwa - organ doradczy króla w sprawach legislacyjnych i kompetencyjnych

Administracja lokalna i samorząd

• 1808-1815 - samorząd na wszystkich szczeblach zarządu lokalnego

• admin. terytorialna sprawowana przez fachowych urzędników - pod kontrolą organów samorządowych

• 1815: prowincje, na ich czele nadprezydenci (10), przy nich rada prowincjonalna; organem uchwałodawczo-kontrolującym sejm prowincjonalny na czele z marszałkiem; sejm wybierał wydział prowincjonalny (organ wykonawczo-zarządzający) oraz dyrektora krajowego

• prowincje podzielone na rejencje z mianowanymi prezydentami rejencji; z nimi współdziałał ; z nimi współdziałał wydział obwodowy (sąd admin. II instancji)

• powiaty - na czele landraci (mianowani spośród kandydatów sejmiku powiatowego); podst. organem samorządu - sejmik powiatowy; organem wykonawczym - wydział powiatowy (jednocześnie kolegialny organ admin. rządowej, sąd admin. I instancji)

• gminy wiejskie i miejskie - jako korporacje prawa publicznego; gmina wiejska: przełożony (naczelnik) gminy, ławnicy, przedstawicielstwo (zgromadzenie) gminne; gm. miejskie: rada miejska (zgromadzenie miejskie), burmistrz (większe - nadburmistrz), magistrat (burmistrz + ławnicy)

• kompetencje samorządu gminnego: własne i poruczone

• w prowincjach polskich: Wielkie Księstwo Poznańskie - odrębna nazwa (choć także stosowano prowincja poznańska), własny herb oraz flaga; instytucja namiestnika królewskiego (A. Radziwiłł, jedynie uprawnienia o charakterze reprezentacyjnym)

Austria i Austro-Węgry w XIX wieku

• 1804 - Cesarstwo Austrii, osobiste kierownictwo cesarza, konferencje z urzędnikami tworzącymi ścisły gabinet; zmiany dopiero z Wiosną Ludów

• 1848 - konstytucja, ordynacja wyborcza; 1849 - kolejna, państwo jednolitą całością, uchylona w 1851 - nawrót do rządów absolutnych w erze Bacha

• 1859 - upadek rządów absolutnych; A. hr Gołuchowski - ministrem stanu

• 1860 - Dyplom październikowy - podstawy autonomii krajów koronnych (sejmiki krajowe), zastąpiony w 1861 Patentem lutowym - rządy konstytucyjne

• 1867 - dualistyczna monarchia austro-węgierska (konstytucja grudniowa)

Administracja centralna

• 1848 - ministerstwa i Rada Ministrów, na jej czele prezes, system rządów gabinetowych

• 1867 - odpowiedzialność konstytucyjna ministrów przed Trybunałem Państwa, polityczna przed parlamentem - zasada kontrasygnaty aktów cesarskich

• 1867 - dwa odrębne rządu; 3 resorty wspólne: spraw zagranicznych, wojny, finansów

Administracja lokalna - rządowa

• podział na 17 krajów koronnych, na czele zarządu - gubernator, później namiestnik (mniejsze kraje - prezydenci krajowi) - reprezentanci cesarza, szefowie admin. rządowej w kraju, nadzór nad władzami autonomicznymi

• podział krajów koronnych na okręgi i powiaty, od 1867 tylko powiaty na czele ze starostami (starostwo powiatowe jako organ pomocniczy)

• rozdział administracji od sądownictwa

Władze autonomiczne i samorządowe

• wprowadzone Patentem lutowym z 1861

• autonomia krajowa: Sejmy Krajowe (wiryliści oraz posłowie wybrani w systemie kurialnym, na czele marszałek krajowy) i Wydziały Krajowe (marszałek krajowy + 6 członków; organ wykonawczy)

• samorząd powiatowy: rada powiatowa (uchwałodawczo-kontrolujący) i wydział powiatowy (wykonawczo-zarządzający, na czele marszałek powiatu)

• samorząd miejski: rada miejska, magistrat (na czele burmistrz lub w większych miastach prezydent)

• samorząd wiejski: rada gminna, zwierzchność gminna (wykonawczo-zarządzający), naczelnik gminy (wójt) - jednoosobowy kierownik zarządu

• sprawy własne i poruczone

Galicja

• Królestwo Galicji i Lodomerii jako jeden z krajów koronnych;

• 1871 - urząd ministra dla Galicji (K. hr. Grocholski)

• 1867 - Rada szkolna Krajowa, rady szkolne okręgowe i gminne (miejscowe)

Rosja w XIX wieku

• Aleksander I - zmiana struktury zarządu państwem pomimo zachowania absolutnej władzy cesarza

Administracja centralna

• 1801 - Rada Nieustająca (12) - organ doradczy (kancelaria), zastąpiona w 1882 Komisją Kodyfikacyjną

• 1802 - skasowanie kolegiów, w ich miejsce: ministrowie z podległymi im ministerstwami (8-11), podział na departamenty z dyrektorami - odpowiedzialność przed cesarzem, decyzje podejmowane jednoosobowo; brak właściwej Rady Ministrów, wchodzili w skład Rady Państwa

• 1812 - Komitet Ministrów - jako organ doradczy; 1861 - przewodnictwo najstarszego wiekiem; obradujący z monarchą - Rada Ministrów

• 1810 - Rada Państwa z inicjatywy M. Sperańskiego - organ doradczy, podział na departamenty, własna kancelaria

• 1802 - reorganizacja Senatu Rządzącego: sąd najwyższy o uprawnieniach kasacyjnych, nadzór nad wpływami z podatków, wydatkami państwowymi, ministerstwami; rola trybunału administracyjnego, podział na departamenty na czele z oberprokuratorami

• przy boku monarchy - Kancelaria Cesarska, podział na wydziały, podlegały jej policja i żandarmeria panstwowa

Administracja lokalna

• podział na gubernie, na czele gubernatorzy

• zespoły guberni - generał-gubernatorstwa z generał-gubernatorowi

• podział guberni na powiaty zarządzane przez sądy ziemskie (naczelnik oraz asesor i 2 sielskich)

• powiaty - podział na stany na ich czele prystawi

• administracja niezespolona - osobnym władzem

• odpowiedzialność urzędników: karno-sądowa, porządkowa, dyscyplinarna, cywilna; 1832 - zasada legalizmu działania aparatu państwowego

Reforma ziemska i miejska

• 1864: ograniczony samorząd na szczeblu guberni i powiatu

• ziemstwa (sprawy gosp., komunikacyjne, opieka zdrowotna, szkolnictwo)

• organami ziemstw: zgromadzenia powiatowe i zarządy powiatowe oraz zgromadzenia i zarządy gubernialne

• 2 razy do roku pod przewodnictwem marszałków szlachty

• brak ziemstw w Królestwie Polskim

• 1870 - samorząd miejski: duma miejska, zarząd miejski i prezydent

Samorząd wiejski

• najniżej: gromada - zgromadzenie gromadzkie i starosta

• kilka gromad - gmina: zgromadzenia gminne, wójt, zarząd gminny, sąd gminny

• 1861 - nadzór nad gromadami ze strony mirowych pośredników (uprawnienia admin.-policyjne)

• 1874 - urzędy do spraw chłopskich, 1889 - naczelnicy ziemscy oraz urzędy guberlnialne - nadzór

Królestwo Polskie po 1831

• 1832 - Statut organiczny (Mikołaj I) - inkorporacja KP co Ces. Rosyjskiego

• na czele Rady Administracyjnej namiestnik (jedynie zarząd KP)

• Rada Stanu - pod Radę Państwa Cesarstwa Rosyjskiego, zniesiona w 1841

• 3 Komisje Rządowe: Spraw Wewn., Duchownych i Oświecenia Publicznego, Sprawiedliwości, Przychodów i Skarbu; na czele - : Spraw Wewn., Duchownych i Oświecenia Publicznego, Sprawiedliwości, Przychodów i Skarbu; na czele - dyrektorzy główni

• podział na województwa, obwody, powiaty i gminy (czasowo), od 1837 województwa jako gubernie, obwody jako powiaty, powiaty - okręgi; gubernatorzy i rządy gubernialne (w miejsce prezesów i komisji wojewódzkich), naczelnicy powiatowi (w miejsce komisarzy obwodowych), w miastach magistratury w miejsce urzędów municypalnych

• reformy Wielopolskiego (1861-62) - ograniczony samorząd powierzony radom gubernialnym i radom powiatowym

• samorząd w gminach wiejskich: zgromadzenie gminne, wójt, urząd gminny, sąd gminny; w gromadach: zgromadzenie gromadzkie, starosta (zwany też sołtysem)

• 1864 - Komitet do Spraw Królestwa Polskiego - ostateczna likwidacja odrębności (Komitet Urządzający w Warszawie): zniesienie w 1867 Rady Administracyjnej, Rady Stanu i Komisji Rządowych

• wprowadzenie nazwy „Priwislinskij Kraj”, na czele generał-gubernator warszawski (hr. P. Kotzebue, gen. J. Hurko; kurator Warszawskiego Okręgu Naukowego - Apuchtin; G. Skałon - wprowadzenie stanu wojennego w 1905)

Wlk. Brytania w XIX wieku

• system rządów parlamentarno-gabinetowych

• odpowiedzialność prawna (konstytucyjna) i polityczna (parlamentarna) ministrów; zasada odpowiedzialności solidarnej (gabinetowej) ministrów

• działalność administracji poddana kontroli parlamentu

• prawo orzekania w spornych sprawach administracyjnych - sądy powszechne

Samorząd terytorialny

• admin. terytorialna oparta wyłącznie na organach samorządowych - wyposażenie organów samorządowych w szerokie uprawnienia do wydawania aktów normatywnych

• brak nadzoru, odpowiedzialność przed wyborcami, bezpłatne urzędy, odpowiedzialność prawna przed sądami powszechnymi - decentralizacja

• do XIX wieku system oparty na wsiach (parafiach) z proboszczami i właścicielami ziemskimi; na szczeblu hrabstw - sędziowie pokoju

• miasta ­- rady miejskie, organy wykonawcze: burmistrz, ławnicy

• 1888 - reforma hrabstw - organy przedstawicielskie i oddzielenie ich od wymiaru sprawiedliwości; sędziowie pokoju - jedynie uprawnienia sądownicze; administracja - rady hrabstw,

• 1894 - podział hrabstw na dystrykty miejskie i wiejskie: rady dystryktowe, w większych parafiach rady parafialne

• administracja niezespolona

• Urząd Administracji Lokalnej - 1871-1919

Nauka administracji i prawa administracyjnego

Niemcy

• R. von Mohl

• „ojciec niemieckiej nauki administracji“ - L. von Stein - Nauka administracji (1865-1884)

• T. I. von Sternegg - Nauka administracji w zarysach (1870)

• L. Gumplowicz - Nauka administracji (1882)

• I. Jastrow - Polityka socjalna i nauka administracji (1902)

• F. Stier-Somlo - Przyszłość nauki administracji (1917)

• twórca kontynentalnego modelu sądownictwa administracyjnego: R. Gneist - Współczesne angielskie prawo państwowe i administracyjne (1857-1863), Administracja, wymiar sprawiedliwości, droga prawa. Administracja państwowa i samorząd w warunkach angielskich i niemieckich (1859)

• O. von Sarvey - Powszechne prawo administracyjne (1887),

• O. Mayer - Teoria franjcuskiego prawa administracyjnego (1886), Niemieckie prawo administracyjne (1895-1869)

Rosja

• N. Rożdiestwienski, W. Leszkow, I. Andriejewski - Prawo policyjne (1874)

• A. Wasilczykow - O samorządzie (1870-1871)

• N. Kuplewaskij - Sądownictwo administracyjne w Europie zachodniej (1879)

• I. Tarasow - Wykłady z prawa policyjnego (administracyjnego) (1910) i Organizacja sądownictwa administracyjnego (1887)

Polska

• A. Okolski - Wykład prawa administracyjnego oraz prawa administracyjnego obowiązującego w KP (1884)

• J.B. Oczapowski - Władza i układ państwa (1873), Policyści zeszłego wieku i nowożytna nauka administracji (1992)

• F. Kasparek - Prawo polityczne ogólne (1877-1881), Podręcznik prawa politycznego (1888)

• A. Rembowski - O gminie, jej organizacji i stosunku do państwa (1873)

• J. Kleczyński - Stosunki gminne w Galicji (1897)

• J. Buzek - Podstawy organizacji angielskiego samorządu (1902-1903), Studia z zakresu administracji wychowania publicznego (1904), Prawo administracyjne (1912), Administracja gospodarstwa społecznego (1913)

II RZECZPOSPOLITA

• podział na administrację centralną (RM, ministrowie) i terytorialną (administracja rządowa i samorząd; rządowa - piony admin. ogólnej (zespolonej) i specjalnej - admin. niezespolona); podział państwa na województwa, powiaty, gminy miejskie i wiejskie, na cele admin. specjalnej - podział na okręgi

Aparat urzędniczy w pierwszych latach II RP

• oparcie się na dotychczasowym stanie: dwustopniowość terenowej admin. rządowej, zespolenie pewnych dziedzin admin.; podział terytorialno-admin.: podział trójstopniowy

• administracja centralna: podział wg kryterium rzeczowe na ministerstwa, tworzyli - Radę Ministrów pod przew. prezesa

Administracja terytorialna - rządowa

• zabór rosyjski - urzędy powiatowe, na czele: komisarze ludowi, przekształcone w starostwa ze starostami; 1919 - województwa (5) z wojewodą, Rada Wojewódzka jako organ pomocniczy; komisarze rządowi na czele Warszawy, Łodzi, Lublina

• zabór austriacki - komisarze powiatowi, 1919 - Generalny Delegat Rządu dla byłej Galicji - 1920: 4 województwa

• zabór pruski - Naczelna Rada Ludowa (Komisariat) - wprowadzenie polskich starostów jako naczelników powiatów, dwa województwa

• Autonomia Śląska - na podstawie statutu organicznego województwa śląskiego (1920) - organ ustawodawczy: Sejm Śląski (48 posłów) - wszystkie sprawy z wyj. zagranicznych i wojskowych, odrębny Skarb Śląski, Rada Wojewódzka jako organ wykonawczy (wojewoda + 5 członków)

Administracja terytorialna - samorząd

• gminny: 1918 - na ziemiach KP rada gminy z wójtem (rząd J. Moraczewskiego), częściowa demokratyzacja samorządu na terenach byłego zaboru austriackiego

• gminy miejskie: zmiany głównie w KP: 1918 - gmina jako samodzielna jednostka terytorialna, wyposażona w osobowość prawa publicznego; rady miejskie, magistrat (zarząd miejski) - burmistrz (prezydent) i ławnicy); miasta wydzielone i niewydzielone z powiatów

• samorząd powiatowy: sejmiki powiatowe, wydział powiatowy, na czele obu starosta; nadzór wojewodów, przepisy bez znaczenia na terenie byłego zaboru austriackiego

• samorząd wojewódzki: sejmik wojewódzki, wydział wojewódzki ze starostą krajowym - projekt samorządu wojewódzkiego w ustawie z 1922 - nigdy nie wszedł w życie; samorząd tylko na tereni byłego zaboru pruskiego

Konstytucja marcowa

• zasada dekoncentracji

• zespolenie organów admin. państwowej w jednym urzędzie i pod jednym zwierzchnictwem

• zasada udziału obywateli

• zasada dwuinstancyjności w postępowaniu administracyjnym - osobne sądownictwo administracyjne z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele

Samorząd

• samorząd terytorialny miał łączyć się z autonomią

• jednostki podziału terytorialnego = jednostki samorządu terytorialnego

• prawo stanowienia w sprawach należących do samorządu: rady obieralne, czynności wykonawcze: wydziały utworzone na zasadzie zespolenia kolegiów z przedstawicielami władz państwowych

• państwo - nadzór poprzez wydziału samorządu wyższego szczebla

• osobne ustawy dla samorządu gospodarczego poszczególnych dziedzin: izby

• mniejszości narodowe - możliwość tworzenia autonomicznych związków w obrębie samorządu terytorialnego; w praktyce - uniemożliwienie

Konstytucja marcowa

• administracja państwowa jako służba publiczna, w jej skład włączono samorząd terytorialny i gospodarczy

• przewidywała samorząd terytorialny - decyzje samorządów miały być w każdym wypadku zatwierdzane przez organ nadzorcze; nadzór - rząd przez woje organy lub samorząd wyższego stopnia

• możliwość powstawania związków samorządów

• samorząd gospodarczy - izby, nadzór - rząd przez organy

Administracja centralna

• Rada Ministrów (organ kolegialny) - przewodnictwo prezesa; centralny organ admin. publicznej

• zarządzenia, uchwały, akty administracyjne, organ pomocniczy: Prezydium oraz Komitet Ekonomiczny

• ministrowie - kierownicy wyodrębnionych resortów (kryterium przedmiotowe)

• podzielone na departamenty (dyrektorzy), departamenty na wydziały (naczelnicy)

• zastępujący ministra - podsekretarze stanu

• ministerstwo - jako aparat pomocniczy; podporządkowanie ministrom urzędów centralnych

Administracja rządowa po unifikacji - 1928

• 16 województw, powiaty, Warszawa jako osobna jednostka podziału terytorialnego (na prawach województwa)

• wojewoda - przedstawiciel rządu, szef administracji, nadzór nad prasą, stowarzyszeniami i samorządem, admin. w sprawach wyznaniowych, kultury i sztuki, przemysłu, handlu, rolnictwa, reform rolnych, spraw społecznych, komunikacji - prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych i porządkowych

• urząd wojewódzki - wydziały i oddziały

• Rada Wojewódzka (organ opiniodawczy) oraz Wydział Wojewódzki (uprawnienia doradcze i stanowcze)

• Warszawa - podzielona na starostwa grodzkie, ponadto Komisarz Rządu oraz Magistrat m.st. Warszawy

• starosta - mianowani przez min. spraw wewnętrznych - bezpieczeństwo za pomocą organów policji, orzecznictwo karno-administracyjne; od 1932 - starostowie grodzcy (administracja w miastach wydzielonych - powyżej 75 tys.), na czele Gdyni - Komisarz Rządu

• zadania administracji: ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego, nadzór nad stowarzyszeniami (prawo o stowarzyszeniach: zwykłe - tylko zgłoszenie; zarejestrowane - wpis do rejestru; użyteczności publicznej (na mocy rozporządzenia RM), nadzór nad zgromadzeniami (publiczne oraz niepubliczne), kontrola prasy (prawo prasowe - założenie pisma: zgłoszenie w organie administracji, kontrola represyjna - po wydrukowaniu)

• administracja specjalna

• wojskowa (minister spraw wojskowych, generalny inspektor sił zbrojnych, podział kraju na 10 okręgów korpusów)

• szkolna (10 okręgów - kuratorzy, podział okręgów na obwody - inspektorzy szkolni); reforma w 1932 („jędrzejewiczowska”) - szkoły powszechne, średnie, wyższe; szkolnictwo prywatne i publiczne; zasadą - 7-letnie nauczanie w zakresie szkoły powszechnej, trójstopniowy podział; 4-letnie gimnazja (mała matura), 2-letnie licea (matura); szkoły wyższe: akademickie i nieakademickie

• wyznaniowa (związki religijne uznane - osobowość prawna, w drodze ustawy uregulowany stosunek do państwa; nieuznane - prawo wolnego wyznawania wiary i wykonywania obrzędów); konkordat (1925) ze Stolicą Apostolską

• przemysłowa (min. przemysłu i handlu, II instancje, admin. górnicza - urzędy i wyższe urzędy górnicze, Kolegium górnicze), rolnictwa (min. rolnictwa, Gł. Urząd Ziemskich, min. reform rolnych)

Samorząd terytorialny

• 1933 - jednolity na podstawie ustawy scaleniowej

• prawo działania tylko w wypadkach, gdy ustawy wyraźnie upoważniały do tego

• podział organów na wykonawcze i zarządzające oraz stanowiące i kontrolujące

• zespolenie organów administracji ogólnej i organów wykonawczych samorządu na szczeblu powiatu i województwa - przew. starosty i wojewody

• kompetencje - enumeratywnie wyliczone, zasada domniemania kompetencji na rzecz organów wykonawczych

• zakres działania własny i poruczony (określały ustawy lub rozporządzenia RM); związki celowe (międzykomunalne)

• samorząd gminny: gminy jednostkowe i zbiorowe (złożone z gromad: rady gromadzkie lub zebrania gromadzkie); organ uchwalający: rada gminy, wybory jawne i pośrednie; organ wykonawczy - zarząd gminny (sekretarz - stały czynnik fachowy)

• gminy miejskie - rady miejskie (wybory powszechne), zarząd miejski (burmistrz/prezydent w miastach wydzielonych oraz ławnicy)

• samorząd powiatowy: rady powiatowe (wybory pośrednie i jawne, przez rady gminne i miejskie), wydział powiatowy (starosta przew., 6 członków)

Nadzór

• państwowy, organy administracji ogólnej oraz organy samorządu wyższego stopnia

• obowiązek zatwierdzania uchwał rady gminnej

Samorząd gospodarczy i zawodowy

• przemysłowo-handlowy (Izby Przemysłowo-Handlowe), rzemieślniczy (Izby Rzemieślnicze), rolniczy (Izby Rolnicze) - izby powoływane przez Radę Ministrów (z wyj. rzemieślniczych - min. przemysłu i handlu), Związki Izb

• reprezentacja interesów, podejmowanie i popieranie inicjatyw służących rozwojowi danej dziedziny

• korporacje przemysłowe, zrzeszenia na podstawie prawa o stowarzyszeniach

• cechy rzemieślnicze

• samorząd zawodowy: Izby Adwokackie, Izby Notarialne, Izby Lekarskie, Izby Aptekarskie - na czele naczelne izby, nadzór nad Izbami Adwokackimi - SN

Projekty reform: 1928-1933 - Komisja dla Usprawnienia Administracji Publicznej (M. Jaroszyński)

Postępowanie administracyjne

• 1923 - unifikacja postępowania odwoławczego, 1924 - środki prawne przeciwko zarządzeniom władz szkolnych

• rozporządzenie o postępowaniu administracyjnym - 1928

• postępowanie przymusowe - uprawniony organ I instancji (kara pieniężna, egzekucja na majątku, wykonanie zastępcze, przymus bezpośredni)

• 1922 - ustawa o państwowej służbie cywilnej - pragmatyka służbowa; urzędnicy na podstawie mianowania, rozwiązanie - zwolnienie ze służby państwowej, zależność administracyjna i dyscyplina

Kontrola administracji

• wewnętrzna i zewnętrzna

• kontrola parlamentarna: odpowiedzialność ministrów; interpelacje, uchwalanie budżetu, kontrola jego wykonania - kontrola nad długami poprzez Komisję Kontroli Długów Państwa

• NIK - wraz z izbami okręgowymi (na podstawie ustawy z 1921), kontrola wszystkich jednostek admin. państwowej, samorządowej, stowarzyszeń i fundacji (dostających subwencje państwowe lub gwarancję finansową SP)

• kontrola sądowa - Najwyższy Trybunał Administracyjny, niższe sądownictwo administracyjne na terenie zaboru pruskiego, od 1935 - Inwalidzki Sąd Administracyjny

Nauka administracji

• F. Ochimowski - Prawo administracyjne (1919-1922), pierwszy podręcznik prawa administracyjnego

• F.W. Kumaniecki - Zarys prawa administracyjnego na ziemiach polskich, Ustrój państwowych władz administracyjnych na ziemiach polskich

• F. W. Kumaniecki, B. Wasiutyński, J. Panejko - Polskie prawo administracyjne w zarysie (1921)

• F.W. Kumaniecki, J. S. Langrod, Sz. Wachholz - Zarys ustroju, postępowania i prawa administracyjnego w Polsce (1939)

• W. L. Jawroski - Nauka prawa administracyjnego. Zagadnienia ogólne (1924)

• samorząd: J. Panejko - Geneza i podstawy samorządu europejskiego (26, 34)

• T. Bigo - Związki publicznoprawne w świetle ustawodawstwa polskiego (1928)

• M. Z. Jaroszyński - Samorząd terytorialny w Polsce. Stan obecny. Wnioski do reformy (1923), Rozważania ideologiczne i programowe na temat samorządu (1936)

• wszyscy - państwowa teoria samorządu, samorząd pochodną państwa

• prawo procesowe: J.S. Langrod - Zarys sądownictwa administracyjnego ze szczególnym uwzględnieniem s. admin. w PL (1925), Problemy sądownictwa admin. (1928), Kontrola admin. (1929), Res iudicata w prawie admin. (1931)

• T. Hilarowicz - Najwyższy Trybunał Administracyjny i jego kompetencja (1925)

• W. Klonowiecki - Strona w postępowaniu admin. (1934)

• J. Grzymała-Pokrzywnicki - Postępowanie admin. w świetle orzecznictwa NTA (1937)

• prawo materialne: M. Zimmermann - Wywłaszczenie. Studium z dziedziny prawa publicznego (1933), Polskie prawo wywłaszczenioe (1939), Artykuł 72 Konstytucji a dotychczasowe ustawodawstwo polskie (1930)

• K. Adamiecki - 1925: Instytut Naukowej Organizacji Pracy, 1927 - katedra organizacji pracy na Politechnice Warszawskiej; A. Bajkowski - Zasady techniki organizacji i kierownictwa (1939), A. Baliński - Administracja a personel, Racjonalizacja pracy biurowej

Administracja w czasie II wojny światowej

• z wybuchem wojny - stan wojenny, generalny inspektor sił zbrojnych - Naczelnym Wodzem (E. Śmigły-Rydz) - prawo udzielania wytycznych w sprawach wojennych i potrzeb obrony państwa, analogicznie władze wojskowe wobec organów admin.

• urząd ministra - Głównego Komisarza Cywilnego - kompetencje władz naczelnych w zakresie administracji rządowej (W. Kostek-Biernacki; komisarze cywilni na szczeblu terytorialnym)

• stan wyjątkowy wprowadzony przez RM - prawo zawieszania konstytucyjnych swobód obywatelskich

• powołanie (9 grudnia 1939) Rady Narodowej - jako namiastki parlamentu; na emigracji - główna rola Rady Ministrów, równorzędna z prezydentem pozycja; Komitet Ministrów dla Spraw Kraju, 1941 - Biuro Prac Politycznych, Ekonomicznych i Prawnych

• okupacja radziecka: Zarządy Tymczasowe podległe NKWD - włączone do republiki białoruskiej i ukraińskiej

Okupacja niemiecka

• 1 września 1939 - włączono do Rzeczy Gdańsk, 8.10 - wcielono Pomorze, część województwa łódzkiego (z Łodzią), Górny Śląsk Zagłębie Dąbrowskie, część woj. krakowskiego, warszawskiego, Suwalszczyznę, 1941 - Białostocczyznę

• 2 okręgi (na czele namiestnik - jednocześnie szef NSDAP, komisarz do spraw obrony Rzeczy, pełnomocnik dla umocnienia niemczyzny): Gdańsk-Prusy Zachodnie (A. Greiser) oraz Kraj Warty (A. Forster), poszerzenie kompetencji nadprezydentów w prowinacjach Prusy Wschodnie i Śląsk, dzielące się na rejencje (prezes rejencji), a te na powiaty miejskie i wiejskie (starosta wiejskiego i burmistrz miejskiego - szefowie NSDAP w terenie)

• organy policji oraz SS; Niemcy sprawowali wszystkie urzędy

• centralny urząd - minister spraw wewnętrznych

Generalne Gubernatorstwo

• 12.10.1939 - zwierzchnia władza Rzeszy, ale nie jej część: granica celna, policyjna, dewizowa, walutowa (Bank Emisyjny), w mocy przepisy prawa polskiego i niższe sądy polskie

• stolica - Kraków, językiem urzędowym - niemiecki, dopuszczono - polski i ukraiński

• podział na dystrykty (gubernatorzy - szefowie dystryktów): krakowski, radomski, lubelski, warszawski (4), od 1941: galicyjski

• dystrykty: podział na powiaty miejskie i wiejskie (starostowie powiatowi oraz miejscy)

• na czele - generalny gubernator (H. Frank) - komisarz ds. obrony Rzeszy, kierował NSDAP

• Urząd Generalnego Gubernatora (zwany rządem od 1940)- jako organ doradczy, kierowany przez sekretarza stanu

• utrzymanie organów wykonawczych samorządu w miastach (burmistrzowie) i gminach wiejskich (wójtowie)

• rozbudowa zadań policji - kier. wyższy dowódca S i policji; utrzymanie działalności policji polskiej (granatowej) i ukraińskiej

Polskie państwo podziemne

• dualizm równorzędnych pionów: cywilno-politycznego i wojskowego

• Służba Zwycięstwu Polski - 12.1939 w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) - oddzielenie od pionu cywilnego; 1942 - przemianowany na Armię Krajową: Komenda Główna, podział na okręgi (województwa), obwody (powiaty), placówki (gminy)

• delegat rządu na kraj i 3 zastępcy; delegaci okręgowi i powiatowi (C. Ratajski, J. Piekałkiewicz, J. Jankowski)

• 1944 - ranga ministra i wicepremiera dla delegata rządu; Delegatura Rządu - podział na resortowe departamenty - tworzenie administracji zastępczej; dla przeciwwagi wobec PKWN - Krajowa Rada Ministrów

• policja - Państwowy Korpus Bezpieczeństwa

• 1943/1944 - Krajowa Rada Narodowa - terenowe rady narodowe (wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne)

Nauka administracji pod okupacją: S. Kasznica - Polskie prawo administracyjne (1943); M. Zimmermann, J. S. Langrod - Instytucje prawa administracyjnego. Zarys części ogólnej (1948), F. Lonchamps (Wrocław), M. Jaroszyński (Oksford)

PRL

• zasada przejęcia władzy państwowej przez lud pracujący - zasada ludowładztwa

• zasada jedności władzy państwowej

Lata 1944-1947

• PKWN - na czele przewodniczący (E. Osóbka-Morawski), 2 wiceprzewodniczących; działy administracji zwane resortami (14) - na czele kierownicy resortów; resorty zastąpione ministerstwami

• Mała Konstytucja z 1947 roku - prezydent, Rada Państwa oraz rząd (RM, premier nie przewodniczyć, a na jej czele; podstawowa rola Prezydium Rządu pod przewodnictwem prezydenta RP)

• ustawa z 10 lutego 1949: o zamianie organizacji naczelnych władz gospodarki narodowej - Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów jako organ doradczy; 1945 - w miejsce Centralnego Urzędu Planowania - Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego - w praktyce organ jednoosobowy (H. Minc)

Po 1952 - Konstytucja PRL

• nowy system organizacji aparatu państwowego: organy władzy państwowej, administracji państwowej, sądowe

• naczelne organy administracji:

• Rada Ministrów, prezes Rady Ministrów; Prezydium Rządu (nie występowało w Konstytucji, prezes, wiceprezesi RM i osoby powołane; jako naczelny organ administracji od 1976)

• Szef Urzędu Rady Ministrów - funkcja usługowa (do 1996, naczelny organ od poł. 80)

• ministrowie - resortowe naczelne organy administracji, kierują jej działami; ministerstwa tworzone i likwidowane w drodze ustawy, zgodnie z zasadą resortowości, zasada jednoosobowego kierownictwa ministerstwem przez ministra, zasada kolegialności w pracy ministerstw kolegia ministerstw (organy doradcze ministrów)

• rozbudowa centralnej administracji gospodarczej - 58-59 - centralne zarządy poszczególnych branż, następnie - zjednoczenia przedsiębiorstw państwowych

• komisje i komitety (np. Komisja Planowania przy RM, Komitet Drobnej Wytwórczości, Pracy i Płac, Nauki i Techniki)

• urzędy centralne - ale nie naczelne organy admin.

• cechą - rozbudowanie skomplikowanych struktur administracji centralnej

• wydziały PZPR dublowały resorty, komitety partyjne - dobór kadr i obsada stanowisk w organach państwowych (nomenklatura), bezpośrednia zależność organów administracji od organów partyjnych

Administracja terenowa

1944-1950

• początkowo: pełnomocnicy PKWN, od 1944 - odbudowa organów administracji rządowej (przedwojenna struktura)

• 1944 - restytucja instytucji samorządu terytorialnego, powiązanego z radami narodowymi (organy uchwałodawcze) - wprowadzenie także na szczeblu województwa

• dualizm władzy i administracji

• terenowymi organami administracji rządowej zespolonej: wojewodowie i starostowie, powiązani z radami narodowymi (poza ich kompetencją milicja, kontrola, reforma rolna)

• rozbudowanie administracji niezespolonej (organy Bezpieczeństwa Publicznego i Milicji Obywatelskie)

• organy wykonawcze samorządu terytorialnego: wydziały (wojewódzki i powiatowy), zarząd miejski, gminny, członkowie wybierani przez rady narodowe; organy jednoosobowe: prezydent, burmistrz, wójt

• nadzór - organy administracji rządowej, wykonawcze samorządu wyższego stopnia, rady narodowe

• organami uchwałodawczymi - rady narodowe, uznane za terenowe organy przedstawicielskie

• 1944 - w administracji większych miast: prezydenci zamiast starostów grodzkich

• proces budowy administracji na ziemiach zachodnich i północnych do 1950; Ministerstwo Ziem Odzyskanych (W. Gomułka), organami administracji rządowej na tych terenach: okręgowi i obwodowi pełnomocnicy rządu

1950-1972/75

• zasada centralizmu demokratycznego - koncentracja władzy w rękach rad

• ustawa z 20 marca 1950 o terenowych organach jednolitej władzy państwowej - zniesienie dualizmu administracji terenowej, likwidacja samorządu terytorialnego, zniesienie organów administracji rządowej zespolonej (wojewodów, wice, starostów, wójtów, wydziałów wojewódzkich, powiatowych urzędów) - ich kompetencje rady narodowe

• rady jako terenowe jednolite organy władzy państwowej

• Rada Państwa na szczycie

• zasada podwójnego podporządkowania: poziomego (wykonawcze podległe uchwałodawczym: prezydia radom) i pionowego

• rady: kierowanie działalnością gosp., społ., kulturalną, ochrona porządku, własności społ., praw obywateli, terenowe budżety i plany gospodarcze

• komisje organami wewnętrznymi

• organami wykonawczymi i zarządzającymi - prezydia rad, na czele przewodniczącym, podział na wydziały

• 1954 - w miejsce gmin i gromad - nowe gromady z gromadzkimi radami narodowymi

• osiedla - jako wydzielone z obszaru gromady, nowy typ jednostek podziału terytorialnego

• 1958 - korekta systemu: domniemanie kompetencji rad narodowych, samodzielność wydziałów, przywrócenie sołtysa;

• unia personalna rad i partii, uchwały PZPR wiążące dla rad

1972-1975

• 29.11.1972 - o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych - w 3 etapach do 1975

• gminy jako zasadnicza jednostka podziału terytorialnego; gromady przekształcone w gminy, likwidacja osiedli, rady narodowe jako terenowe organy władzy państwowej, jednocześnie podstawowa organizacja samorządu społecznego

• na czele gmin - naczelnicy - aparat urzędniczy: urząd gminy; prezydium gminnej rady narodowej - organizacja pracy i reprezentacja rady narodowej

• 22.11.1973 - zmiana ustawy o radach narodowych: wojewodowie, naczelnicy/prezydenci miast - charakter terenowych organów administracji państwowej

• utrata charakteru organów administracji państwowej przez prezydia

• 28.05.1975 - wprowadzenie dwustopniowego podziału administracyjnego: jednostki stopnia podstawowego (gminy, miasta, dzielnice większych miast) i jednostki stopnia wojewódzkiego (województwa, Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław)

• likwidacja powiatów, 49 nowych województw, 810 miast, 21 dzielnic, 2327 gmin

• próba wprowadzenia samorządu w ustawie z 20.07.1983 - nieskuteczna, wobec zachowania przez rady narodowej funkcji właściwych władzy państwowej

po 1989

• 8 marca 1990 - ustawa o samorządzie terytorialnym, 22 marca 1990 -o terenowych organach rządowej admin. ogólnej, o pracownikach samorządowych - dualizm administracji publicznej: samorząd terytorialny i administracja rządowa

• gmina: rada gminy, zarząd (wójt, burmistrz/prezydent miasta) - komunalizacja mienia należącego do rad narodowych, terenowych organów admin. itd.

• województwo: wojewoda + rejony (267, kierownicy urzędów rejonowych; jako podział pomocniczy)

• konstytucja z 1997 - zasada decentralizacji władzy publicznej

• reforma w 1998

Podstawowe zasady ustrojowe administracji PRL: centralizm demokratyczny, praworządność socjalistyczna, kierownicza rola partii, udział mas pracujących w zarządzaniu państwem, planowa działalność, kierownictwo naukowe w administracji

Kontrola administracji po II wojnie

• kontrola społeczna - bezpośrednio przez obywateli (skargi i wnioski) lub za pośrednictwem organów przedstawicielskich; sprawowana przez rady narodowe (na sesjach plenarnych lub przez komisje kontroli, w latach 78-83 - komitety kontroli społecznej)

• Mała Konstytucja 1947 - NIK, do czasu powołania: Biuro Kontroli przy Radzie Państwa; NIK podporządkowana Radzie Państwa

• konstytucja PRL 1952 - brak NIK; utworzenie Ministerstwa Kontroli Państwowej

• 1957 - przywrócenie NIK - organ podporządkowany sejmowi

• 1976 - podporządkowanie NIK prezesowi RM, NIK jako naczelny organ administracji państwowej, w skład rządu

• niezależność od administracji centralnej od 1980, kontrola pod kątem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności; ustawa o NIK z 1994, konstytucja z 1997: zasada kolegialności, podległość sejmowi

• RPO - od 1987 (E. Łętowska), powoływany na 5 lat, na straży praw i wolności człowieka i obywatela określonych w konstytucji i innych aktach normatywnych - prawo żądania wszczęcia postępowania, wzięcia udziału w nim, wnoszenia rewizji nadzwyczajnych, wystąpienia do TK

Kontrola sądowa:

• 1980 - utworzenie Naczelnego Sądu Administracyjnego

• 1985 - utworzenie TK (prawo badania zgodności ustaw i dekretów z konstytucją, innych aktów normatywnych z konstytucją lub aktami ustawodawczymi) - kontrola legalności aktów normatywnych

Kontrola wewnętrzna

• międzyresortowa: inspekcje specjalne: PISanitarna (54), PIHandlowa (58), PIPracy (81)

• resortowa: przez jednostkę nadrzędną funkcjonalnie; kontrola instancyjna - instytucja postępowania admin. wykonywana przy okazji rozpatrywania środków zaskarżających rozstrzygnięcia organów niższego stopnia

• 1960 - Kodeks postępowania administracyjnego

Nauka administracji

• J.S. Langrod, F. Lonchamps - Założenia nauki administracji (1949), Współczesne kierunki w nauce prawa administracyjnego na Zachodzie Europy (1968), S. Kasznica

• E. Iserzon, M. Jaroszyński, M. Zimmermann, W. Brzeziński; - Polskie prawo administracyjne. Część ogólna

• J. Starościak - Prawo administracyjne, Swobodne uznanie władz administracyjnych (1948), Prawne formy działania administracji (1957), Kodeks postępowania administracyjnego - komentarz (wraz z E. Iserzonem), Elementy nauki administracji, Zarys nauki administracji

SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

• typ angielski - w sprawach spornych administracyjnych - sądy powszechne - państwo wymiaru sprawiedliwości

• typ francuski (kontynentalny) - kompetencje przekazane odrębny, oddzielonym od struktur sądownictwa powszechnego organom

Metody określania właściwości

• klauzula enumeratywna - szczegółowe wskazanie spraw, w których sąd może wyrokować - najczęściej połączona z systemem rewizji (prawo wydania nowej decyzji)

• klauzula generalna - rozpatrywanie skarg na wszystkie decyzje, wydane przez organy administracji z naruszeniem prawa - z reguły uprawnienia kasacyjne; nieostra - możliwość wystąpienia sporów kompetencyjnych

• swobodne uznanie - margines swobody działania organów admin., kierują się wówczas względami polityki, celowości, słuszności - wyłączenie kontroli w przypadku klauzuli generalnej, nie ma takiego problemu przy klauzuli enumeratywnej

• teoria interesu publicznego (R. Laun; prawo do swobodnego decydowania - ilekroć ustawodawca użył terminu „interes publiczny”), teoria pojęć nieoznaczonych (W. Jellinek - prawo do swobody działania w razie użycia pojęć nieostrych)

Francja

• od reform Napoleona 1799-1900

• sądownictwo dwuinstancyjne, ścisłe powiązanie z organami administracji

• Rada Stanu - najwyższa instancja; organ opiniodawczy, administracyjny (interpretacja), sąd admin.; od 1872 - niezawisła; podział na 6 sekcji

• rady prefekturalne - sądownictwo administracyjne I instancji na szczeblu departamentów (uniezależnienie w 1926, w 1954 - trybunały administracyjne)

• spory administracyjne: majątkowe między obywatelem a państwem, skargi na nadużywanie władzy, Rada Stanu: klauzula generalna, sądownictwo kompetencyjne, rady prefekturalne: właściwość określona enumeratywnie

Księstwo Warszawskie

• dwuinstancyjne

• rady prefekturalne, Rada Stanu

• gł. sprawy majątkowe

Królestwo Polskie

• utrzymanie systemu z księstwa

• od 1817 - komisje wojewódzkie, 1837 jako rządy gubernialne

• II instancja - Delegacja Administracyjna, Rada Stanu od 1822, od 1842 - Ogólne Zgromadzenie Warszawskich Departamentów Rządzącego Senatu, następnie Rada Stanu i od 1867 I Departament Senatu Rządzącego w Petersburgu - nie ma możliwości wnoszenia skarg na nadużywanie władzy przez administrację

Rosja

• ­quasi-sądowa kontrola administeacji

• skargi - w specjalnym trybie rozpatrywały organy kolegialne (prisutstwje) w poszczególnych działach administracji

• 1890 - urzędy gubernialne jako instancja odwoławcza; instancją I - sąd odpowiedniej instancji

• najwyżej - I Departament Rządzącego Senatu w Petersburgu

Prusy

• początki - w działalności Kammerjustiz

• parlament frankfurcki - oddanie spraw admin. sądom powszechnym

• pierwsza - sądownictwo admin. oddzielone od powszechnego - Badenia (1863)

• system trójinstancyjny - 1872-1883, związanie niższych instancji z samorządem terytorialnym

• I instancja: wydziały powiatowe,

• II - wydziały obwodowe (choć ustawa z 1875 - sądy administracyjne)

• III - Wyższy Trybunał Administracyjny - Berlin, 1875, nie był powiązany z admin. i sądownictwem powszechnym, organ fachowy, na jego czele - prezydent, podział na senaty

• klauzula enumeratywna uzupełniona klauzulą generalną (sprawy policyjne i skarbowe)

• merytoryczne orzekanie

Austria

• jednoinstancyjne sądownictwo - Trybunał Administracyjny, Wiedeń, od 1875, orzekał kolegialnie w senatach, połowa członków - kwalifikacje sędziowskie; A. Budwiński, J. Sawicki

• klauzula generalna - skargi na nielegalne decyzje admin., naruszające prawa podmiotowe

• enumeratywne wyliczenie spraw wyłączonych spod orzecznictwa (na podstawie swobodnego uznania)

• wyłącznie uprawnienia kasacyjne

• Trybunał Państwa - sąd prawa publicznego, w sprawach roszczeń o charakterze publicznoprawnym poszczególnych krajów i odwrotnie, krajów między sobą, korporacji i obywateli do państwa, skarg obywateli na naruszenie konstytucyjnie zagwarantowanych praw

II Rzeczypospolita

• 1922 - Najwyższy Trybunał Administracyjny, skład wyłącznie fachowy, uprawnienia kasacyjne, klauzula generalna

• wszyscy - wykształcenie prawnicze; połowa - kwalifikacje sędziowskie

• podział na izby

• klauzula generalna - kontrola legalności aktów administracyjnych, wyłączenie (enumeratywne) pewnych kategorii (m.in. swobodne uznanie, ale prawo badania, czy organ miał w ogóle prawo wydania decyzji na podstawie swobodnego uznania)

• skarga - po wyczerpaniu toku instancji administracyjnych, prawo wniesienia - każdy (do 2 miesięcy)

• następczy charakter kontroli legalności - po wydaniu decyzji (brak możliwości skargi w razie bezczynności organu admin.); przymus adwokacki

• wyroki - ostateczne; uprawnienia kasacyjne, orzecznictwo na podstawie stanu faktycznego wynikającego z akt, posiedzenie niejawne

• wyroki - wpisywane do księgi zasad prawnych (od 1932)

• na terenie byłego zaboru pruskiego: trójinstancyjna kontrola: Wydziały powiatowe, Wojewódzkie Sądy Administracyjne (Poznań, Toruń, Katowice), Najwyższy Trybunał Administracyjny - właściwość: klauzula enumeratywna

• J. Sawicki, R. Różycki, J.K. Piętak. W. Orski, B. Hełczyński

• Inwalidzki Sąd Administracyjny (1935) - sprawy inwalidów wojennych i wojskowych; przewodniczący i sędziowie z NTA + ławnicy; uprawnienia rewizyjne

• sądy ubezpieczeń społecznych: system 2-instancyjny, okręgowe sądy i Trybunał Ubezpieczeń Społecznych

• Trybunał Kompetencyjny - spory kompetencyjne, 1925

Naczelny Sąd Administracyjny

• 1980 - nadzór judykacyjny SN, właściwość: klauzula enumeratywna

• 1995 - nowa ustawa, SN - rewizje nadzwyczajne

• NSA w Warszawie + ośrodki zamiejscowe, prezes

• kontrola tylko decyzji admin. z zakresu spraw wyliczonych w ustawie, brak skargi przy postanowieniach, przy aktach normatywnych admin., natomiast skarga przy bezczynności

• 1990 - klauzula generalna, postanowienia w zakresie enumeratywnie określonym, kontrola uchwał organów gminy czy rozstrzygnięć nadzorczych

• bezpośrednie wniesienie skargi - każdy, RPO, prokurator, organizacja społeczna

• zróżnicowanie terminu - 30 dniowy (podstawowy), do 6-miesięcznego

• tylko decyzje ostateczne po wyczerpaniu toku instancji (nie dot. prokuratora i RPO)

• uprawnienia kasacyjne

• konstytucja z 1997 - niższe sądy administracyjne, koniec nadzoru judykacyjnego SN

• sądy ubezpieczeń społecznych - w latach 1947-74, decyzje w sprawach rent i innych świadczeń, ławnicy - okręgowe sądy, Trybunał Ubezpieczeń Społecznych, przy nim rzecznik interesu publicznego (w roli prokuratora) - sprawy w 1985 przekazane sądom powszechnym (sądy pracy i ubezpieczeń społecznych)

• spory kompetencyjne: Kolegium Kompetencyjne przy SN, między centralnymi organami - TK

HISTORIA ADMINISTRACJI NOWOŻYTNEJ

4

---