„Rynek kapitałowy jest to ogół transakcji długoterminowym kapitałem przeznaczonym na cele inwestycyjne.” Rynek kapitałowy jest rynkiem specyficznych papierów wartościowych, których okres wykupu jest dłuższy niż 1 rok, przeznaczonych głównie na finansowanie inwestycji. „Specyfika rynku kapitałowego jest związana z przedmiotem obrotu na nim, czyli długoterminowymi instrumentami finansowymi, zwłaszcza lokacyjnymi papierami wartościowymi, takimi jak akcje, obligacje i instrumenty pochodne budowane na ich podstawie.”
Na rynek kapitałowy składają się:
- rynek papierów wartościowych
rynek hipoteczny (hipoteka na grunty, budynki)
rynek długoterminowych pożyczek bankowych.
Podstawowym zadaniem i przedmiotem działalności rynku kapitałowego jest przetwarzanie kapitałów pieniężnych o charakterze oszczędności na kapitał trwały produkcyjny i nieprodukcyjny. Celem rynku kapitałowego jest umożliwienie pozyskiwania środków finansowych na zapewniającą dochody działalność inwestycyjną. Podaż na rynku kapitałowym to zasoby finansowe:
pochodzące z oszczędności gospodarstw domowych,
pieniężne utworzone przez zyski przedsiębiorstw,
przymusowe tworzone przez państwo za pomocą systemu podatkowego oraz długu publicznego,
gromadzone przez banki i instytucje dokonujące długoterminowych lokat, tzw. instytucjonalnych inwestorów (towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, inwestycyjne i inne).
Popyt na rynku kapitałowym zgłaszają:
przedsiębiorstwa, gdy ich własne fundusze nie wystarczają na finansowanie rozwoju,
państwo i instytucje z nim związane,
organy samorządowe,
gospodarstwa domowe poszukujące długoterminowych pożyczek hipotecznych na budownictwo mieszkaniowe.
Uczestnicy i instytucje rynku kapitałowego:
Inwestorzy:
indywidualni - którzy samodzielnie podejmują decyzje dotyczące lokowania posiadanych środków i zarządzają portfelami papierów wartościowych,
instytucjonalni - są to instytucje finansowe, które profesjonalnie lokują na rynku kapitałowym zarówno własne środki finansowe, jak również środki powierzone im przez inwestorów indywidualnych. Możemy wyróżnić następujących inwestorów instytucjonalnych:
banki (zarówno komercyjne jak i centralny),
fundusze emerytalne,
fundusze inwestycyjne (w tym powiernicze, poręczeniowe oraz fundusze venture vapital),
towarzystwa ubezpieczeniowe,
samodzielni kupcy - dealers, traders (maklerzy działający we własnym imieniu i na własny rachunek).
Emitenci- „podmioty gospodarcze o charakterze instytucjonalnym, jakie dzięki kreacji i umiejscowieniu na rynku papierów wartościowych zamierzają pozyskać środki finansowe niezbędne w ich działalności”.
Podmioty pośredniczące w obrocie papierami wartościowymi - instytucje pośredniczące w kojarzeniu stron poszukujących i oferujących kapitał oraz nadzorujące organizatorów rynku papierów wartościowych:
publiczne rynki regulowane (GPW i CeTO),
domy maklerskie,
animatorzy rynku,
doradcy inwestycyjni,
Komisja Papierów Wartościowych i Giełd,
Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych.
Klasyfikacja rynku kapitałowego
Rynek kapitałowy można podzielić na segmenty biorąc pod uwagę wiele kryteriów. Strukturę rynku kapitałowego ze względu na formy organizacji przedstawia poniższy schemat:
KRYTERIUM |
FORMA ORGANIZACJI RYNKU KAPITAŁOWEGO |
Charakter instrumentów finansowych |
1. Rynek długoterminowych instrumentów finansowych |
|
2. Rynek papierów wartościowych |
Stopień formalizacji |
1. Rynek giełdowy |
|
2. Rynek pozagiełdowy |
|
3. Rynek prywatny |
Charakter emisji |
1. Rynek publiczny |
|
2. Rynek niepubliczny |
Sposób wykorzystania instrumentów |
1. Rynek pierwotny |
|
2. Rynek wtórny |
„Rynek długoterminowych instrumentów finansowych dotyczy transakcji wykonywanych na zobowiązaniach niedokumentowych, których okres realizacji jest dłuższy niż 1 rok. Na rynku papierów wartościowych każde zobowiązanie przyjmuje postać szczególnego dokumentu.”
Rynek kapitałowy częstokroć w tradycyjnym rozumieniu utożsamiany jest z rynkiem papierów wartościowych. Papier wartościowy to dokument potwierdzający i gwarantujący prawa majątkowe, utrwalony w takim brzmieniu i w taki sposób, że może stanowić samodzielny przedmiot obrotu publicznego. Papiery wartościowe są pisemnymi dokumentami, stanowiącymi dowód lokaty majątkowej określając jednocześnie jej właściciela. Mogą potwierdzać wierzytelności (pożyczki publiczne, obligacje) lub współwłasność (akcje, udziały, certyfikaty).
„Rynek pozagiełdowy dotyczy transakcji kupna i sprzedaży papierów wartościowych zawieranych poza giełdą. Często określa się go rynkiem nieregulowanym, chociaż różny może być stopień i charakter jego formalizacji.
Cechami charakterystycznymi rynku pozagiełdowego są:
możliwość tworzenia prawnych warunków jego funkcjonowania,
przedmiotem obroty są papiery wartościowe dopuszczone do obrotu publicznego, ale nie notowane na giełdzie papierów wartościowych,
prowadzenie transakcji przez domy maklerskie, chociaż ceny ustalają strony; domy maklerskie pełnią zatem funkcje pośrednictwa finansowego,
koszty obsługi transakcji niższe niż na giełdzie papierów wartościowych.”
Obrót niepubliczny ma miejsce wtedy, gdy emisja skierowana jest do mniej niż 300 osób, akcje udostępniane są pracownikom na zasadach preferencyjnych lub proponowane jest nabycie akcji w jednoosobowych spółkach Skarby Państwa w ilości nie mniejszej niż 10% akcji dla jednego nabywcy. Emisja i obrót niepubliczny regulowane są przepisami Kodeksu Cywilnego, Handlowego oraz ustawy o obligacjach.
„Publicznym obrotem papierami wartościowymi, zwanym dalej "publicznym obrotem", jest proponowanie nabycia lub nabywanie emitowanych w serii papierów wartościowych, przy wykorzystaniu środków masowego przekazu albo w inny sposób, jeżeli propozycja skierowana jest do więcej niż 300 osób albo do nie oznaczonego adresata (...).”
Zarówno w przypadku obrotu niepublicznego, jak i publicznego papiery wartościowe można nabywać na rynku pierwotnym i wtórnym.
O rynku pierwotnym mówimy wtedy, gdy nabycie papierów wartościowych proponuje nam ich emitent. Po raz pierwszy z rynkiem pierwotnym mamy do czynienia w momencie zakładania spółki akcyjnej. W akcie założycielskim założyciele i pierwsi akcjonariusze deklarują objęcie pewnej liczby akcji. W celu pozyskania dodatkowych środków na rozwój spółka może przeprowadzić kolejną emisję. Każdy podmiot uprawniony do emisji poszczególnych rodzajów papierów może emitować je wielokrotnie. Niezbędna jest tylko uchwała WZA oraz rejestracja emisji w sądzie rejestrowym. Na rynku pierwotnym może też wystąpić pierwsza publiczna oferta. Akcje, które znajdowały się wcześniej w obrocie prywatnym mogą być skierowane do szerokiego grona (ponad 300) inwestorów. Zgodnie z Prawem o publicznym obrocie emitent zobowiązany jest do wprowadzenia papierów wartościowych za pośrednictwem domu maklerskiego. Oferowane na rynku pierwotnym papiery mają stałą cenę emisyjną, która nie może ulec zmianie aż do końca okresu emisyjnego. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy inwestorzy zmuszeni są do przystąpienia do przetargu na akcje emitenta. W celu zapewnienia powodzenia emisji emitenci często poszukują tzw. gwaranta emisji, czyli subemitenta inwestycyjnego lub usługowego, który zobowiązuje się na podstawie umowy do nabycia na własny rachunek, w całości bądź w części, oferowanych papierów, na które nie złożono zapisów w terminie.
Z rynkiem wtórnym mamy do czynienia wtedy, gdy papier wartościowy po emisji i sprzedaży pierwszemu właścicielowi jest następnie sprzedawany na rynku przez osoby inne niż emitent, tzn., gdy obrót papierami odbywa się między inwestorami. Wtórny rynek charakteryzuje się tym, że nie dokonuje się tu zasilenie emitenta papierów wartościowych w kapitał. Rynek ten jest najważniejszym segmentem rynku papierów wartościowych, ponieważ właśnie na nim kształtuje się rzeczywista cena papieru, odzwierciedlająca jego wartość. Jest też naturalnym i logicznym uzupełnieniem rynku pierwotnego, gdyż daje szansę nabywcy akcji na odsprzedanie ich w najbardziej odpowiednim dla siebie momencie.
Obecnie w Polsce wtórny publiczny obrót papierami wartościowymi organizują dwa rynki regulowane (działające na podstawie Ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi): Warszawska Giełda Papierów Wartościowych, prowadząca obrót giełdowy i Centralna Tabela Ofert, prowadząca rynek pozagiełdowy. W związku z koniecznością dostosowania prawa Rzeczypospolitej Polskiej do prawa obowiązującego w krajach Unii Europejskiej zmieniona zostanie Ustawa, która po nowelizacji wprowadzi od 1 stycznia 2001 roku nowy podział rynków regulowanych, wydzielając: urzędowy rynek giełdowy, rynek nieurzędowy giełdowy oraz rynek nieurzędowy pozagiełdowy. Pierwszy z nich podlegał będzie rozporządzeniu Rady Ministrów. Dwa pozostałe będą się stosować do postanowień regulaminu obrotu obowiązującego na każdym z nich.
Podstawowe instrumenty rynku kapitałowego
Na rynku kapitałowym transakcje odbywają się w formie zakupu i sprzedaży papierów wartościowych charakteryzujących się w zasadzie niższą płynnością, większymi dochodami, ale też większym ryzykiem posiadania niż w przypadku instrumentów rynku pieniężnego. W operacjach na rynku kapitałowym następuje zamiana kapitału na papiery wartościowe, kapitałowe - potwierdzające wartości kapitałowe w formie długoterminowych środków finansowych. Zgodnie z prawem o publicznym obrocie papierami wartościowymi obowiązującym w Polsce, papierami wartościowymi są:
akcje i obligacje,
inne papiery wartościowe wyemitowane na podstawie właściwych przepisów,
ale także:
zbywalne prawa majątkowe wynikające z papierów wartościowych, np. prawo poboru, prawo do dywidendy, prawo do otrzymania odsetek od obligacji,
inne zbywalne prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny papierów wartościowych -tzw. prawa pochodne (derywaty) w tym m.in. opcje, warranty, kontrakty terminowe.
„Obligacja jest papierem wartościowym, w którym emitent potwierdza zaciągnięcie pożyczki i zobowiązuje się do zwrotu pożyczonej kwoty oraz zapłacenia odsetek w sposób i terminach określonych w obligacji.”
Obligacje państwowe i municypalne uznaje się za papiery wartościowe pozbawione ryzyka. Obligacje zabezpieczone oraz krótkoterminowe niezabezpieczone stabilnych i dobrych przedsiębiorstw uznaje się za papiery o niskim poziomie ryzyka. Ocena ryzyka oraz poziom rynkowych stóp procentowych wpływa na cenę obligacji na rynku wtórnym.
Obligacje to papiery wartościowe przynoszące dochód w stosunku do kapitału wyłożonego na ich zakup. Są dokumentem zawierającym zobowiązanie dłużne emitenta w stosunku do każdego kolejnego posiadacza tego dokumentu. Zobowiązanie to może mieć charakter pieniężny (np. zapłata za wykup) lub niepieniężny (np. prawo do zamiany obligacji na akcje emitenta -obligacje zamienne). Ze względu na termin wykupu dzielą się na:
krótkoterminowe -okres wykupu do 5 lat,
średnioterminowe -5 -10 lat,
długoterminowe -powyżej 10 lat,
nie podlegające wykupowi -renta wieczysta.
Ze względu na gwarancje wypłaty odsetek i wykupu obligacje dzielą się na:
zabezpieczone - gwarancji takich udzielają banki lub państwo (zastaw, hipoteka, gwarancja NBP lub Skarbu Państwa),
niezabezpieczone - gwarancja emitenta.
Ze względu na sposób oprocentowania wyróżniamy obligacje:
stałym oprocentowaniu,
zmiennym oprocentowaniu,
indeksowane,
kuponie zerowym.
Ze względu na emitenta wyróżnia się obligacje:
państwowe,
municypalne (komunalne),
prywatne (spółek, korporacji, banków, itd.).
Akcje to „papiery wartościowe będące tytułem własności części kapitału akcyjnego spółek i uprawniające do uczestniczenia w podziale dywidendy, tj. części zysku przedsiębiorstwa przeznaczonego do wypłaty akcjonariuszom, a nie zatrzymanego w nim w celu finansowania nowych inwestycji (...), akcje uznaje się za rodzaj aktywów obciążonych ryzykiem, a zatem niezbyt płynny. W krańcowym przypadku przedsiębiorstwo może nawet zbankrutować, co pozbawi jego akcje jakiejkolwiek wartości.” „Kiedy ceny akcji spadają, akcjonariusze mogą ponieść straty kapitałowe, które przewyższą należne im wypłaty dywidend. Inwestycje w inne rodzaje aktywów finansowych są znacznie mniej ryzykowne, ale też ich dochodowość jest zazwyczaj znacznie niższa niż przeciętny zysk z aktywów o wysokim stopniu ryzyka.”
Akcje wystawiane mogą być imiennie bądź na okaziciela. Są niepodzielne.
Jednostki uczestnictwa w otwartych funduszach inwestycyjnych są przykładem instrumentów rynku kapitałowego nie będących według prawa papierami wartościowymi. Spółki zarządzające funduszem emitują nowe jednostki uczestnictwa i sprzedają je kolejnym chętnym, jednocześnie odkupując (umarzając) wyemitowane wcześniej jednostki od uczestników chcących się ich pozbyć. W tym przypadku rynek wtórny nie istnieje gdyż uczestnik nie może zbywać jednostek osobom trzecim. Jednostki mogą być dziedziczone lub stanowić przedmiot zastawu. „Przychody z inwestycji obarczone są znacznym stopniem niepewności.” Ryzyko inwestora zwłaszcza nie posiadającego wiedzy o rynku kapitałowym jest w przypadku inwestowania w jednostki uczestnictwa mniejsze niż w przypadku samodzielnego decydowania o inwestowaniu w instrumenty rynku kapitałowego. Ze względu na fakt, iż jednostka uczestnictwa w otwartym funduszu inwestycyjnym nie jest papierem wartościowym, nie może być przedmiotem obrotu na giełdzie.
Certyfikaty inwestycyjne emitowane przez zamknięte lub mieszane fundusze inwestycyjne. Są papierami wartościowymi na okaziciela, dlatego mogą być notowane na giełdzie. Tak jak inne papiery wartościowe notowane na giełdzie podlegają codziennej wycenie rynkowej na sesjach giełdowych. Zamknięte fundusze inwestycyjne mogą inwestować m.in. w transakcje terminowe, prawa pochodne, waluty, a nawet udziały spółek z o.o., a więc lokaty niedostępne z mocy prawa dla funduszy otwartych. Możliwość inwestowania w instrumenty pochodne stwarza funduszom znacznie większe możliwości tworzenia zróżnicowanych strategii inwestycyjnych. Instrumenty pochodne (derywaty) to instrumenty rynku kapitałowego, których wartość zależy od ceny innego instrumentu zwanego bazowym lub pierwotnym. Instrumenty pochodne są formą "ubezpieczenia" od ryzyka związanego ze zmianami cen instrumentów bazowych. Derywaty można podzielić na:
Instrumenty o symetrycznym ryzyku - w których obie strony transakcji podejmują ryzyko w takim samym stopniu. Przykładem instrumentu o symetrycznym ryzyku jest kontrakt terminowy będący umową, w której jedna ze stron (wystawca kontraktu) zobowiązuje się do sprzedaży przedmiotu transakcji w określonym czasie w przyszłości, w ustalonej ilości i po uzgodnionej cenie terminowej. Druga strona (nabywca kontraktu) zobowiązuje się natomiast do przyjęcia przedmiotu transakcji. Przedmiotem kontraktu mogą być np. akcje, sto- pa procentowa, waluta, indeks giełdowy. Kontrakty terminowe dzielą się na:
kontrakty futures -będące przedmiotem handlu na zorganizowanych giełdach, a warunki ich handlu są standaryzowane,
kontrakty forward -umowy negocjowane indywidualnie, nie występujące w obrocie giełdowym.
Instrumenty o niesymetrycznym ryzyku - w których jedna strona - wystawca (sprzedający) ponosi większe ryzyko. Przykładem instrumentów o niesymetrycznym ryzyku są opcje i warranty - kontrakty dające posiadaczowi prawo (za które płaci cenę opcji -premium), ale nie stwarzające obowiązku do zakupu lub sprzedaży instrumentu bazowego (akcja, stopa procentowa, waluta, indeks giełdowy, itp.) po określonej cenie w określonym czasie w przyszłości, zobowiązujące drugą stronę do wypełnienia warunków umowy. Ze względu na rodzaj transakcji opcje można podzielić na:
opcje kupna (call) -dające ich posiadaczom prawo do kupna instrumentu bazowego,
opcje sprzedaży (put) -dające ich posiadaczom prawo do sprzedaży instrumentu bazowego.
Ze względu na termin realizacji do otrzymania instrumentu bazowego rozróżnić można:
opcje europejską -prawo do otrzymania instrumentu bazowego można zrealizować tylko w dniu wygaśnięcia opcji,
opcje amerykańską -prawo do otrzymania instrumentu bazowego można zrealizować w dowolnym momencie od chwili nabycia opcji do jej wygaśnięcia.
Warranty różnią się tym od opcji, że są emitowane przez spółkę lub instytucje finansową, a opcje są wystawiane przez inwestora. Wielkość emisji warrantów jest dokładnie określona, a liczba opcji będących w obrocie zależy od inwestorów i nie jest w żaden sposób ograniczona.
Dopuszczenie papierów wartościowych do publicznego obrotu w Polsce wymaga zgody Komisji Papierów Wartościowych i Giełd.
Instytucjonalna forma rynku kapitałowego - giełda
„Giełda papierów wartościowych to odbywające się regularnie w określonym czasie i miejscu podporządkowane ustalonym normom i zasadom spotkania osób zainteresowanych kupnem lub sprzedażą papierów wartościowych po cenach kształtujących się na podstawie układu podaży i popytu i podawanych do publicznej wiadomości.”
Główne cechy giełdy są podstawą jej definicji:
istnienie wewnętrznej organizacji opierającej się na odpowiednich normach prawnych,
stałe zasady handlu,
brak konieczności okazywania przedmiotu transakcji,
ścisły krąg podmiotów uczestniczących w handlu giełdowym,
jednorodność (a wiec i zamienność) przedmiotu transakcji - papierów wartościowych,
stałe miejsce i czas spotkań,
ceny transakcji podawane do wiadomości publicznej.
Giełda jest instytucją, na której odbywa się publiczny obrót kapitałowymi papierami wartościowymi, stanowiącą zespól osób, urządzeń i środków technicznych, zorganizowanych w celu kojarzenia ofert sprzedaży i nabycia papierów wartościowych. Giełda działa przy założeniu jednakowego dostępu do informacji rynkowej, w tym samym czasie i przy jednakowych warunkach zbywania i nabywania papierów wartościowych dla wszystkich uczestników rynku tych papierów. Uczestnikami giełdy są:
pośrednicy - giełdowi maklerzy papierów wartościowych - kompetentni przedstawiciele firm maklerskich i banków upoważnieni przez pracodawców do zawierania transakcji wich imieniu, działający na zlecenie i rachunek klientów, a także instytucje organizujące rynek i obrót papierami wartościowymi,
samodzielni uczestnicy giełdy -osoby dopuszczone do handlu giełdowego z prawem zawierania transakcji we własnym imieniu i na własny rachunek -np.: zarządzający firmami,
urzędnicy - osoby czasowo dopuszczone do handlu giełdowego zawierające transakcje z upoważnienia, w imieniu i na rachunek przedsiębiorstw, w których pracują,
"goście" - inne osoby przebywające na giełdzie bez prawa uczestnictwa w transakcjach - obsługa, gońcy, reporterzy, itp.
Wśród transakcji dokonywanych na giełdzie możemy wyróżnić:
natychmiastowe (kasowe) - ich realizacja następuje natychmiast po ich zawarciu (ew. w ciągu kilku dni giełdowych),
terminowe - ich realizacja następuje później niż w kasowych - istnieje tu motyw spekulacji, ponieważ transakcja odbywa się po wcześniej określonym kursie,
arbitrażowe - uczestnicy obrotu giełdowego wykorzystują w celach zarobkowych zróżnicowane notowania kursów na różnych giełdach w odniesieniu do tego samego waloru (np.: zakup na jednej giełdzie i natychmiastowa sprzedaż na drugiej).
Ceny papierów wartościowych na giełdzie są wypadkową układu popytu i podaży tych papierów i określane są mianem kursów. Na giełdach stosowane są różne metody ustalania kursów akcji i cen obligacji.
W celu syntetycznego zobrazowania stanu rynku lub jego niektórych segmentów na giełdach konstruuje się specjalne wskaźniki - indeksy giełdowe. Zasada ciągłości obliczania takich indeksów pozwala porównać efektywność inwestowania w papiery wartościowe z efektywnością rynku. Do najbardziej znanych indeksów na świecie należą:
wskaźnik Dow Jones - o ponad stuletniej tradycji, obliczony po raz pierwszy przez Charlesa Dowa w 1884 roku, od 1928 roku obejmuje 30 dużych przedsiębiorstw przemysłowych z giełdy New York Stock Exchange (w tym np. IBM, Boening, Coca Cola, McDonald's), stanowiący prostą średnią cen wszystkich spółek wchodzących w jego skład,
wskaźnik Standard & Poo'r 500 - zbudowany na podstawie cen akcji 500 spółek notowanych na New York Stock Exchange oraz rynku pozagiełdowym,
wskaźnik Financial rimes Stock Exchange 100 Index - FTSE 100 - zbudowany w 1984 roku na giełdzie londyńskiej,
oraz wskaźniki:
CAC 40 we Francji,
NIKKEI 225 w Japonii,
DAX w Niemczech,
Hang Seng w Hong Kongu.
Funkcje rynku kapitałowego
Dobrze rozwinięty i działający rynek kapitałowy ma bardzo duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki.
Wyróżniamy następujące funkcje rynku kapitałowego:
funkcja mobilizacji kapitału na działalność inwestycyjną i rozwój przedsięwzięć gospodarczych - fundusze przepływają od osób o nadmiarze oszczędności do tych, którym ich brak a oferują ich zyskowne zainwestowania - następuje transformacja oszczędności w inwestycje,
funkcja alokacyjno-efektywnościowa - rozdysponowanie kapitału wg krańcowej wydajności podmiotów,
funkcja wyceny kapitału -określa wysokość stopy zwrotu z inwestycji,
funkcja transformacji kapitału - natychmiastowa zmiana formy ulokowanego kapitału -przekształcenie niewykorzystanych środków finansowych (oszczędności) w środki finansujące rozwój,
funkcja informacyjna - dzięki której inwestorzy mogą ocenić aktualną wartość rynkową danego przedsiębiorstwa i zdolność danej firmy do kreacji zysków w przyszłości..
Teoria ekonomii, Tom II, Makroekonomia, red. Naukowa Kazimierz Meredyk, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2000, str. 93
M. Proniewski, A.M.Niedźwiecki, Rynek pieniężny i kapitałowy. Podstawy teorii i praktyki, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, str. 78
M. Proniewski, A.M.Niedźwiecki, Rynek pieniężny i kapitałowy. Podstawy teorii i praktyki, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, str. 79
Rynek pieniężny i kapitałowy, Praca zbiorowa pod redakcją Ireny Pyki, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego, Katowice 2001, str. 109
Tamże, str. 108
USTAWA z dnia 21 sierpnia 1997 r., Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. (Dz. U. Nr 118, poz. 754) Rozdział 1, Przepisy ogólne
Teoria ekonomii, Tom II, Makroekonomia, red. Naukowa Kazimierz Meredyk, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 1998, str. 145
D. Begg, S. Fischer, R. Dornbush, Ekonomia. Makroekonomia, PWE, Warszawa 1998, str.108-109
Tamże, str.138
P.A. Samuelson, W.D.Nordhaus, Ekonomia 2, PWN, Warszawa 2000, str.166
Teoria ekonomii, Tom II, Makroekonomia, red. Naukowa Kazimierz Meredyk, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2000, str. 142
7