Praca z dziećmi z uszkodzonym wzrokiem w klasach integracyjnych szkoły publicznej.

Pracując w klasach integracyjnych szkoły podstawowej i gimnazjum uczę przyrody i biologii dzieci niedowidzące. Aby dobrze spełniać zadania nauczyciela i wychowawcy musiałam poznać potrzeby i zasady pracy dydaktyczno-wychowawczej z tą grupą dzieci. Wczesna rewalidacja niewidzących to rewalidacja fizyczno - zdrowotna - różne formy fizycznej aktywności zapobiegające zwolnieniu tempa rozwoju i wadom postawy (nauka orientacji i samodzielnego poruszania się, nauka czynności dnia codziennego).Nauczanie orientacji przestrzennej w szkole na poziomie kształcenia zintegrowanego obejmuje kształtowanie obrazu ciała, manipulowanie przedmiotami, orientację kierunkową, ćwiczenia spostrzegawczości, koncentrację uwagi, ćwiczenia kompensacyjne.

Oto przykłady ćwiczeń:

1.ćwiczenia kompensacyjne - wielozmysłowe:

- rozpoznawanie różnych odgłosów z otoczenia- rozróżnianie dotykiem faktur przedmiotów- rozróżnianie dźwięków w małej i dużej przestrzeni- chodzenie za dźwiękiem- ocenianie odległości, liczenie kroków- rozpoznawanie i ocenianie przedmiotów- kształtowanie pojęć: miejsce, czas, pora dnia- rozwijanie pamięci mięśniowej- znajdowanie przedmiotów i ich lokalizacja- rozpoznawanie podłoża stopami- rozpoznawanie przedmiotów po zapachu- kojarzenie pomieszczenia z zapachem

2.ćwiczenia manualne i motoryczne:

- lepienie z plasteliny i gliny- nawlekanie koralików- wydzieranki z kolorowego papieru- wycinanie nożyczkami- segregowanie figur geometrycznych i przedmiotów codziennego użytku- zbieranie drobnych przedmiotów ze stołu- układanki wtyczkowe- odkręcanie i zakręcanie śrubek i butelek- czynności samoobsługowe

3.ćwiczenia orientacji kierunkowej i przestrzennej

- ćwiczenia w schemacie ciała (nazywanie i wskazywanie części ciała)- ćwiczenia utrwalania orientacji w schemacie ciała osoby stojącej na przeciw- kształtowanie pojęć przestrzennych (ćwiczenia podczas wykonywania poleceń np.: stań za, zwróć się do mnie prawą stroną, weź piłkę do lewej ręki)- odtwarzanie figur geometrycznych na płaszczyźnie (układanie zabawek, tworzenie kompozycji z figur, odtwarzanie szlaczków litero podobnych, rozpoznawanie przedmiotów podobnych i różniących się).

Celem rewalidacji ukierunkowanej na rozwój poznawczy dziecka niewidomego jest ograniczenie konsekwencji zubożonego poznania o dane wzrokowe oraz podtrzymywanie aktywności poznawczej sprawnych analizatorów. W tym celu działania rewalidacyjne polegają na stymulowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Stymulacja dotyczy wzroku, słuchu, smaku, węchu, ruchu, rozwoju mowy, kształtowania pojęć, uwagi dowolnej, kojarzenia i pamięci. Rewalidacja dotyczy też sfery psycho - społecznej. Kształtuje się poczucie własnej wartości przez akceptację braku wzroku i rozwój motywacji do wysiłków na rzecz „uczenia się życia” z pomocą innych zmysłów. Dla dziecka niewidomego lub słabo widzącego rozpoczynającego naukę szkolną bardzo trudnym procesem jest nauka czytania i pisania. Opiera się ona na precyzyjnym rozpoznawaniu liter - ich porównywaniu, odróżnianiu i zapamiętywaniu. Obserwuje się u dzieci mylenie liter podobnych do siebie pod względem kształtu i wielkości (np.: L - Ł, C - G, b - p, d - g, m - n, o -a, l -t ) trudności w zapamiętywaniu obrazu graficznego rzadziej występujących dużych liter (Ł,F, H), trudności w odróżnianiu układów liter: sok - kos - rok. Powoduje to, że dzieci czytając zniekształcają wyrazy, opuszczają lub powtarzają przeczytane elementy, gubią się w tekście. Długo utrzymuje się u nich technika literowania i sylabizowania, tempo czytania jest wolne i nierytmiczne, występuje słabe zrozumienie tekstu i szybkie męczenie się. Proces przygotowania dzieci do nauki czytania i pisania powinien rozpocząć się bardzo wcześnie i przebiegać pod kierunkiem rodziców i nauczycieli przedszkoli w czterech kierunkach:

1. usprawnianie manualne

2. aktywizowanie myślenia

3. kształtowanie pojęć matematycznych

4. ćwiczenia funkcji słuchowych

Przykłady ćwiczeń:

1.ćwiczenia usprawniające syntezę i analizę wzrokową:

- składanie obrazu z części- loteryjki obrazkowe i wyrazowe- dobieranie podpisów do obrazków- dobieranie identycznych obrazków- zaznaczanie różnic na obrazkach- rozpoznawanie przedmiotów na rysunkach- rozpoznawanie liter pisanych, drukowanych, wielkich, małych- wyszukiwanie wskazanych liter w wyrazach i wyrazów w zdaniach

2.ćwiczenia usprawniające syntezę i analizę słuchową:

- odtwarzanie rytmu przez stukanie i klaskanie- rozróżnianie tempa, siły i rytmu dźwięków- śpiewanie i rozróżnianie piosenek- rozróżnianie i naśladowanie odgłosów z otoczenia i głosów zwierząt- wyróżnianie i liczenie wyrazów w zdaniu- dzielenie wyrazów na sylaby i liczenie ich- dzielenie wyrazów na głoski- liczenie głosek w wyrazie- uzupełnianie wyrazów brakującymi głoskami

3.ćwiczenia koordynacji wzrokowo - ruchowej:

- obrysowywanie konturów- kolorowanie obrazków- rysowanie szlaczków bez odrywania ręki- cięcie nożyczkami papieru po liniach w paski i naklejanie ich- wycinanie liter i cyfr i figur geometrycznych i naklejanie ich w celu stworzenia kompozycji- rysowanie linii z pomocą linijki

Uczniowie z uszkodzonym wzrokiem mają odmienne możliwości edukacyjne. Kształcenie ich zaczęło się od tzw. systemu segregacyjnego - dzieci były nauczane i wychowane w specjalnych placówkach (szkoła z internatem). W latach 50-tych zaczęła rozwijać się idea integracji szkolnej. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem włączone zostały do powszechnego systemu szkół i placówek oświatowych na wszystkich poziomach edukacji. Umożliwia to dziecku naukę w szkole znajdującej się w jego miejscu zamieszkania oraz stwarza możliwość posiadania przez nie wielu pełnosprawnych kolegów. Aby rozwój psycho - fizyczny i społeczny dzieci był pełny trzeba zapewnić im odpowiednie warunki i pomoc w zaspokajaniu ich specjalnych potrzeb edukacyjnych. Uzyskuje się to przez tworzenie odpowiedniej wielkości i charakteru integrowanych grup, częściową adaptację programu szkolnego, stosowanie specjalnych lub zmodyfikowanych metod dydaktycznych oraz realizację programu przez odpowiednio przygotowanych nauczycieli. Program szkolny powinien w miarę możliwości być realizowany w pełnym zakresie. Jeśli nie jest to możliwe konieczne są jego modyfikacje. Polegają one także na poszerzeniu programu o dodatkowe zajęcia np. nauka systemu Braille'a czy samodzielnego poruszania się dla niewidomych lub usprawnienie wzroku dla niedowidzących. Metody stosowane przez nauczycieli powinny w większym stopniu opierać się na słuchu i dotyku niż na wzroku (wykład, pogadanka, demonstracja dotykowa, werbalny opis przedmiotów i zjawisk). Stosowane przy tym pomoce dydaktyczne np. modele, mapy powinny posiadać odpowiednie rozmiary i być zróżnicowane kolorystycznie. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem często pracują wolniej. Wynika to z wolniejszego postrzegania wzrokowego i stosowania innych metod pracy opartych na dotyku. Może to spowodować opóźnienia w realizacji programu, co wymaga wprowadzenia zajęć wyrównawczych. Nauczyciel pracujący z dziećmi niewidomymi i niedowidzącymi powinien brać pod uwagę kilka zasad:

- przeciętne dziecko z uszkodzonym wzrokiem jest zdolne do osiągnięcia normalnego rozwoju psychicznego i społecznego- może osiągnąć ten rozwój w tym samym czasie co dzieci widzące jeśli stworzy mu się korzystne warunki edukacyjne- wśród dzieci z uszkodzonym wzrokiem tak jak i wśród dzieci dobrze widzących istnieją indywidualne różnice w tempie rozwoju, temperamencie, wrażliwości, uzdolnieniach, tempie uczenia się- procesy poznawcze i działania dzieci z uszkodzonym wzrokiem są wolniejsze, dlatego na ich realizację potrzebują dłuższego czasu- dzieci z uszkodzonym wzrokiem nie uczą się automatycznie, mimowolnie obserwując rzeczywistość, dlatego trzeba im systematycznie i dokładnie przekazywać wszystkie umiejętności- dzieci te wymagają większego zaangażowania, pracy i cierpliwości ze strony nauczycieli i rodziców niż dzieci zdrowe

Przystępując do pracy dydaktycznej z dzieckiem słabo widzącym nauczyciel powinien poznać diagnozę, rokowania oraz następstwa schorzenia. Musi wiedzieć, jakie warunki sprzyjają, a jakie utrudniają widzenie, z jakiego zmysłu dziecko korzysta najczęściej, jakie stosuje pomoce ułatwiające widzenie. Należy porozmawiać z rodzicami dziecka, ale również z nim samym. Dzieci z klasy oraz inni nauczyciele uczący także powinni znać możliwości i problemy wzrokowe dziecka. Należy kształtować prawidłowy stosunek osób zdrowych do niewidomych i słabo widzących czyli zespół postaw przedmiotowo - rzeczowych. Dominuje tu przekonanie, że osoby z uszkodzonym wzrokiem są członkami naszej zbiorowości, mają własne problemy, które powinny być rozwiązane przez wzajemną adaptację oraz pogłębianie kontaktów. Niewskazane są postawy odpychające (izolowanie się od niewidomych) oraz opiekuńczo - paternalistyczne (przekonanie o tym, że osoby z uszkodzonym wzrokiem wymagają przede wszystkim pomocy). Podczas codziennej pracy dydaktycznej z dzieckiem z uszkodzonym wzrokiem należy zachęcać je do korzystania ze wzroku jeśli jest to efektywne oraz do korzystania z innych zmysłów i technik jeśli wzrok nie wystarcza. Trzeba zachęcać dziecko do przynoszenia do szkoły i korzystania z niezbędnych mu pomocy oraz zapewnić miejsce na ich przechowywanie. Pomoce ułatwiające uczniom widzenie to:

- pomoce nie zawierające typowych elementów optycznych np.: lampy, latarki, filtry światła, narzędzia do pisania, podstawki do czytania, podręczniki i lektury z powiększonym drukiem- pomoce optyczne np.: lunety i lupy- powiększalniki telewizyjne i komputerowe oraz lupy elektroniczne- urządzenia do obsługi komputera.

Prowadząc zajęcia należy słownie wyjaśniać co się robi i pisze na tablicy oraz udzielać dodatkowych informacji. Aprobatę lub dezaprobatę należy wyrażać w sposób dostrzegalny dla dziecka np. przez słowną pochwałę lub poklepanie po ramieniu. Trzeba zachęcać dziecko do poruszania się po klasie , również w czasie lekcji, aby zbierało informacje wzrokowe. Koncentracja na bodźcach słuchowych jest bardzo męcząca, dlatego należy zmieniać formę zajęć w czasie lekcji i stosować przerwy śród lekcyjne. Nie należy unikać słów:

• „popatrz”

• „zobacz”

• „widzisz”

i tym podobnych, ponieważ są one częścią słownika zarówno dzieci zdrowych jak i niewidomych czy słabo widzących. W miarę możliwości, część lekcji powinna odbywać się w naturalnym środowisku, aby uczeń mógł dotykowo poznawać różne przedmioty z otoczenia. Zwracając się do niewidomego czy słabo widzącego ucznia należy wymienić jego imię oraz trzeba pamiętać o tym, że w sposobie mówienia i brzmieniu głosy nauczyciela mimowolnie przekazuje on informację o swoim nastroju i postawie wobec dziecka. Konieczny jest stały i ścisły kontakt z rodzicami dziecka. Informowanie ich o jego codziennych postępach i aktywności.


Literatura:

M. Bogdanowicz „Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym” Warszawa 1991 WSiP Praca zbiorowa pod redakcją
W. Dykcika „Pedagogika specjalna” Wydawnictwo Naukowe UAM Praca zbiorowa pod redakcją S. Jakubowskiego
„Poradnik dydaktyczny dla nauczycieli realizujących podstawę programową w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum z uczniami niewidomymi i słabo widzącymi” Warszawa 2001 MEN

---