Ludność Polski po II wojnie światowej
Liczba ludności Polski wynosi ponad 38,5mln, co daje jej 28 miejsce na świecie i 8 w Europie. Na zmiany liczby ludności w Polsce w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wpływ miał cały szereg czynników.
Druga wojna światowa przyniosła nie tylko ogromne straty ekonomiczne ale także ludnościowe. W roku 1939 Polskę zamieszkiwało ok. 35 mln osób, po wojnie liczba ta zmniejszyła się o ok. 12,8 mln, z czego 7,5 mln osób poniosło śmierć. Wiele osób zostało deportowanych do Niemiec czy w głąb ZSRR, wiele znalazło się poza granicami naszego kraju z powodu zmiany przebiegu tych granic, znaczna ilość osób sama wyemigrowała. Istotną rolę odegrał też niski przyrost naturalny podczas wojny, będący wynikiem rozbicia podstawowych jednostek społecznych, jakimi są małżeństwa wskutek działań wojennych.
Rok 1945 rozpoczął zmiany w kształtowaniu się struktury demograficznej Polski. W latach 1946 - 1995 liczba ludności Polski zwiększyła się z 23,6 do 38,6 mln osób, tj. o ponad 63%. Bardzo dynamiczny w stosunku do średniej europejskiej przyrost rzeczywisty ludności był rezultatem wysokiego przyrostu naturalnego. Przyrost ten, określany mianem kompensacyjnego, wynikał z naturalnego dążenia ówczesnej ludności do odbudowy strat wojennych oraz z szeroko rozumianej normalizacji warunków życiowych po zakończeniu wojny. Powrót mężczyzn po ustaniu działań wojennych powodował ponowne łączenie się rodzin, co sprzyjało wzrostowi przyrostu naturalnego.
Naturalny ruch ludności
Na wyrównanie strat wojennych trzeba było czekać ponad 30 lat Największą dynamikę wzrostu liczby ludności zanotowano w latach 1950 - 55, kiedy przyrost naturalny osiągną poziom niemalże 20‰. Był to tzw. okres kompensacyjny. Okres ten zapoczątkował zjawisko wyżu demograficznego, którego kulminacja przypadła na 1956 rok. W roku tym przyrost osiągnął rekordową wysokość 19,6‰. Charakterystyczna dla tego okresu była wyższa stopa urodzeń w miastach niż na wsiach, co związane był o z masowym napływem młodej ludności wiejskiej do miast w trakcie realizacji wielkich inwestycji przemysłowych planu 6-letniego.
W następnych latach, w miarę wchodzenia w wiek zawierania małżeństw mało licznych roczników z okresu wojny, stopa przyrostu naturalnego systematycznie obniżała się. W 1969 roku osiągnęła najniższy poziom w niżu demograficznym lat 60-tych, tj. 8,2‰.
W latach 70-tych w wiek rozrodczy wchodziły liczne roczniki powojenne. Związany z tym wzrost liczby urodzeń określa się mianem echa powojennego wyżu demograficznego. Wyż demograficzny lat 70-tych osiągnął szczyt w 1976 roku - 10,7‰.
Poczynając od tego roku, stopa przyrostu naturalnego obniżała się w wyniku wchodzenia w wiek dojrzały roczników niżowych lat 60-tych. W drugiej połowie lat 80-tych jej spadkowa tendencja nasiliła się w warunkach narastającego kryzysu gospodarczego i regresu stopy życiowej przeważającej części społeczeństwa. Wystąpiło niebezpieczne nałożenie się spadku liczby urodzeń i wzrostu liczby zgonów, wskutek czego wskaźnik przyrostu naturalnego osiągnął w 1995 roku rekordowo niski poziom - l,2‰.
W czerwcu 1996 roku odnotowano po raz pierwszy od połowy lat 70 wzrost stopy przyrostu naturalnego. Liczba urodzeń zaczęła zwiększać się w rezultacie wchodzenia w wiek dojrzały roczników echa wyżu demograficznego, a także w konsekwencji zmian prawnych w zakresie dopuszczalności aborcji.
Najwyższe stopy przyrostu naturalnego wykazują nadal słabo zurbanizowane regiony Polski północno - wschodniej i południowo - wschodniej. W 1995 roku osiągnęły one rekordowo wysokie stopy urodzeń przy niższych lub zbliżonych do średniej krajowej stopach zgonów. Wysoka prężność demograficzna ludności wiejskiej, utrzymująca się mimo postępujących procesów starzenia się ludności, jest związana z akceptowanym powszechniej na wsi modelem rodziny wielodzietnej.
W grupie województw słabo zurbanizowanych były też w 1995 roku takie, w których wskaźniki przyrostu naturalnego kształtowały się poniżej średniej krajowej (chełmskie, sieradzkie, skierniewickie, zamojskie), w konsekwencji stosunkowo wysokiej stopy zgonów. W przeszłości charakteryzowały się one bowiem intensywnym odpływem młodej ludności do leżących w pobliżu aglomeracji miejskich, co wpłynęło na pogorszenie struktury wieku populacji.
Wysokie stopy przyrostu naturalnego utrzymują się w dalszym ciągu w województwach Polski północnej i zachodniej, chociaż większość z nich zalicza się do dobrze zurbanizowanych.
Począwszy od lat 80-tych przyrost naturalny systematycznie maleje i obecnie wynosi około 0,3‰. Tak drastyczny spadek przyrostu naturalnego można tłumaczyć późniejszym wiekiem zawierania małżeństw, zmniejszoną ich ilością, zwiększoną ilością rozwodów, dążeniem kobiet do osiągnięcia wysokiej pozycji zawodowej i upowszechnieniem się modelu rodziny 2+1, ewentualnie2+2. W wyniku tych przesłanek znacznie wydłużył się okres pokoleń, wiek kobiet rodzących pierwsze dziecko obecnie wynosi ok. 28 lat.
Przyrost naturalny na terenach wiejskich jest wyższy niż w mieście, co można tłumaczyć wcześniejszym wiekiem zawierania małżeństw, mniejszą aktywnością zawodową kobiet i przywiązaniem do modelu rodziny wielopokoleniowej. Jednak w efekcie migracji młodszych roczników do miast również na terenach wiejskich przyrost naturalny zaczyna maleć. Istnieje niewielkie zróżnicowanie przestrzenne poziomu przyrostu naturalnego. Najwyższy jest na typowo rolniczych terenach województw Polski północno-wschodniej, Pomorza Zachodniego i części południowo-wschodniej, najniższy na Górnym Śląsku i w województwach miejskich - gdzie notuje się ujemny przyrost naturalny.
Migracje
W okresie powojennym stosunkowo niewielki wpływ na zmiany liczby ludności miały migracje. Intensywne ruchy wędrówkowe ludności w latach 1946 - 1950 wynikały głównie z przesłanek politycznych. Migracje w latach 1950 - 1995 miały raczej podłoże ekonomiczne, chociaż w niektórych okresach wyraźnie nasilały się pod wpływem wydarzeń politycznych.
W latach 1946 - 1950 znaczny napływ ludności zanotowały tzw. “ziemie odzyskane", gdzie przybyło około 3 mln osadników. Równocześnie ziemie te opuściła znaczna część ludności pochodzenia niemieckiego. W latach 1956 - 1958 nastąpiła repatriacja ludzi z terenów ZSRR, nasilenie ruchów emigracyjnych zanotowano na przełomie lat 60-tych i 70-tych, oraz w latach 80-tych, kiedy to kraj opuściło ponad 800 tysięcy ludzi - głownie młodych. Od lat obserwuje się zjawisko wyludnienia wschodnich regionów kraju (tzw. ściana wschodnia), skąd ludność emigruje do dużych miast i terenów silniej rozwiniętych pod względem ekonomicznym. Okres intensywnych migracji wewnętrznych wieś - miasto przypadł na lata powojenne, kiedy istniało duże zapotrzebowanie na siłę roboczą w miastach. Głównym celem migracji były miasta na ziemiach odzyskanych i na Górnym Śląsku - gdzie intensywnie rozwijał się przemysł, stwarzając nowe miejsca pracy.
Zmiany w strukturze pod względem wieku
Gwałtowny przyrost ludności w okresie powojennym spowodował odmłodzenie społeczeństwa Polski. Późniejszy systematyczny spadek przyrostu naturalnego sprawił, że społeczeństwo naszego kraju powoli starzeje się. Udział grupy produkcyjnej stopniowo maleje, natomiast wzrasta udział grupy poprodukcyjnej.
Zmiany w strukturze pod względem płci
Druga wojna światowa wywarła duży wpływ na strukturę demograficzną Polski. W wyniku działań powojennych oraz eksterminacyjnej działalności okupantów ginęło więcej mężczyzn niż kobiet. Spowodowało to zdeformowanie struktury ludności według płci. Duża przewaga liczebna kobiet wśród roczników starszych jest zjawiskiem w świecie naturalnym, jednak nie jest ona tak duża, jak w przypadku ludności polski.
Zmiany w strukturze zatrudnienia
W ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci w Polsce nastąpiły duże zmiany
w strukturze zatrudnienia ludności. Przed wojną prawie 66% ludności zawodowo czynnej pracowało w rolnictwie. W okresie powojennym następuje stopniowy wzrost zatrudnienia w zawodach pozarolniczych, a spadek w zawodach rolniczych. Tym niemniej odsetek zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie jest w dalszym ciągu bardzo wysoki, wyższy aniżeli w którymkolwiek innym kraju europejskim. Wynika to w głównej mierze z silnego rozdrobnienia rolnictwa oraz z niskiego poziomu mechanizacji prac polowych i gospodarskich. Jednocześnie, w porównaniu do innych krajów Europy, stosunkowo mały odsetek ludności pracuje w usługach (ok. 35%); w krajach wysoko rozwiniętych odsetek ten znacznie przekracza 50% ogółu zatrudnionych. Jednak dokonujących się w naszym kraju przemian gospodarczych, spowodowały zmniejszenie liczby zatrudnionych w przemyśle i rolnictwie, wzrosło natomiast zatrudnienie w usługach, co jest korzystną zmianą.
Bibliografia
Jan Starzomski, 2005, Paszport maturzysty - Geografia.
Jan Flis, 1995, Słownik szkolny. Terminy geograficzne.
Jadwiga Kop, Maria Kucharska, Elżbieta Szkarłat, 2002, Geografia 2. Podręcznik. Szkoły ponadgimnazjalne.
Jadwiga Kop, Maria Kucharska, Elżbieta Szkarłat, 2001, Geografia społeczno-ekonomiczna. Podręcznik dla szkół średnich.
Dorota Makowska, 2002, Geografia. Podręcznik do liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum.
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2000, GUS Warszawa.
Podręczny atlas Polski.