Metody i techniki badań społecznych - najważniejsze terminy:

• zmienna - arbitralnie wybrana cecha danego obiektu, zjawiska, procesu, zdarzenia itd., przybierająca w różnych okolicznościach co najmniej dwie odmienne wartości. Zmiennymi mogą być cechy mierzalne (np. wzrost, wiek, wysokość dochodów, czas pracy) - są to wówczas zmienne ilościowe. Natomiast przykłady zmiennych jakościowych to chociażby płeć, zawód lub źródło dochodów.

Zmienne, które badacz zamierza wyjaśnić - to zmienne zależne, te zaś, za pomocą których chce wytłumaczyć zmiany ich wartości - to zmienne niezależne, najczęściej cechy społeczno-demograficzne (płeć, wiek, narodowość, zawód, miejsce zamieszkania itd., o które pytamy w części kwestionariusza ankiety/wywiadu, nazywanej metryczką). W celu sprawdzenia (wyeliminowania) pozornego charakteru związków pomiędzy zmienną zależną i niezależną wprowadza się następną kategorię zmiennych, mianowicie zmienne kontrolne.

Ponadto wyróżniamy zmienne:

1. eksperymentalne - wywierają bezpośredni wpływ na przebieg eksperymentu, ich własności są celowo zmieniane przez badacza-eksperymentatora;

2. losowe - w sposób losowy przybierają różne wartości, przy czym nie jest znana albo nie istnieje ich zależność od wartości pozostałych zmiennych;

c) pośredniczące - kształtują relacje pomiędzy wartością zmiennej niezależnej
i odpowiadającej jej zmiennej zależnej.

Zmienne mogą posiadać charakter ciągły (gdy nie posiadają minimalnej jednostki pomiaru, np. długości) bądź dyskretny (skokowy - gdy taka jednostka istnieje
i przyjmuje kolejne wartości liczb naturalnych, np. liczba dzieci w rodzinie: 0, 1, 2, 3 itd.);

• trafność - adekwatność definicji operacyjnej i treści pojęcia teoretycznego; stosunek pewności, że w badaniach obserwowane i mierzone będzie to, co faktycznie powinno zostać zbadane;

• rzetelność - warunek konieczny trafności; zapewnia powtarzalność wyników badań wykonywanych w zbliżonych okolicznościach niezależnie od podmiotu poznawczego (metodologiczny wymóg intersubiektywnej sprawdzalności);

• dychotomiczny podział prób badawczych: próby losowe i nielosowe. Wśród prób losowych wyodrębniamy próby: prostą, systematyczną, warstwową i grupową, a wśród prób nielosowych - próby: okolicznościową, ekspercką (celową) i kwotową;

• metoda - zbiór wzajemnie spójnych dyrektyw, działań, czynności i środków, których właściwe, konsekwentne i zgodne z ustalonymi zasadami stosowanie prowadzi do osiągnięcia zaplanowanych celów. Możemy wyróżnić np. metodę biograficzną (polegającą na analizie zastanych lub wywołanych przez badaczach materiałów, takich jak listy, pamiętniki, dzienniki, relacje z podróży, autobiografie, wywiady narracyjne, opowieści o życiu), porównawczą, eksperymentalną, panelową, funkcjonalną;

• technika - część składowa metody. Sposób i umiejętność stosowania odpowiednich czynności składających się na pewne wariacyjne elementy schematów badawczych;

• badania naukowe (procesy, procedury badawcze) - ogół czynności poznawczych, poczynając od określenia problemu badawczego, poprzez sformułowanie hipotez (głównej/heurystycznej i pomocniczych/dodatkowych), zaplanowanie operacji badawczych i ich przeprowadzenie, analizę zebranego materiału empirycznego, a skończywszy na wyciągnięciu i kodyfikacji - w postaci raportu z badań - wniosków na temat analizowanego fragmentu rzeczywistości.

Główne rodzaje badań społecznych:

1. badania archiwalne - analiza zastanych (już istniejących) danych i dokumentów, powstałych w toku działalności instytucji, organizacji lub jednostek, takich jak np. protokoły sądowe, rejestry, akta personalne, pamiętniki;

2. badania diachroniczne, dynamiczne, podłużne, longitudinalne) - poddawanie eksperymentom, testom lub obserwacji tej samej grupy jednostek w dłuższym okresie, w różnych fazach ich życia, w celu prześledzenia ewentualnych procesów rozwojowych i zmian;

3. badania pseudodynamiczne (synchroniczne, przekrojowe) - jednorazowe poddanie eksperymentom, testom lub obserwacji kilku różnych grup celem uzyskania informacji nt. ewentualnych zmian i procesów rozwojowych, bez konieczności przeprowadzenia wielokrotnych badań. W tego rodzaju badaniach przyjmuje się założenie, że członkowie analizowanych grup reprezentują różne stadia rozwoju tego samego procesu;

4. badania eksperymentalne - polegają na intencjonalnej zmianie określonych elementów badanej sytuacji, przy równoczesnej obserwacji innych zmiennych. Eksperyment przeprowadza się, aby zweryfikować (pozytywnie, a więc potwierdzić, lub też negatywnie, czyli obalić) hipotezę o związkach przyczynowych między tymi zmiennymi. Eksperymenty dzielą się na naturalne oraz laboratoryjne (dokonywane w warunkach sztucznie stworzonych przez badacza). Klasyczne eksperymenty w naukach społecznych to eksperyment Ascha (dotyczący badania wpływu sytuacji społecznej na procesy postrzegania u jednostki), eksperyment Milgrama (badający zjawisko posłuszeństwa wobec autorytetów), eksperyment Zimbardo (polegał na zaaranżowaniu sytuacji więziennej);

5. badania monograficzne - stosowane głównie w antropologii kulturowej i socjologii; za ich prekursora uchodzi B. Malinowski. W badaniach tych dana zbiorowość czy grupa społeczna traktowana jest jako kompleksowy układ społeczny. Monografia polega na systematycznie prowadzonych, całościowych badaniach empirycznych, uwzględniających znajomość języka, wierzeń, obrzędów, obyczajów i zwyczajów analizowanej zbiorowości, czasowym przebywaniu badacza pośród jej członków oraz daleko posuniętej obserwacji, zazwyczaj uczestniczącej;

6. badania panelowe - jedna z technik wywiadu, badanie dynamiczne, w którym co najmniej dwukrotnie testuje się tych samych członków danej zbiorowości w określonych odstępach czasu. Celem badań panelowych jest obserwacja i analiza zachodzących przemian (w postawach, opiniach, zachowaniach itd.) pomiędzy jednym a drugim badaniem;

7. badania pilotażowe (zwiad badawczy) - badanie wstępne, służące zdobyciu podstawowej wiedzy o badanych. Pilotaż jest pomocny przy opracowywaniu bardziej precyzyjnych pytań i hipotez badawczych oraz udoskonaleniu narzędzi badawczych;

• wskaźnik - jakościowa lub ilościowa charakterystyka danej zmiennej. Stwierdzenie występowania wskaźnika poprzez pomiar lub obserwację stanowi przesłankę do uznania zaistnienia i określenia wartości konkretnej zmiennej;

- obserwacja - planowe i selektywne oraz zazwyczaj powtarzalne rejestrowanie różnych przejawów ludzkich zachowań i działań, dostarczające podstawowego materiału badawczego. Obserwacja dzieli się na: ustrukturalizowaną (posiadającą ściśle określony zestaw pytań, na które badacz zamierza uzyskać odpowiedź) i nieustrukturalizowaną, a także uczestniczącą (bezpośrednią, w trakcie której badacz odgrywa rolę aktywnego członka obserwowanej zbiorowości lub grupy) i ukrytą (badacz nie angażuje się w analizowane zachowania, a respondenci nie są świadomi jego obecności);

- wywiad - jedna z podstawowych metod zbierania informacji. W zależności od przyjętego kryterium podziału, wyróżniamy wywiad: pogłębiony/swobodny (kryterium to stopień standaryzacji); jednoosobowy/grupowy (kryterium to liczba respondentów); ustny/pisemny (kryterium to sposób udzielenia odpowiedzi); panelowy/jednorazowy (kryterium to częstotliwość przeprowadzania). W badaniach jakościowych najczęściej przeprowadza się IDI - indywidualne wywiady pogłębione oraz focusy - zogniskowane wywiady grupowe, w których moderator kieruje dyskusją ok. 12-15 osób na określony temat;

- ankieta - kwestionariusz, który może służyć do przeprowadzenia badań bez udziału pośrednika - ankietera (np. ankieta pocztowa czy internetowa), lub też technika badawcza posługująca się kwestionariuszem. Część (zazwyczaj końcowa) kwestionariusza, dotycząca wieku, płci, miejsca zamieszkania itd. respondentów, nazywana jest metryczką, natomiast zestaw podanych odpowiedzi - kafeterią;

• pomiar - czynność badawcza polegająca na zastosowaniu określonego zbioru procedur w celu wyrażenia jakiejś cechy danego obiektu badawczego w kategoriach miary tej cechy (ilościowych lub jakościowych);

• skala - narzędzie badawcze, określone zestawienie pewnych kategorii, typów i klas, do których odnosi się i porównuje się z nimi mierzone wartości zmiennych badanych obiektów, zjawisk i procesów. Główne rodzaje skal:

1. skala dystansu społecznego, np. skala Bogardusa (1925) - 7-stopniowa, służy do pomiaru stopnia akceptacji lub/i odrzucenia członków danej grupy etnicznej przez badaną osobę;

2. skala F - służy badaniu osobowości autorytarnej; skonstruowana na podstawie cech typowych dla włoskiego i niemieckiego faszyzmu, takich jak rasizm, nacjonalizm, imperializm czy militaryzm;

3. skala Rottera - używana w celu dokonania pomiaru odczuwania i umiejscowienia kontroli społecznej;

4. skala Thurstone'a - stworzona w 1929 r. w celu pomiaru postaw jednostek wobec Kościoła jako instytucji społecznej;

5. skala nominalna - typ skali pomiarowej, służącej do klasyfikowania wartości zmiennych przez stwierdzenie występowania danej cechy badanego obiektu, bez uwzględniania jej natężenia i wielkości, np. skala: kobieta - mężczyzna - dziecko nie obejmuje natężenia cech męskości, infantylizmu czy kobiecości;

6. skala prosta - w przeciwieństwie do nominalnej, służy określaniu natężenia wartości badanej zmiennej. Dzieli się na:

• skalę ilorazową - wprowadza naturalny, skalarny punkt zerowy, służy określaniu proporcjonalnych różnic między porównywanymi wartościami danych obiektów;

• skalę interwałową - wprowadza konwencjonalny, sztuczny punkt zerowy, jest wykorzystywana w celu określania ilościowych podziałów różnic jednostek pomiarowych;

• skalę porządkową - skonstruowana na podstawie zmiennych porządkowych. Pozwala porównywać i klasyfikować natężenia wartości cech danych obiektów przez stwierdzenie relacji równości, może też służyć dokładnemu określeniu różnicy pomiędzy poziomami natężenia porównywanych własności;

• kodowanie danych - zabieg badawczy polegający na klasyfikacji informacji zebranych za pomocą określonych metod i technik badawczych oraz oznaczeniu każdej kategorii inną wartością liczbową po to, aby „surowe” dane mogły zostać zastosowane do obliczeń statystycznych, wykonywanych obecnie zazwyczaj przy użyciu narzędzi informatycznych;

• CATI (Computer Aided Telephone Interviewing) - wywiady realizowane telefonicznie przy użyciu komputera (wspomagane komputerowo). Ich zaletą jest krótki czas realizacji badania i możliwość dotarcia do trudno dostępnych respondentów;

• CAWI (Computer Aided Web Interviewing) - wywiady realizowane za pomocą internetu. Największe plusy tego podejścia to krótki czas badań, niski koszt i możliwość analizy środowiska internautów;

• PAPI (Paper and Pencil Interviewing) - tradycyjne zestandaryzowane wywiady kwestionariuszowe, oparte na bezpośrednim kontakcie badacza z respondentem;

• klasyfikacja - systematyczny podział przedmiotów, osób bądź zjawisk, charakteryzowanych ze względu na daną zmienną, na poszczególne klasy, podklasy lub kategorie. Istnieją dwa zasadnicze warunki poprawności metodologicznej schematów klasyfikacyjnych: 1) wyczerpanie przedmiotów danej klasy - żaden obiekt podlegający klasyfikacji nie może pozostać poza tym schematem; 2) rozłączność - żaden obiekt podlegający klasyfikacji nie może należeć do klasy więcej niż jedna;

• typologia - schemat klasyfikacyjno-porównawczy; polega na wyodrębnieniu dwóch lub więcej typów i porządkowaniu elementów danego zbioru lub odnoszeniu jednostkowych zjawisk, obiektów i procesów do cech wyróżnionych w ramach konkretnej typologii;

• typ - konstrukcja teoretyczna, określająca te obiekty, procesy i zjawiska, które posiadają uznane za istotniejsze niż u innych obiektów własności lub wartości, stanowiąc pewien model, wzorzec bądź reprezentację szerszej klasy pojęciowej albo rodzajowej.

W odniesieniu do zagadnienia typologii i klasyfikacji warto wspomnieć o strategii metodologicznej „typów idealnych” Maxa Webera, typologii osobowości stworzonej przez Floriana Znanieckiego, różnych funkcjonujących typologii społeczeństw
(np. Monteskiusza, Tocquevilla, Marksa, Spencera, Durkheima, Tőnniesa), a także
o klasyfikacjach nauk autorstwa Comte'a i Spencera.

Na podstawie: K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Graffitti BC, Toruń 1998.

4

---