Emocje i ich funkcje
opracowane przez
Łukasza Żmijewskiego
Źródłem emocji i uczuć jest obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Człowiek odzwierciedlając otaczającą go rzeczywistość ustosunkowuje się do niej, cieszy się, martwi, kocha, smuci, gniewa, cierpi.
To przeżywanie stosunku do otoczenia, jak również do siebie samego, nazywamy emocjami
i uczuciami. Procesy emocjonalne bywają regulatorami stosunków między człowiekiem
a otoczeniem. Dzięki procesom orientacyjnym odzwierciedlamy otaczający nas świat, natomiast ustosunkowując się do świata nadajemy mu zabarwienie emocjonalne.
Każdy proces emocjonalny zawiera trzy specyficzne cechy. Są nimi znak emocji, intensywność procesów emocjonalnych i treść emocji.
Znak emocji. Osoby, przedmioty i zjawiska, które przyczyniają się zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołują emocje i uczucia dodatnie. Emocje te występują w sytuacjach, gdy jednostka osiąga zamierzony cel, a także w sytuacjach optymalnej równowagi miedzy organizmem a środowiskiem. Człowiek na ogół dąży do przeżywania uczuć pozytywnych, ma tendencję do zbliżania się bodźców, które wywołują te emocje.
Emocje ujemne powstają wtedy, gdy procesy regulacyjne ulegają zakłóceniom. Wszystko co utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie potrzeb jednostki wzbudza emocje i uczucia negatywne. Uczucia negatywne wywoływane są także przez sytuacje zagrożenia. Nie zawsze powodują wtedy dezorganizacje zachowania jednostki, przeciwnie - mogą ułatwiać mobilizacje organizmu i przeciwdziałać zachowaniom obronnym (np : gniew prowokuje atak, lęk, ucieczkę). Człowiek niekiedy nie potrafi zabezpieczyć się przed przeżywaniem emocji ujemnych. W różnych okresach życia te same przedmioty i zjawiska, a także zachowania innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane bądź jako pozytywne, bądź jako negatywne, a zatem staja się przyczyną zupełnie odmiennych stanów emocjonalnych.
Intensywność przeżywania emocji wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego, czyli aktywacji. W zasadzie można mówić o kontinuum aktywacji - od skrajnego podniecenia emocjonalnego, którego przejawami mogą być napad wściekłości, panika, ekstaza - do zupełnego braku podniecenia, którego przejawem może być stan śpiączki czy tez głęboki sen. Wysoki czy niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się
w zachowaniu. Wzrost podniecenia może prowadzić do wzmożonej ruchliwości, może także wywoływać stan pozornej obojętności i spokoju. Postronny obserwator nie zauważa wewnętrznego niepokoju i zwiększonej aktywności ruchowej.
Treść emocji. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego jednostka uczy się świadomego odzwierciedlania przeżyć emocjonalnych, uczy się kojarzyć określone sygnały
z uruchomieniem określonych mechanizmów regulacyjnych. Tym samym uczy się różnicować emocje w aspekcie treściowym.
Niektóre bodźce łączące się z określonymi potrzebami mogą wywoływać określone stany emocjonalne. Na przykład bodźce chemiczne związane ze zmiana stopnia zawartości cukru we krwi powodują emocje głodu. Podobnie wraz z rozwojem doświadczenia człowiek uczy się uświadamiać sobie i odzwierciedlać procesy emocjonalne wywołane specyficznie ludzkimi potrzebami, takimi jak potrzeba miłości, szacunku, władzy, sukcesu.
Procesy emocjonalne wpływają w zasadniczy sposób na aktywność człowieka. Czasami mobilizują do działania, kiedy indziej działanie to utrudniają. Uczeni zajmujący się badaniami procesów emocjonalnych stwierdzili, że zmiany zachodzące pod wpływem tych procesów obejmują cały organizm.
Emocje pierwotne i emocje pośrednie
Procesy emocjonalne zwierząt i człowieka przebiegają na podobnym podłożu biologicznym. Wspólny jest ich mechanizm neurofizjologiczny.
Emocje pierwotne. Emocje zwierząt nazywamy emocjami pierwotnymi. Charakterystyczną ich cecha jest to, że zwierze nie uświadamia sobie swoich emocji i ich związku z przeżytą sytuacja. Emocje pierwotne są aktywizowane głównie przez ośrodki podkorowe. Ośrodki te
z kolei aktywizują korę i przenoszą pobudzenie do narządów wykonawczych. Z doświadczeń Barda wynika, że zwierzęta laboratoryjne pozbawione kory mózgowej charakteryzują się wyraźnym spadkiem wrażliwości na bodźce emocjonalne. Trzeba, na przykład, użyć bardzo silnych bodźców bólowych, aby uzyskać stan słabego nie zadowolenia. Jeśli jednak usunie się zwierzęciu odpowiednie ośrodki podkorowe, następuje wzmożenie reakcji emocjonalnej, jest ona jednak mało precyzyjna.
Emocje u ludzi. Różnica między emocjami zwierząt i ludzi wiąże się z wzrastającą
u człowieka rolą kory mózgowej w procesach regulacyjnych. Wskutek wykształcenia się kory mózgowej możliwe było powstanie specyficznej dla człowieka świadomości. Dzięki świadomości, emocje człowieka mają charakter społeczny, cechuje je poznawcza treść oraz intencjonalność. Człowiek reaguje nie tylko na zjawiska i przedmioty, ale także na myśl
o nich. Rozumie on stosunek między sytuacja wywołująca emocje a przeżyciem emocjonalnym.
Emocje pośrednie - uczucia. Te specyficzne ludzkie emocje nazywamy emocjami pośrednimi bądź uczuciami.
Uczucia aktywizowane są na ogół przez korę mózgową. Jest to możliwe w związku
z posiadaniem przez każdego człowieka doświadczenia indywidualnego. Fizjologicznym podłożem odrębnego dla każdej jednostki doświadczenia są odpowiednie połączenia w korze mózgowej. Pod wpływem bodźca, a na podstawie posiadanego doświadczenia, zostaje dokonana w korze mózgowej ocena bodźca jako pozytywnego lub negatywnego. Stanowi ona pierwsze ogniwo procesu uczuciowego. W takim ujęciu uczucia stanowią jakby wyższe piętro procesów emocjonalnych. Przeżywanie ich właściwie jest tylko człowiekowi, ponieważ reakcje uczuciowe powstają w oparciu o bodźce o zabarwieniu społecznym i wiążą się z wcześniejszym doświadczeniem jednostki. Małe dziecko dysponujące ubogim doświadczeniem społecznym, nieumiejące jeszcze mówić, doznaje emocji pierwotnych. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego, umiejętności obserwowania i nazywania przeżyć własnych i przeżyć innych ludzi, jednostka uczy się uświadamiać sobie własne procesy emocjonalne. Nie tylko cierpi, smuci się czy kocha, ale wie o tym. Potrafi ująć swe przeżycia w kategoriach słownych i włączyć je
w system informacji o sobie.
Panowanie nad emocjami. Potrafi także panować nad swymi emocjami i nie powodować się nimi w toku działania. O dojrzałości jednostki świadczy bogactwo jej życia uczuciowego, ale także umiejętność panowania nad emocjami. Dotyczy to zarówno sytuacji dnia codziennego, na przykład potrafimy obiektywnie ocenić prace koleżanki, mimo iż ta osoba nie jest dla nas sympatyczna, a także zachowań w sytuacjach trudnych.
Matka lub opiekunka zaskoczona przez burzę mimo leku przed nią nie okazuje wobec dzieci będących z nią swego przerażenia. Przeciwnie, wykonuje szereg czynności, które zmierzają do jak najlepszego zabezpieczenia dzieci i siebie przed skutkami nawałnicy.
Uczucia ludzi dorosłych, w przeciwieństwie do uczuć dziecka, odznaczają się dużą trwałością i są wyrazem ich ogólnego i świadomego stosunku do otaczającego świata.
Ograniczenia w uświadamianiu procesów emocjonalnych. Uświadamianie sobie własnych procesów emocjonalnych ma jednak pewne ograniczenia. Nawet dorosły, dojrzały człowiek nie uświadamia sobie niekiedy własnych stanów emocjonalnych. Nie potrafi niekiedy połączyć doznań emocjonalnych z bodźcami, które je wywołały. Na zjawisko to zwracają uwagę Z. Freud i jego kontynuatorzy. Uważają oni, że człowiek nie uświadamia sobie tych stanów emocjonalnych, których doznawał we wczesnym dzieciństwie, a więc w okresie, gdy jego świadomość nie była dostatecznie rozwinięta. Przeżycia te tkwią w podświadomości jednostki i wpływają na jej zachowanie.
Inni psychologowie uważają, że nieuświadamiane są te przeżycia emocjonalne, których przezywanie łączy się z różnego rodzaju karami.
Zniekształcenia orientacji w zjawiskach emocjonalnych mogą zdaniem Janusza Reykowskiego przybierać następujące formy:
człowiek nie zdaje sobie sprawy z wystąpienia emocji (np : nie zauważa swego niepokoju, zaangażowania emocjonalnego)
człowiek dokonuje fałszywej kategoryzacji emocji (np : określa swą urazę jako moralne oburzenie lub obawę przed niepowodzeniem, jako brak zainteresowania)
człowiek nieprawidłowo określa źródła emocji (np : upatruje przyczyny swego gniewu na kogoś w jego niemoralnym zachowaniu, gdy w rzeczywistości gniew wywołany jest brakiem szacunku lub lekceważeniem)
człowiek może nieprawidłowo określać związek między emocją a postępowaniem
(np : uważa, że karze dziecko dla jego dobra, gdy w rzeczywistości czyni tak dla okazania własnej przewagi)
Ekspresja procesów emocjonalnych
Nieodłącznym składnikiem procesów emocjonalnych są różnego rodzaju ruchy wyrazowe. Ekspresja emocjonalna pojawia się w ruchach wyrazowych twarzy, tj. w mimice, ruchach wyrazowych całego ciała, a także w zmianach sposobów zachowania. Wszystkie wymienione rodzaje ekspresji emocjonalnej uzależnione są od norm zachowania obowiązujących w danej kulturze. Zachowań tych człowiek uczy się w miarę dorastania, Dlatego też zewnętrzne przejawy uczuć są znacznie bardziej widoczne u małego dziecka niż u dorosłego człowieka.
Na ekspresje emocjonalna wpływa również przynależność do określonego kręgu kulturowego. Mieszkańcy krajów południowych w sposób wyrazisty okazują swoje przeżycia emocjonalne. Przeciwnie mieszkańcy krajów wschodu nie uzewnętrzniają swych przeżyć emocjonalnych.
Ekspresja mimiczna. Pod wpływem emocji występują charakterystyczne zmiany w wyrazie twarzy. Uczuciu radości towarzyszy uśmiech. W smutku głowa zwisa, na czole tworzą się zmarszczki poziome, powieki kryją oczy. W gniewie tworzą się pionowe na czole, brwi skierowane są ukośnie w górę, oczy błyszcza, usta tworzą wąska zaciśniętą linie. Uczuciu strachu towarzyszy znieruchomienie twarzy, jakby zaokrąglenie oczu i rozchylenie ust.
Przeżywaniu stanów emocjonalnych towarzysza także ruchy wyrazowe całego ciała, czyli ruchy pantomimiczne. Gesty czy postawa ciała mogą wiele powiedzieć o przeżywanych stanach emocjonalnych. Podobnie wokalizacja podczas pobudzenia emocjonalnego ulega zmianom. Natężenie głosu może wzrastać lub malec. Przez przeżywanie silnego wzruszenia głos drży.
Zewnętrzne przejawy reakcji emocjonalnych uzależnione są od czynników wrodzonych oraz od norm obowiązujących w danej kulturze.
Wpływ przeżyć emocjonalnych na procesy poznawcze.
Emocje a percepcja świata. Na ogół procesy emocjonalne wpływają na przebieg procesów poznawczych, nadając im swoiste zabarwienie. Gdy doznajemy przeżyć o charakterze pozytywnym, otaczający nas świat spostrzegamy także w kategoriach pozytywnych. Wszystko, co nas otacza, wydaje się nam piękne i dobre. Odwrotnie, gdy jesteśmy smutni lub nieszczęśliwi, cały świat może nam się wydawać ponury i wrogi.
Przeżywanie silnych emocji tak pozytywnych jak negatywnych, może wpływać na zwężenie pola spostrzegania. Pochłonięty wielką radością czy też cierpieniem człowiek może nie zauważyć pędzącego samochodu. Dziecko lękające się samotności, zostawione samo w domu, może w przedmiotach zwykłych i znanych widzieć czekających złodziei czy tez groźne zjawy.
Emocje a uczenie się. Przeżywanie dodatnich stanów emocjonalnych wpływa pozytywnie na efekty uczenia się. Stwierdzono, że jednostka uczy się znacznie szybciej, gdy jest nagradzana za dobry wynik, a z otrzymana nagrodą łączą się pozytywne stany emocjonalne. Odwrotnie lęk przed karą może wpływać dezorganizująco na przebieg uczenia się. Im kara jest bardziej przykra, a więc wywołuje silniejsze emocje negatywne tym większy staje się jej dezorganizujący wpływ na proces i efekty uczenia się.
Wpływ emocji na sprawność działania
Dezorganizacja działania. Do dziś nie można sformułować jednoznacznego twierdzenia na temat wpływu emocji na sprawność działania. W zasadzie emocje o bardzo silnym natężeniu dezorganizują działanie. Ten dezorganizujący wpływ nie jest uzależniony od znaku emocji. Bardzo intensywne radosne przeżycie utrudnia działanie podobnie jak rozpacz.
Mobilizacja. W wielu sytuacjach przeżycia emocjonalne wpływają dodatnio na przebieg działania, zdarza się jednak, że również porażka, która nastąpiła bezpośrednio po sukcesie mobilizuje aktywność, wpływa na polepszenie wyniku. Lęk o średnim natężeniu działa mobilizująco.
Treść emocji także wpływa na efektywność działania. Na przykład uczucie gniewu działa mobilizująco, zaś smutek czy przygnębienie łączą się ze spadkiem aktywności, a nawet całkowicie biernym zachowaniem.
Procesy emocjonalne oddziałują na kierunek działania. Na ogół dążymy do tych przedmiotów i zjawisk, które są źródłem emocji dodatnich, unikamy zaś tych, które są źródłem przeżyć przykrych.
Charakterystyka procesów emocjonalnych według kryterium ich siły i trwałości:
Nastroje - są to stany emocjonalne nie skierowane na jakiś określony przedmiot. Wywołane są przez różne wydarzenia, które maja dla człowieka znaczenie dodatnie albo ujemne. Źródłem ich może być także samopoczucie fizyczne. Czasem człowiek nie zdaje sobie sprawy z rzeczywistych przyczyn swego nastroju. Niemniej jednak nastroje nadają wszystkim innym przeżyciom człowieka określone zabarwienia. Nastrój jest przeżyciem niezbyt silnym, a jednocześnie długotrwałym. Gdy jesteśmy w radosnym nastroju, wszystko co nas otacza, wydaje się nam przyjemne i piękne. Nawet w deszczowy dzień nie narzekamy na pogodę, a przeciwnie - w smutnym nastroju nie dostrzegamy piękna krajobrazu i pięknej pogody.
Afekty są to procesy emocjonalne silne, a jednocześnie krótkotrwałe. Charakterystycznym objawem dal osób znajdujących się w stanie afektu jest utrata panowania nad sobą. Afekty na ogół wyrażają się w czynach gwałtownych. Przykładem afektu może być wybuch gniewu. Człowiek działa wtedy jakby w zaślepieniu. Nie słyszy żadnych wyjaśnień ani napomnień. Niekiedy używa w gniewie wulgarnych słów, a nawet posuwa się do przemocy fizycznej. Gdy ochłonie często nie może uwierzyć, że mógł się w podobny sposób zachować.
Namiętność są to uczucia długotrwałe i bardzo silne. Niekiedy wywierają one istotny wpływ na całokształt zachowania się człowieka, prowadzą do podporządkowania im całej aktywności. Bardzo wysoki poziom aktywacji ośrodkowego układu nerwowego powoduje pogorszenie adekwatnej oceny sytuacji. Namiętność może prowadzić do zawężenia pola świadomości, a zatem do zachowań przynoszących szkodę jednostce i jej otoczeniu.
Trwałość emocji i uczuć. Określenie stopnia trwałości procesów emocjonalnych wydaje się ważne ze względu na ich rolę w regulacji zachowania. Emocje i uczucia mogą być krótkotrwałe, dotyczą wtedy jakiejś określonej sytuacji. Gdy sytuacja ta zmienia się - słabną lub zanikają.
W zatłoczonym i dusznym autobusie człowiek może być zły i niezadowolony, a gdy z niego wysiądzie i odetchnie świeżym powietrzem - złość mija.
Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych łączy się z trwałym stosunkiem do przedmiotów, zjawisk i ludzi. Stosunek ten uwarunkowany jest nabytym doświadczeniem. Im człowiek jest dojrzalszy, tym trwalsze są jego uczucia.
Klasyfikacja uczuć człowieka.
Kierunki rozwoju uczuć. Małe dziecko przeżywa emocje radości, smutku, gniewu, lęku, zadowolenia. Emocje te wywołane są przez proste bodźce, takie jak zachwianie równowagi, hałas, łagodne kołysanie, głód. W miarę nabywania doświadczenia rozszerz się zakres bodźców wywołujących doznania emocjonalne. Dziecko naśladując reakcje dorosłych, uczy się wartościowania otaczającego go świata i przeżywania stosunku do ludzi, rzeczy, zjawisk w sposób zbliżony do tego, jak przeżywa ten stosunek jego otoczenie. W miarę dojrzewania człowiek uświadamia sobie swoje uczucia. Zaczyna rozumowo ujmować stosunek do otaczającego go świata, a jego przeżycia emocjonalne stają się zróżnicowane.
Uczucia wyższe. Wśród uczuć wyższych, charakterystycznych tylko dla człowieka wyodrębniamy uczucia społeczno-moralne, poznawcze, praksyczne, estetyczne. Człowiek ustosunkowując się do jakiejś sytuacji przeżywa na ogół różnego rodzaju uczucia. Ten sam przedmiot może wywoływać uczucia zarówno poznawcze jak i estetyczne. Obcując z innymi ludźmi doznajemy uczuć społecznych, a także poznawczych. Ta zdolność przeżywania różnorodnych uczuć w stosunku do osoby, przedmiotu czy zjawiska świadczy o bogactwie
i złożoności procesów emocjonalnych człowieka.
Uczucia społeczno-moralne. Uczucia społeczno moralne są wyrazem przeżywania stosunku do innych ludzi oraz do norm moralnych obowiązujących w danym społeczeństwie. Uczucia te przenikają całe życie osobiste jednostki. Źródłem ich są kontakty międzyludzkie, a także ideały, do których ludzie dążą, oraz ich współdziałanie w toku pracy, nauki i wykonywania innych czynności. To co sprzyja potrzebom społeczeństwa, przeżywane jest jako moralnie słuszne. To co potrzebom społeczeństwa szkodzi, przeżywane jest jako niemoralne. Ludzie są często zdolni do walki o zasady moralne kosztem własnego bezpieczeństwa.
Podstawa pozytywnych uczuć społecznych jest uczucie braterstwa w stosunku do innych ludzi. Uczucie to rodzi się z zrozumienia i przyjęcia jako własnych stwierdzeń o równości wszystkich ludzi i poszanowaniu godności ludzkiej. Uczucie braterstwa zakłada życzliwość wobec bliźnich pewna wyrozumiałość w stosunku do wad drugiego człowieka, co umożliwia nawiązanie z innymi ludźmi bliskich kontaktów emocjonalnych, takich jak przyjaźń lub miłość.
Uczucia poznawcze. Uczucia poznawcze powstają w toku czynności poznawczych człowieka i związane są z zaspokojeniem żądzy wiedzy, z ciekawością badawcza, z zadowoleniem
z odniesionego sukcesu, którym jest zarówno rozwiązanie zadania matematycznego przez ucznia, jak też doskonalenie odkrycia naukowego przez badacza. Uczucia poznawcze nie są zawsze przeżyciami o zabarwieniu pozytywnym. Aktywności poznawczej towarzyszą także wątpliwości i porażki, wywołujące takie uczucia, jak zniechęcenie czy rozczarowanie.
Uczucia praksyczne. Uczucia praksyczne łączą się z wykonywaniem przez człowieka różnorodnych czynności i w dużej mierze wiążą się z wykonywaną przez człowieka pracą zawodowa. Uczucia praksyczne wywołują tak treść czynności jak też umiejętność dobrej organizacji działania. Jeśli treść czynności jest interesująca a człowiek potrafi zorganizować tak swą działalność, że z powodzeniem wykonuje powierzone mu zadania - doznaje uczuć praksycznych pozytywnych. W sytuacji przeciwnej, to znaczy, gdy treść czynności wydaje się mało interesująca lub tez człowiek nie potrafi prawidłowo zorganizować swego działania - występują uczucia praksyczne o charakterze negatywnym.
Uczucia estetyczne są to uczucia odzwierciedlające stosunek do przedmiotów, sytuacji
i procesów, których podstawową cecha i wartością jest piękno. Uczucia te towarzyszą procesowi twórczemu, a także obcowaniu z dziełami sztuki.
Uczucia estetyczne. Uczucia estetyczne może wywołać piękno architektury, uroda człowieka, a także wiele przedmiotów codziennego użytku, które nagle i nieoczekiwanie objawiają nam swą urodę.
Emocje pełnią funkcję bardzo ważne w naszym życiu, gdyby nie one należelibyśmy tylko do ssaków, jednak dzięki nim stajemy się ssakami które potrafią wyrażać to czego nie potrafią inne zwierzęta. Uczucia towarzyszące podczas naszego istnienia sprawiają, iż każdy człowiek różni się od siebie nie tylko pod względem fizycznym ale i moralnym, duchowym, oraz stawiają ludzi ponad wszystkimi gatunkami. Lecz nie można zapominać o tym, że nie zawsze jest to lepsze. Negatywne emocje i uczucia powodują chęć zdobywania, które niekiedy prowadzi do zagłady.