Funkcje literatury dziecięcej w procesie wychowania społeczno-moralnego.
Chcąc najogólniej odpowiedzieć na pytanie, czym jest literatura, można stwierdzić, że literatura dziecięca to wszystkie "utwory literackie dostosowane do potrzeb, zainteresowań i wieku dziecka ... Ich celem jest poznanie świata przez dzieci i tworzenie ich systemu wartości społeczno - moralnych, poznawczych i estetycznych."
Literatura "ułatwia ... przyswajanie wiedzy, organizację czasu wolnego, wprowadza w pewne elementy tradycji kulturowej, wiąże emocjonalnie z takimi wartościami moralnymi, na jakich nam z punktu widzenia wychowawczego i społecznego najbardziej zależy, czasem ułatwia doraźne rozwiązywanie trudności wychowawczych czy wychowawczych problemów." Przez ukazywanie w tekstach doświadczeń innych ludzi i nadawanie pewnych cech ludzkich zwierzętom "literatura wywiera wpływ na psychikę i społeczny rozwój jednostki ludzkiej. Kształtuje społeczna świadomość, uczy szacunku do reguł życia w zespole.
Kontakt z książką ma nauczyć "twórczego i osobistego uczestnictwa w kulturze literackiej, samodzielnego spożytkowania tych wartości, które książka jako element kultury posiada, interpretowania odczytywanych treści w taki sposób, aby można z nich było budować system własnej hierarchii wartości uzasadniony i konsekwentny."
B. Suchodolski ujmuje funkcje literatury w życiu człowieka w trzy zasadnicze funkcje:
1."Literatura kształci myślenie i krytycyzm, dostarcza materiału do przemyśleń, porównań i wniosków. 2.Literatura rozbudza zainteresowania i zamiłowania, dzięki niej życie staje się bardziej interesujące, wiele rzeczy zaczyna pochłaniać uwagę, łatwiej zdobyć się na wysiłek i dyscyplinę.
3.Literatura kształci uczucia i wyobraźnię, jest źródłem przeżyć człowieka."
Literatura w życiu dziecka spełnia takie same funkcje jak w życiu dorosłego człowieka - budzi zainteresowania, jest źródłem wiedzy i przeżyć dziecka. Słuchanie pięknych utworów literackich, oprócz oddziaływania na uczucia estetyczne dziecka "dostarcza wzorów właściwego postępowania, czyni bardziej wrażliwym na krzywdę innych, zachęca do naśladowania pozytywnego zachowania, wyrabia krytycyzm w stosunku do zachowań negatywnych."
Dziecko zazwyczaj ceni utwory pogodne i wesołe, stroni zaś od tekstów smutnych czy budzących lęk. "W miarę jak dziecko poznaje i przyswaja sobie krąg otaczających rzeczy i pojęć, literatura zaczyna zaspokajać nieco inne zainteresowania. Wprowadza dziecko w świat fantazji, która staje się szkołą nie rozwiniętego jeszcze abstrakcyjnego myślenia."
Odbiór literatury w wieku przedszkolnym określa się często mianem "reakcji przez działanie." Dziecko bowiem w tym wieku łatwo podchwytuje sytuacje ukazane w literaturze kontynuując je i rozwijając w zabawie. Literatura pomaga ukazać dziecku prawdy moralne i egzystencjonalne, z którymi się boryka. Dzięki oddziaływaniu literatury można przekonać dziecko iż źródło dobra i zła tkwi często w naszej własnej naturze. Agresja, złość, lęk, egoizm, zazdrość, miłość - są kategorią uczuć, które wyzwala człowiek.
"Dzieci w wieku przedszkolnym reagują bardzo żywo na utwory literackie, cenią zwłaszcza te, w których akcja toczy się szybko, a bohaterowie przeżywają ciekawe przygody. Zainteresowanie bajką i baśnią jest największe w wieku 4,5 - 5,5 lat; dzieci starsze natomiast przedkładają opowiadania realistyczne na fantastyczne co nie oznacza, że te ostatnie przestały je interesować."
Nic tak nie przemawia do wyobraźni dziecka nie pobudza jego wewnętrznego zaangażowania jak bajka. Realność bohaterów i wydarzeń, faktów, dziejących się często w nieokreślonym czasie, jest dla dziecka oczywista. Bohaterowie bajek są nosicielami określonych wartości. Postaci te mogą być pozytywne lub negatywne. Bohater pozytywny budzi aprobatę, chęć utożsamiania się z jego postacią. Postać negatywna budzi niechęć, często strach, pozostaje przykładem "antywzoru", zasługującego na potępienie.
Formą, która najlepiej służy wyodrębnianiu wartości wychowawczych utworu jest pogadanka jako forma interakcji słownej między nauczycielką, a grupą dzieci. Wraz z innymi formami werbalnego oddziaływania na dzieci realizuje cele wychowania społecznego czy moralnego, wiąże się zarówno z wzorami zachowania, jakich pragniemy dostarczyć, jak też z konkretnymi zachowaniami przejawianymi przez dzieci w różnych sytuacjach życia.
H. Mystkowska pisze, że: "jednym z najważniejszych problemów wychowawczych jest kształtowanie postaw społeczno - moralnych dziecka, jego umiejętności życia i działania wśród ludzi. Książka może nam w tym pomóc przez ukazywanie przykładów, obrazów właściwego współdziałania z otoczeniem, likwidowania konfliktów powstałych z winy bohaterów utworu, umiejętnego roztaczania opieki nad słabszymi, chętnego podporządkowania się prawi panującemu w zespole. W książce sześciolatki mogą znaleźć przykłady dobrej pracy, poczucia odpowiedzialności za jej wykonanie oraz przykłady zaufania, przywiązania i szacunku dla dorosłych".
Literatura dziecięca oddziałuje na rozwój dziecka w sposób wszechstronny:
wpływa na kształtowanie postaw społeczno - moralnych dziecka,
pomaga w kształtowaniu postawy społecznej dziecka jako członka rodziny, zbiorowości przedszkolnej, społeczeństwo dostarcza wzorów do identyfikacji i modeli postępowania,
budzi umiejętność odczuwania piękna, bezinteresowną radość, kształtuje wrażliwość estetyczną, pobudza sferę wyobraźni i emocji, rozwija wyobraźnię, wewnętrzne przeżycia i wzbogaca zasób doświadczeń życiowych,
ukazuje podstawowe wartości moralne (dobroć, miłość, prawda, sprawiedliwość),
rozwija sferę intelektualną dziecka, jako źródło wartości, pojęć, rozwija mowę i myślenie, utrwala dotychczas zdobyte wiadomości dotyczące otoczenia społecznego, przyrodniczego i technicznego, budzi aktywność dziecka i zachęca do działania; emocje związane z treścią utworów literackich znajdują odzwierciedlenie w różnorodnej ekspresji, zabawie inscenizacji, twórczości plastycznej, słownej, muzyczno ruchowej,
zachęca do pytania i rozmów dotyczących zdarzeń, przeżyć, bohaterów - dziecko dokonuje prób oceniania postaci literackich i oceny ich postaw.
Przy doborze utworu literackiego należy zwrócić uwagę, czy dziecko dojrzało już do zrozumienia jego sensu i treści: "Dziecko musi zrozumieć opowiadanie, aby przyswoić sobie jego treść i sens by wyobrazić sobie to, o czym tam się mówi i przeżyć to, co przeżywają istoty przedstawione w bajce." Utwory literackie "zabawy inscenizowane mają stać się naturalną drogą kształtowania postaw społeczno - moralnych dzieci, gdyż odtwarzane role ułatwiają zrozumienie stosunków międzyludzkich, a często znajdują odbicie w realnym życiu dziecka."
Jeżeli zatem przyjmiemy, że literatura odgrywa ogromną rolę w kształtowaniu postaw społeczno - moralnych dzieci, obok otaczającego je życia społecznego i przyrodniczego, to należy udostępnić dzieciom to "źródło wiedzy" w najszerszym zakresie.
Odpowiednio dobrany utwór literacki wpływa na kształtowanie komponentu poznawczego, uczuciowego i behawioralnego postawy. Gdy treść i sens utworu literackiego są dla dziecka zrozumiałe wówczas łatwiej wpływać na jego postawę społeczno - moralną. Nauczyciel i rodzice wybierając utwór powinni brać pod uwagę: właściwości i potrzeby dzieci, artystyczne i wychowawcze wartości utworów, zadania i treści wychowania.
Opracowała naucz. Barbara Moskal