Polska szkoła eseju
Esej (fr. essai - 'próba') - forma literacka lub literacko-naukowa, prezentująca punkt widzenia autora. Esej może poruszać tematykę filozoficzną, społeczną lub artystyczną, być formą krytyki literackiej, manifestu politycznego lub też dotyczyć innych refleksji autora. Badacze wciąż mają problem z określeniem, czym tak naprawdę jest esej. Uważa się nawet, że jego zdefiniowanie jest niemożliwe, dlatego zamiast szukać uogólnień, powinno się zająć badaniem poszczególnych tekstów eseistycznych.
Charakterystyczne cechy eseju
swobodna interpretacja danego zjawiska lub danego problemu
nie konkluzywność (niesystematyczność i niesystemowość)
refleksyjność
eksperymentalność
hybrydyczność
Esej jest gatunkiem synkretycznym, który czerpie wiele cech z innych gatunków. Często myli się go z felietonem bądź szkicem, rzadziej z reportażem lub recenzją.
nowe ujęcie znanego tematu
nieskrępowane łączenie związków logicznych z naukowymi rygorami skojarzeń pomysłów
przeskakiwanie pomiędzy myślami na zasadzie luźnych skojarzeń (asocjacyjność)
Eseista stosując wielką liczbę przykładów, odwołań, wspomnień i metafor, które kojarzą mu się z omawianym zagadnieniem, sprawia, że tekst ma charakter asocjacyjny. Jest oparty na skrótach myślowych i rozległych skojarzeniach. Autor przedstawia swoje przemyślenia na zasadzie luźnych skojarzeń, nie stosuje porządku chronologicznego, tematycznego, hierarchii ważności przedstawionych argumentów. To tzw. niesystematyczność eseju. Niesystemowość natomiast przejawia się w nie wyczerpaniu tematu. Eseista nie ma ambicji przedstawienia wszystkich możliwych punktów widzenia na daną sprawę, nie prezentuje wszystkich dostępnych argumentów. Pragnie jedynie skłonić do refleksji i zasygnalizować istnienie danego problemu.
subiektywizm
Esej pokazuje świat przez pryzmat uczuć i filtr skojarzeń. Autor przede wszystkim ma okazję do wygłoszenia swoich przekonań, a także do wyłożenia własnych racji. Czasami taka okazja jest swego rodzaju prowokacją (np. kontrowersyjne dyskusje z autorytetami, bądź głęboko zakorzenionymi opiniami) zmuszającą czytelnika do dyskusji i zachęcającą do szukania kontrargumentów.
luźna (nielinearna) kompozycja
Autor podaje informacje, ale nie wyciąga z nich wniosków i pozostawia to czytelnikowi.
fragmentaryczność
Język eseju jest popisem kunsztu pisarskiego twórcy. Musi być lekki i przystępny, ale zarazem niebanalny i nieprosty. Przeskakując pomiędzy myślami, powinien pozostać subtelnym i finezyjnym, co znaczy, że mimo urwanej myśli, zdanie ma sprawiać wrażenie zakończonego. Esej powinien tryskać elokwencją, inteligencją, dużą wiedzą na temat literatury i sztuki, sublimowanymi środkami artystycznego wyrazu. Cechą główną jest częste użycie cytatów, aforyzmów i odniesień do różnych dzieł literackich oraz kulturalnych. Wymaga wplatania w kompozycję tekstu aluzji historycznych i filozoficznych. Jest okazją do popisania się wszechstronną wiedzą w celu udowodnienia, że autor ma prawo być autorytetem. Czasem esej zawiera również plastyczne wizje, które wymagają kunsztu literackiego. Wśród środków artystycznego wyrazu możemy wymienić metafory i alegorie, skróty myślowe, paradoksalne zestawienia, antytezy, porównania, parabole, liczne dygresje oraz czasem nawet cechy groteski. Bardzo częstą cechą spotykaną w esejach jest pojawianie się różnego rodzaju wtrętów, które przerywają tok myśli i kierują w zupełnie innym kierunku. Obrazują one to, co mówi autor, ponadto ubarwiają tekst, ale nie zawsze muszą wnosić do dzieła coś nowego.
zawieranie cech traktatu filozoficznego, opowiadania, artykułu i pamiętnika.
Esej w Polsce
Niektórzy uważają, że wiele cech tego gatunku zawierają dzieła Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (Rozmowy Artaksesa i Ewandra), Piotra Skargi (Kazania sejmowe), bądź Stanisława Staszica. Spotyka się również opinie, że eseistyczny charakter ma twórczość pisarzy Młodej Polski - np. Stanisław Ignacy Witkiewicz (Szkice estetyczne). Jednak właściwy rozwój eseju to debiut Stempowskiego w dwudziestoleciu międzywojennym. Który napisał Pana Jowialskiego i jego spadkobierców. Rzecz o perspektywach śmiechu szlacheckiego. Potem, pojawia się S. Vincenz ze swoją prozą epicko-filozoficzną Na wysokiej połoninie. W okresie powojennym wielu wybitnych polskich pisarzy znajdowało się na emigracji. Wśród nich znajdowali się właśnie ojcowie Polskiego eseju- wspomniani wcześniej Stempowski i Vincenz, ale także Miłosz, Wat i Gombrowicz. Musieli oni zacząć tworzyć w inny sposób, tak żeby „się porozumieć, ze (zmienionym) czytelnikiem w kraju”. Tak rozpoczęła się doba intelektualnych studiów i szkiców, czyli esejów. Można więc powiedzieć, że „polska szkoła eseju” wytworzyła się na emigracji. Potem rzecz jasna gatunek nabrał tempa poprzez takie nazwiska jak; Herbert, Lem, Kołakowski, Jasienica. Każdy z nich dodawał coś swojego; Herbert zawierał swoje myśli dotyczące sztuki i artyzmu, Lem i Kołakowski wzbogacili o filozofię o charakterze futurologicznym, Jasienica - o rozważania historyczne, a Kott o krytykę literatury i teatru. W obecnych latach najpopularniejszymi eseistami są takie postacie jak; Andrzej Stasiuk, Zygmunt Kałużyński, Jan Józef Szczepański, czy Jarosław Klejnocki.
Esej po polsku
W Polsce esej traktuje się nieortodoksyjnie, i tak np. Czesław Miłosz w odpowiedzi na pytanie czym jest esej, odparł: „Nadal lepiej wiadomo czym to nie jest, niż czym to jest.”5 Teodor W. Adorno określił esej jako „formę kacerską” odległą od akademickich zwyczajów i sztywnych zasad. W świetle definicji słownikowej esej to: „szkic filozoficzny, naukowy publicystyczny lub krytyczny, zazwyczaj pisany prozą, swobodnie rozwijający interpretację jakiegoś zjawiska lub dociekanie problemu, eksponujący podmiotowy punkt widzenia oraz dbałość o piękny i oryginalny sposób przekazu.”
Dorobek polskiej eseistyki jest ogromny a składają się na niego m.in. wybitne dzieła.: Stanisława Brzozowskiego, Karola Irzykowskiego, Bolesława Micińskiego, Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Aleksandra Wata, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta, Leszka Kołakowskiego, Marii Janion, Jana Błońskiego, a z historyków: Pawła Jasienicy, Mariana Brandysa, Jerzego Topolskiego, Janusza Tazbira, Jerzego Łojka, Bohdana Cywińskiego, Adama Michnika itd.
Ryszard Jedliński w wydanej w 1984 roku publikacji pt. „Gatunki publicystyczne w szkole średniej” uważa, że nauczyciele - poloniści nie powinni kształcić do pisemnego wypowiadania się uczniów w formie eseju, lecz do świadomego odbioru tekstów eseistycznych. Takie nastawienie R. Jedlińskiego wynika z umiłowania niedościgłych dla uczniów wzorów mistrzów tego gatunku.
Inni autorzy nie podchodzą już tak purystycznie do tego zagadnienia i tak np. Maria Jędrychowska w tekście „Dorastać do eseju” uważa, że esej to „konstrukcja myślowa” a zatem dzieli jego tworzenie na kilka etapów, z których pierwszy to rozpoznawanie relacji między opiniami i faktami. Zdaniem Marii Jędrychowskiej, „fakt istnieje obiektywnie, usytuowany w czasie i przestrzeni, jest bezdyskusyjny” a „opinia, niezależnie od przeświadczeń wypowiadającego co do jej trafności, ważności i wartości subiektywnie odczuwanej zawsze podlega dyskusji, i badaniu, i wymianie argumentów”10 a więc dowodzeniu i przekonywaniu. Dowodzenie słuszności opinii może być ilustrowane przykładami, powoływaniem się na autorytety, indukcyjnym lub dedukcyjnym sposobem narracji, uporządkowanej według różnych punktów widzenia - np. socjologii, polityki, historii itd. Propedeutyczne ćwiczenia podejmowane z uczniem w celu napisania eseju to: rozwijanie faktów wzbogacone o stawiane im pytania, analiza różnego typu informacji, rozwijanie opinii przez fakty lub argumenty, analiza niewielkiego akapitu danego tekstu, a wszystkie te zabiegi nacechowane poglądami autora eseju, jego subiektywną refleksją odwołująca się do własnych lektur i doświadczeń.
Warsztat pisarski eseisty
Profesor Walery Pisarek w publikacji pt. „Nowa retoryka dziennikarska” udziela wielu cennych wskazówek nie tylko młodym adeptom „żurnalistyki.” W zakresie techniki pisania np. podkreśla wagę akapitu jako odrębnej całości treściowo-składniowej, dzięki której unikniemy monotonii stylu w przypadku gdy „akapity będą różnej długości, zdania będą różnej długości, zdania będą się rozmaicie rozpoczynać, zdania będą rozmaicie zbudowane, słownictwo uplastycznią świeże porównania i przenośnie, wyrazy będą nazywać osoby, przedmioty, czynności i cechy możliwie najszczegółowiej.”
Dobry akapit zatem powinien być jednorodny a zawarte w nim informacje muszą dotyczyć jednej kwestii oraz spójny, czyli że zdania akapitu muszą być powiązane ze sobą. Profesor W. Pisarek uważa, że „początek każdej wypowiedzi pisemnej powinien być jednym z najciekawszych jej ustępów”, a „powtarzanie raz za razem tego samego wzoru, choćby najdoskonalszego, nudzi i usypia czytelnika”. Z kolei Joanna Fras w publikacji „Dziennikarski warsztat językowy” podkreśla wagę akapitu końcowego, który najczęściej zawiera konkluzję i podsumowuje treść danego wywodu, może więc zawierać: powtórzenie tezy, krótkie streszczenie, cytat, pytanie, nieoczekiwany wniosek, ironiczną pointę, apel do czytelnika, postulat, zachętę, życzenie.
J. Fras uważa, że najprostsze ćwiczenia dziennikarskie to opisy, definiowanie znaczeń, porównywanie, streszczenie większych całości do najistotniejszego minimum. Zarówno W. Pisarek jak i J. Fras sądzą, że streszczenie wyrabia styl i biegłość pisarską, uczy uważnego czytania, selekcjonowania i hierarchizacji informacji, zwięzłości i klarowności stylu, przy czym „nie ma takiego arcydzieła, które by po skrótach nie zyskało na wartości.”