Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin w służbie małżeństw i rodzin w Polsce
W dniu 1 maja 2003 roku podczas Plenarnego Zebrania Konferencji Episkopatu Polski przyjęto tekst Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin, opracowanego przez Radę do Spraw Rodziny. Dyrektorium składa się z następujących rozdziałów: I. Struktura Duszpasterstwa Rodzin, II. Przygotowanie do małżeństwa, III. Poradnictwo rodzinne, IV. Formacja rodzin do zadań apostolskich, V. Rodziny w sytuacjach szczególnych, VI. Organizacje społeczne i władze polityczne w służbie rodzin.
Dyrektorium jest kontynuacją troski Kościoła w Polsce o małżeństwa i rodziny, podejmowanej od kilkudziesięciu lat. Zbiera zatem i porządkuje zasady i praktyki stosowane w tym duszpasterstwie od dawna, oraz proponuje nowe rozwiązania. Podstawowy wysiłek skierowany jest na to, by małżeństwa i rodziny były prawdziwie chrześcijańskie. Mamy bowiem takie czasy, że rodzina albo będzie konsekwentnie - formalnie i faktycznie - chrześcijańska, albo nie będzie jej wcale.
Przygotowanie do małżeństwa
Normalnie rzecz biorąc, chrześcijańskie małżeństwo powstaje wtedy, gdy je zawierają chrześcijańscy narzeczeni. Stąd propozycja rozbudowanego przygotowania młodzieży do przeżywania narzeczeństwa, do zawarcia małżeństwa i do życia w rodzinie. Chrześcijanin bowiem, to człowiek ochrzczony i żyjący tym sakramentem, to znaczy kierujący się Dekalogiem w każdej sytuacji: w domu i w szkole, w pracy i podczas zabawy, wśród bliskich i na wyjeździe, w zakładzie pracy i na wakacjach, w życiu prywatnym i pełniąc funkcje publiczne. Po chrześcijańsku powinien zachować się zwłaszcza wtedy, gdy spotyka drugiego człowieka, gdy przeżywa miłość i gdy planuje małżeństwo. Do takiej postawy przygotowuje się od dzieciństwa. Najpierw w rodzinie, potem w szkole i na katechezie. Ogromnego znaczenia nabiera dziś wpływ grup rówieśniczych, których atmosfera i uznawane w nich zasady mają czasem decydujący wpływ na wychowanie młodzieży. Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin omawia te etapy jako przygotowanie dalsze.
Gdyby to przygotowanie było realizowane w zadowalający sposób, to następny etap, czyli przygotowanie bliższe, mogłoby się ograniczyć do owych dziesięciu spotkań katechetycznych, praktykowanych obecnie w Polsce. Wiemy, że niestety, tak nie jest. Dlatego Episkopat wprowadza roczną katechizację przedmałżeńską, z przynajmniej 25 spotkaniami. Trwają obecnie prace nad przedstawieniem "szczegółowych programów katechez dla różnych form przygotowania", co zaleca Dyrektorium (nr 26). Jednak już dziś trzeba stwierdzić, że chodzi nie tylko o wiedzę o małżeństwie i rodzinie, ale o pogłębienie życia łaską uświęcającą, o regularne korzystanie z Sakramentu Pojednania i Eucharystii. Młodzi chłopcy i dziewczęta, umocnieni sakramentem bierzmowania, mają tak przeżywać swoją wiarę, by rodzącą się miłość potrafili realizować w zgodzie z sumieniem, ugruntowanym na tej wierze.
Warto zauważyć, że w tym samym czasie Jan Paweł II przypomina, nie tylko wybranym grupom oazowym w Polsce, ale całej Europie, że "szczególną uwagę należy poświęcić wychowaniu do miłości młodych i narzeczonych, poprzez specjalne kursy przygotowujące do zawarcia sakramentu Małżeństwa, które pomogą im dojść do tego momentu, żyjąc w czystości"" /podkr.A.R./ (Ecclesia in Europa, 92).
Ponadto, od Ameryki przez Europę, z kręgów młodzieży wychodzi wołanie o życie w czystości aż do ślubu. Akcja: "Prawdziwa miłość czeka" ("Troue Love Waits"; "Wahre Liebe Wartet"; "L'amour vrai attand") ma już kilka milionów deklaracji wśród młodzieży. Mówi się o prawdziwej rewolucji obyczajowej wśród nastolatków. W Polsce promocją tego ruchu zajmuje się środowisko skupione przy redakcji "Miłujcie się".(1)
Chodzi także o to, by pary narzeczeńskie w poradni rodzinnej nie tylko wysłuchały informacji o naturalnych metodach rozpoznawania płodności, ale by się ich nauczyły. Uprzedzając zarzuty, jakie się wytacza przeciw temu sposobowi odpowiedzialnego planowania rodziny, warto przypomnieć, że Ministerstwo Zdrowia Niemiec uruchomiło Szkołę Nauczycieli tych metod (!) właśnie dlatego, że są sprawdzone, bardziej niezawodne niż inne, nie niszczą zdrowia, są ekologiczne. (2) Do nauczenia się ich potrzebny jest dłuższy okres czasu, podyktowany koniecznością notowania obserwacji i zdobycia umiejętności interpretowania notatek (Dyr. 31). Znajomość metod musi jednak iść w parze z otwartością na dar życia i ze świadomością odpowiedzialności za zrodzenie i wychowanie przyszłych obywateli Ojczyzny i nowych członków Kościoła. Bez utrwalenia takiej świadomości metody te mogą stać się formą małżeńskiego egoizmu.
Poradnictwo i pomoc rodzinie
"Wobec narastających zagrożeń małżeństwa i rodziny z jednej strony i wobec coraz trudniejszych wyzwań, stających przed rodzinami z drugiej, należy organizować pomoc rodzinom w odpowiednio szerokim zakresie. Jedną z form pomocy narzeczonym, małżonkom i rodzicom, jest kompetentne poradnictwo rodzinne, łączące fachowość doradców z ich osobistym świadectwem życia Ewangelią" (Dyr. 37).
O zadaniach poradni wobec młodzieży i narzeczonych była mowa wyżej. Teraz warto pokazać jej zadania w towarzyszeniu małżonkom i rodzicom. Ich osobisty i małżeński rozwój łączy się często z pokonywaniem wielu trudności. Wspomniane naturalne metody wymagają coraz lepszego poznawania, w miarę podrastania dzieci pojawią się zagadnienia wychowawcze, trudne zwłaszcza wobec lansowanych wzorców w "kulturze" masowej. Poradnia może im w tym pomóc nie tylko wtedy, gdy się do niej zgłoszą. Należy im wychodzić naprzeciw. Episkopat poleca, aby "w każdej parafii zadbać o umieszczenie w programie duszpasterskim katechez, głoszonych systematycznie małżonkom i rodzicom, np. co miesiąc"(Dyr. 52). Otóż proboszcz może, a nawet powinien, co jakiś czas zlecać przeprowadzenie takiego spotkania pracownikowi poradni. Każdy z nich, zwłaszcza po ukończeniu Studium Rodziny, powinien być dobrze przygotowany do omawiania problemów komunikacji małżonków ze sobą i z dziećmi, do pomocy w rozwiązywaniu ich kłopotów małżeńskich i wychowawczych, oraz do wspierania ich na drodze chrześcijańskiego życia radą i świadectwem. Wskazanym też jest systematyczne wracanie w wykładach do przypominania zasad naturalnego planowania rodziny (NPR). Jedni je sobie ugruntują, a inni będą mieli okazję o nich usłyszeć, zanim odeśle ich do poradni spowiednik. Znawcy tych problemów proponują prowadzenie w parafii co jakiś czas cyklicznych kursów NPR. Okazuje się bowiem, że metody te ciągle są słabo znane, a dezinformacja na ich temat, finansowana przez producentów środków antykoncepcyjnych, jest bardzo powszechna.
Oprócz poradni parafialnych, powinny funkcjonować poradnie specjalistyczne, diecezjalne, czy dekanalne, w których byłaby możliwość skorzystania z kwalifikowanej pomocy lekarza, prawnika, psychologa, psychoterapeuty, czy kapłana (Dyr. 43). Dla pragnących skorzystać z pomocy w sposób anonimowy powinien działać, przynajmniej jeden w diecezji, telefon zaufania (Dyr. 44). Od wielu lat funkcjonują w Polsce Domy Samotnej Matki i materialna pomoc rodzinom, a zwłaszcza dzieciom. Od niedawna powstają Katolickie Ośrodki Adopcyjno-Opiekuńcze. Te ostatnie zasługują na szczególna uwagę ze względu na bardzo nahalną reklamę sztucznych zapłodnień. Są one niezgodne z nauką Kościoła dla bardzo poważnych powodów, takich choćby jak uśmiercanie "niepotrzebnych" zarodków ludzkich (a są to bracia i siostry urodzonego w ten sposób dziecka), oraz niszczenie prawdziwego ojcostwa i macierzyństwa. Kościół rozumie ból par nie mogących mieć własnych dzieci ale zamiast nieetycznych sztucznych zapłodnień, proponuje przyjęcie przez adopcję dziecka, które nie ma warunków rozwoju w środowisku własnej rodziny. Małżeństwom bezdzietnym należy duszpastersko pomóc w stopniowym dorastaniu do zgody na takie rozwiązanie. Poradnictwu i pomocy rodzinie poświęcony jest specjalny rozdział Dyrektorium (37 - 50).
Formacja małżeństw i rodzin
Po bardzo ważnym okresie przygotowania i po zawarciu małżeństwa rozpoczyna się zasadnicze duszpasterstwo rodzin. Chodzi o stałą formację rodzin. "Rodzina usiłująca żyć wiarą, trwać w Chrystusie i w Kościele, dbająca o swój rozwój i o swoje bezpieczeństwo wśród współczesnych zagrożeń, powinna znać wysiłki, jakie czyni Kościół, diecezja i parafia dla jej dobra. Powinna następnie otworzyć się na te działania i usiłować z nich skorzystać. Chrystus wypowiedział znamienne słowa: "Jeśli chcesz". Takie postawienie sprawy przez Niego podkreśla naszą godność, ale też wskazuje na naszą odpowiedzialność za skierowaną do nas możliwość zbawienia" (Dyr. 51).
"Słowo Boże w życiu rodziny", "Sakrament Pokuty i Pojednania w życiu małżonków", "Rodzina otwarta na zjednoczenie z Chrystusem", "Rodzina w roku liturgicznym" - takie i podobne tematy omówione w IV rozdz. Dyrektorium (51 - 59) mogą stanowić grupy zagadnień poruszanych podczas wspomnianych comiesięcznych katechez rodzinnych.
"Najlepszym sprawdzianem skuteczności troski duszpasterskiej o rodzinę jest jakość jej apostolstwa (Dyr. 7), bowiem "rodzina jest także podmiotem w tym duszpasterstwie zgodnie z zasadą, że jest ona wspólnotą ewangelizowaną i ewangelizującą, oraz że ma być święta i uświęcająca" (Dyr. 60). Dlatego rozdział ten uzupełniony jest wykazem zadań ewangelizacyjnych rodziny chrześcijańskiej wobec własnych dzieci i szkoły, wobec osób starszych i chorych, wobec dzieci trudnych i wobec innych rodzin.
Sytuacje szczególne
Dyrektorium uwzględnia rodziny w sytuacjach trudnych: bezdzietność, dzieci niepełnosprawne, osoby uzależnione, podeszły wiek, wdowieństwo i wypadki losowe, oraz rodziny w sytuacjach nieprawidłowych: małżeństwa rozbite, rozwiedzione i związki niesakramentalne (66 - 74).
Z pewnością wszyscy duszpasterze z niepokojem obserwują zjawisko rozpadu małżeństw. Warto w tym kontekście przytoczyć wyniki badań amerykańskiej socjolog Mercedes Arzur Wilson, dotyczące zależności trwałości małżeństwa od praktyk religijnych. Według jaj badań na dwie pary po związku tylko cywilnym rozwodzi się jedna (50%), po ślubie kościelnym przy braku dalszych praktyk religijnych rozchodzi się jedna na trzy pary (33%), ale wśród par po ślubie i przy coniedzielnej Mszy św. rozchodzi się jedna na pięćdziesiąt (2%), a jeśli do ślubu i Mszy św. dołączy się codzienna wspólna modlitwa, to rozchodzi się jedna para na 1429 (0,07% czyli 0,7 !).(3) Zatem solidne życie religijne, połączenie wiary z codziennym postępowaniem, odnoszenie się żywe do Boga (4) w modlitwie i w innych praktykach religijnych jest bodaj najlepszą formą troski o trwałość rodziny.
Dyrektorium, zgodnie z zaleceniami Stolicy Apostolskiej, podejmuje problem ponownych związków małżeńskich osób rozwiedzionych, tzw. związków niesakramentalnych i omawia zasady postępowania z nimi. To duszpasterstwo budzi czasem kontrowersje. Dlatego warto przytoczyć ustalenie Dyrektorium: "Trzeba pamiętać, że spotkania dla związków niesakramentalnych, choć bardzo wskazane, mogą budzić zdziwienie, gdy tylko dla nich jest organizowane nadzwyczajne duszpasterstwo. Nie będzie zdziwienia, gdy wcześniej zaistnieją w parafii spotkania np. dla młodych małżeństw, dla Oazy Rodzin, dla Stowarzyszeń Rodzin Katolickich; gdy będą organizowane systematyczne spotkania dla rodziców w parafii (Dyr. 74).
Społeczeństwo wobec rodziny
Dyrektorium przypomina, że za czasów komunizmu zlikwidowano w Polsce wszelkie organizacje katolickie. Wobec czego rozwinęła się z czasem forma spotykania się w ruchach mających na celu przede wszystkim pogłębienie religijne (por. Dyr. 76), a następnie obronę życia dzieci poczętych. Ruchy pogłębienia religijnego zaowocowały powstaniem wielu grup osób o szczególnej formacji duchowej, a organizacje obrońców życia doprowadziły do znaczącej zmiany świadomości na temat godności dziecka od poczęcia, oraz do zmiany haniebnej ustawy z 1956 roku o dopuszczalności zabijania dzieci przed urodzeniem.
Dziś jeszcze lepiej widzimy potrzebę elit religijnych w życiu parafii i konieczność czujności w obronie życia, ciągle zagrożonego - tak przed urodzeniem, jak i na starość, czy w chorobie (eutanazja). Zadaniom ruchów religijnych i organizacji społecznych w służbie rodzinie Dyrektorium poświęca część ostatniego rozdziału (75 - 82). Rodziny katolickie w Polsce stają wobec bardzo licznych zagrożeń nie tylko od strony liberalnej etyki, prowadzącej do zmiany definicji rodziny, do zatwierdzania związków homoseksualnych i do zaniku samej idei tradycyjnej rodziny, ale też od strony władz politycznych, ulegających naciskom międzynarodowych organizacji przeciwnych rodzinie, zwłaszcza w jej chrześcijańskim ujęciu. Jeśli rodziny mają odnieść zwycięstwo w tej batalii o swoją przyszłość, to muszą być wsparte przez odpowiednie sprawiedliwe ustawodawstwo, które pojawi się wówczas, gdy większość w gremiach tworzących prawo mieć będą osoby uznające miejsce i rolę rodziny w życiu społeczeństwa i Kościoła. Dlatego Dyrektorium przypomina, że, "katolik pełniący funkcje publiczne posła, radnego czy innego urzędnika jest w sumieniu zobowiązany do popierania polityki prorodzinnej" (Dyr. 83).
Episkopat uwzględnia też w Dyrektorium obowiązki rodziny względem społeczeństwa: "W każdej rodzinie powinno się rozwijać cnoty obywatelskie: otwarcie na drugiego człowieka, pokochanie go, zdolność przebaczania, solidność w życiu, rzetelność w pracy, troska o dobro wspólne itp.; powinno się pielęgnować patriotyzm, poznawać własną historię, uczyć szacunku do innych narodów. W ten sposób będzie się wychowywać dojrzałych społecznie katolików, mądrych wyborców, a czasem przyszłych polityków, zdolnych do pracy na rzecz rodzin" (Dyr. 84). Całkiem świeże doświadczenia w życiu publicznym, tak u nas jak i w świecie, pokazują namacalnie, że poza dobrze funkcjonującą rodziną nie ma środowiska skutecznie wychowującego dojrzałych, sumiennych, ofiarnych i odpowiedzialnych obywateli, dbających nie tylko o własne dobro, ale także o dobro wspólne, owszem, zdolnych widzieć w dobru wspólnym dobro własne.
Przygotowanie duchowieństwa
Za duszpasterstwo rodzin odpowiadają przede wszystkim duszpasterze. Dlatego Dyrektorium, choć poświęca dużo uwagi osobom świeckim, zaangażowanym w tę działalność Kościoła, to jednak, z woli Konferencji Episkopatu, kładzie bardzo mocny nacisk na potrzebę "gruntownego przygotowania alumnów do duszpasterstwa rodzin, szczególnie podczas zajęć z teologii duszpasterskiej" (Dyr. 8). Seminaria Duchowne w Polsce od dawna realizują ten specyficzny rys w formacji przyszłych kapłanów. (5) Jednak czasy obecne wymagają wyjątkowej troski w tym względzie. Chodzi o to, by duchowni, którzy często sami doznali wielu kłopotów rodzinnych w dzieciństwie i znają losy dzisiejszych rodzin , potrafili je zobaczyć w świetle filozoficznych, społecznych, oraz politycznych uwarunkowań dzisiejszego człowieka i aby z pozycji duszpasterza, bogatego wykształceniem, konsekracją kapłańską i misją Kościoła, byli w stanie pomagać młodzieży, małżonkom i rodzinom w realizowaniu ich powołania i w pokonywaniu trudności. Z powyższych racji, Dyrektorium przypomina polecenie Jana Pawła II: "niech biskupi dołożą starań, żeby jak najwięcej kapłanów przed podjęciem obowiązków w parafii odbyło kursy specjalizacyjne" (FC 70), co jest tym łatwiejsze, że zarówno w Polsce, jak i za granicą istnieją Instytuty i Wydziały Studiów nad Rodziną.
Nie mówi się tu, jako o rzeczy oczywistej, że formacja kapłańska do duszpasterstwa rodzin to nie tylko wykształcenie, ale przede wszystkim umacnianie życia wiarą, wychowanie do bardzo głębokiej modlitwy, do umiłowania Chrystusa, do duchowego ojcostwa wobec Kościoła, Ojczyzny i właśnie wobec rodzin.
Należy się spodziewać, że Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin trafi do rąk nie tylko każdego proboszcza w Polsce, ale będzie je miał do dyspozycji każdy kapłan, zwłaszcza rekolekcjonista, czy misjonarz. Przypomina bowiem Jan Paweł II: "Żaden program duszpasterstwa organicznego nie może nigdy, na żadnym poziomie, pominąć duszpasterstwa rodzin (FC 70).(6)
Z modlitwy kończącej Dyrektorium(85):
Spraw,Boże, aby miłość umacniana łaską Sakramentu Małżeństwa okazywała się mocniejsza od wszelkich słabości i kryzysów, przez jakie nieraz przechodzą nasze rodziny.
Spraw wreszcie, błagamy Cię o to za pośrednictwem Świętej Rodziny z Nazaretu, ażeby Kościół wśród wszystkich narodów ziemi mógł owocnie spełniać swe posłannictwo w rodzinach i poprzez rodziny.
O. Andrzej Rębacz cssr
Przypisy:
1. Niektóre kontakty internetowe z tym ruchem: Polska - www.tchr.org/milujcie , USA - www.TrueLoveWaits.com , Niemcy - www.WahreLiebeWartet.de , Szwajcaria - www.WahreLiebeWartet.ch
2. Konferencja odbyła się na zaproszenie Ks. Bpa St. Stefanka w Łomży, w dniach 11-13 października 2002.
3. Das Gebet, Schlüssel der Heiligheit w: DER FELS (Katholisches Wort in die Zeit) 11/2002, s.325), por. Rycerz Niepokalanej, nr 556, wrzesień 2002, str. 289
4. Por. J 15, 5: "Kto trwa we Mnie, a Ja w nim, ten przynosi owoc obfity, ponieważ beze Mnie nic nie możecie uczynić".
5. Por. Ks. Jerzy Buxakowski, Wprowadzenie do teologii duszpasterstwa Rodzin, Bernardinum, Pelplin, 1999
6. Dyrektorium można zamówić w Krajowym Ośrodku Duszpasterstwa Rodzin, Skwer Ks. Kard. S. Wyszyńskiego 6, 01-015 WARSZAWA, tel/fax: 22 / 838 92 59, e-mail: familiae@familiae.pl
7. Jan Paweł II, Modlitwa za rodziny, 15.08.1980