SKŁADNIA <3
Cele opisu składniowego:
- opis budowy wypowiedzeń (rzeczywistych komunikatów językowych)
- opis reguł budowania wypowiedzeń z jednostek niższego rzędu (leksemów) przekształconych fleksyjnie na człony składniowe
Jednostki składniowe ( zdanie: wypowiedzenie, syntagma // grupa imienna, syntagma // grupa werbalna; składnik, zdanie jądrowe (minimalne), itp.)
zdanie - postać wypowiedzenia zawierająca jako orzeczenie tzw. słowo osobowe - formę predykatywną czasownika; jednostka komunikacyjnie samodzielna, organizowana przez czasownik w formie osobowej (finitywnej)
zdanie minimalne - (jądrowe, atomowe) - takie, w którym opuszczenie jednego ze składników powoduje, że konstrukcja przestaje być zdaniem.
rodzaje zdań: bezpodmiotowe, dopełnieniowe, okolicznikowe (rodzaje jak w okoliczniku tj. miejsca, czasu itd.), orzecznikowe, podmiotowe, przydawkowe, rozwijające.
rodzaje orzeczenia: czasownikowe tj. proste, słowne - pojedynczy czasownik, zaimek zwrotny, partykuła przecząca; forma bezosobowa zakończona na -no, -to// forma syntetyczna-1 wyraz, 1znaczenie; forma analityczna-2 wyrazy, 1znaczenie
imienne tj. złożone składa się z łącznika - być, zostać, stać, okazać się, czuć się, poczuć się, to; oraz orzecznika - rzeczownik, liczebnik, imiesłów przym. i bierny
związki frazeologiczne tj. orzeczenie frazowe, peryfrastyczne np. wyszła za mąż, brali udział, ma zamiar, Antek wpadł na świetny pomysł. Kasia włożyła kawę na ławę.
modalne składa się z czasownika modalnego (odnosi się do zakazów i nakazów, wyrażania woli) np. musieć, powinno się mieć i bezokolicznika; osobowe lub nieosobowe (Nie należy tam chodzić. On musi to napisać. Ona powinna przeprowadzić się. Trzeba było jechać)
fazowe czasownik wskazujący na początek lub koniec np. zacząć, skończyć, zakończyć i bezokolicznik), osobowy lub nieosobowy np. Zaczęli pisać. Skończyli śpiewać. Zaczęto sprzątać.
czasowniki defektywne nie określają miejsca podmiotowi; niepełny paradygmat np. modlić, swędzieć, brakować, zależeć, dnieć + predykatywy. Wg nowych gramatyk - brak wtedy podmiotu (wg Klemensiewicza podmiot jest w orzeczeniu tzn. podmiot domyślny)
a) Tylko bezokoliczniki, formy trzeciej osoby rodzaju nijakiego i rzeczowniki odsłowne:
braknąć, dnieć, powodzić*, przystać*, rozednieć, rozedniewać, rozsłocić, zabraknąć, zadnieć, zabraknąć.
Czasowniki powodzić i przystać mają też znaczenia, w których są w pełni odmienne.
b) Brak form nieosobowych czasu przeszłego:
dojść, nadejść, najść, obejść, odejść, podejść, pójść, przejść, przyjść, rozejść, ujść, wejść, wyjść, wzejść, zajść, zejść.
c) Brak form nieosobowych czasu przeszłego oraz rzeczowników odsłownych:
iść, dosiąść, obsiąść, osiąść, posiąść, przesiąść, przysiąść, rozsiąść, siąść, usiąść, wsiąść, wysiąść, zasiąść, zsiąść.
powinien i winien - tylko formy czasu przeszłego w trybie orzekającym;
d) Inne:
słychać - tylko bezokolicznik i formy imiesłowu biernego;
wartać - tylko formy trzeciej osoby rodzaju nijakiego w czasie przeszłym (i przyszłym);
widać - tylko bezokolicznik (i formy imiesłowu biernego);
wnijść - tylko formy czasu przyszłego, trybu rozkazującego i rzeczownik odsłowny;
zwyknąć - tylko formy czasu przeszłego.
rodzaje podmiotu: gramatyczny - składnik imienny związku głównego (podmiot orzeczenie) współzależny od czasownika (konotowany, akomodowany i akomodujący) wyrażony w M.
logiczny - niemianownikowy; w zdaniu bezpodmiotowym (bezmianownikowym) np.: Grzmiało. Zbudowano dom.;w imiesłowowym równoważniku zdań np.: Wychodząc z domu.
pojedynczy, szeregowy
w postaci zdania podmiotowego np.: Ten otrzyma nagrodę, kto wygra wyścig.
(konotacja - otwieranie pozycji dla wyrazów z określonej klasy cz. mowy
walencja - ilość miejsc otwieranych obligatoryjnie przez człon konotujący dla składników konotowanych akomodacja - dostosowanie formy FLEKSYJNEJ leksemu określającego do wymagań składniowych nadrzędnika (wyrazu = składnika określanego))
wypowiedzenie - najmniejszy odcinek tekstu będący samodzielnym komunikatem; zamknięta jednostka składniowa, która stanowi całość treściową, informacyjną. Do wypowiedzeń zalicza się: zdania, równoważniki zdań, zawiadomienia.
Klemensiewicz: wyraz lub zespół wyrazów gramatycznie zestrojonym i prozodycznie odgraniczonym, który w danej sytuacji życiowej stanowi najmniejszy, a już wystarczający środek porozumiewania się; trzonem jest osobowa forma czasownika lub inny składnik w oznajmieniu
syntagma - zespolenie dwóch lub więcej następujących po sobie jednostek językowych tworzących całość znaczeniową, np. wyraz złożony z morfemów (dom-ek); grupa wyrazów ("upalne lato"); rozbudowany człon zdania; fraza; grupa słów gramatycznie i syntaktycznie powiązanych, które mogą stanowić część zdania (np. podmiot, przydawka, orzeczenie) lub też samodzielnie tworzą zdania oraz równoważniki zdań.
konstrukcje predykatywne - wypowiedzenia, zdania i oznajmienia; związek predykatywny = cała grupa orzeczenia (dopełnienie bliższe w B., dalsze, okolicznik)
konstrukcje atrybutywne - części wypowiedzeń, nie mające samodzielności komunikacyjnej; związek atrybutywny - cała grupa podmiotu (przydawki:przymiotna; rzeczowna; liczebna; okolicznikowa nie jest akomodowana, związana za zasadzie przynależności semantycznej)
grupa składniowa (syntaktyczna) - zbudowane są z nich zdania; abstrakcyjny człon zdaniowy, który stanowi część struktury zdania; niepredykatywne połączenie składników; konstrukcja co najmniej dwuskładnikowa powiązana związkiem składniowym
Podział grup ze względu na charakter gramatyczny członu nadrzędnego:
grupa nominalna - rzeczownikowa, np. kolega brata;
grupa imienna, grupa nominalna, druga obok zdania podstawowa struktura składniowa, o dowolnej liczbie składników (imion), złożona z członu centralnego, którym jest rzeczownik lub zaimek rzeczowny, oraz podporządkowanego mu gramatycznie określnika
grupa przymiotnikowa - np. godny uwagi;
grupa werbalna - np. pisze wyraźnie; grupa składniowa, której ośrodkiem jest czasownik, adwerbalny określnik ogranicza treść określanego czasownika i podporządkowuje mu się gramatycznie.
grupa adwerbialna - np. bardzo wyraźnie; grupa składniowa której ośrodkiem jest przysłówek
grupy wg charakteru związku między członami grupy:
grupy współrzędne (szeregi);
grupy podrzędne jednostronnie;
grupy wzajemnie podrzędne składnik - element, którego nie da się dalej podzielić składniowo; wyrażane:
analityczne formy składniowe, np. będę pisała
formy zaprzeczone, np. ojciec nie przyszedł
frazeologizmy, np. byli górą
wyrażenia przyimkowe, np. (chodzi) po ulicy
4. Modele opisów składniowych (składnia generatywna, struktura głęboka: struktura powierzchniowa; składnia predykatowo-argumentowa; zdanie formalne, zdanie semantyczne - modele)
a)struktura głęboka, struktura wyjściowa, struktura bazowa
-w gramatyce transformacyjno-generatywnej stosunki syntaktyczne, syntaktyczno-semantyczne lub semantyczne, leżące u podstawy budowy gramatycznej zdań;
-jest abstrakcyjna i uniwersalna (jednakowa dla wszystkich języków);
-wykrywana na podstawie analizy językoznawczej;
-za pomocą reguł transformacyjnych wyprowadza się z niej strukturę powierzchniową.
b)struktura powierzchniowa - zespół stosunków dających się bezpośrednio zaobserwować w zdaniu;
c)struktura semantyczno-logiczna - obejmuje następujące elementy:
-przypisanie predykatu pewnemu fragmentowi świata (tzw. struktura predykatowo-argumentowa)
-lokalizowanie w czasie tego stanu,
-ustosunkowanie nadawcy względem tego stanu rzeczy,
-precyzowanie do czego się to odnosi,
d)struktura syntaktyczna - sieć związków (zależności) składniowych, w jakie wchodzą składniki tworzące wypowiedzenie; wyznaczana zasadniczo przez własności składniowe czasownika
e)struktura tematyczno-rematyczna- funkcjonalna perspektywa wypowiedzi; wyróżnia temat i cel wypowiedzi
f)ciąg linearny - konkretna empiryczna wypowiedź, kształt niezależny od struktury semantyczno-logicznej
g)składnia (struktura) predykatowo-argumentowa - wyznaczana przez właściwości semantyczno-składniowe (konotacyjne) czasownika
h)składnia generatywna - reguły składni operują na zamkniętej liczbie schematów zdaniowych, które stanowią punkt wyjścia dla działania reguł rozwijania i przekształcania - koncepcja tradycyjna Klemensiewicza, gdzie zd. pojedyncze zbudowane z członów zdaniowych - podmiot, orzeczenie, przydawka, dopełnienie, okolicznik
Składnia generatywna - zdanie zbudowane jest z grupy (frazy) nominalnej (GN) i grupy (frazy) werbalnej (GV) rozumiane jako pozycje składniowe, które mogą być rozwinięte (np. Kolega brata przyszedł) lub nierozwinięte (np. Kolega przyszedł)
Zdanie semantyczne: abstrakcyjna , modelowa struktura treści// pojęciowa// myśli
5. Składniki zdania, ich funkcje syntaktyczne i sposoby ich wyrażania (wykładniki), podstawowa struktura (schemat) zdania minimalnego, człon konstytutywny zdania
zdanie minimalne - konstrukcja, z której nie może być usunięty żaden element bez naruszenia pełności komunikacyjnej wypowiedzi; możliwość lub niemożliwość pominięcia zależy od semantyki czasownika, gdzie niektóre semantyczne uzupełnienie mogą być pomijane,
np. Jaś odwiedził Marię
człon konstytutywny zdania - człon nadrzędny
człon syntaktyczny to minimalna jednostka składni. Analiza składniowa kończy się na zdaniu, a zaczyna na członie syntaktycznym. Na zdanie składają się człony syntaktyczne, które wyodrębniamy według pełnionych przez nie funkcji syntaktycznych (składniowych). Więc każdy człon musi pełnić jakąś funkcję, a co za tym idzie musi być samodzielną częścią mowy. Liczba wyrazów w zdaniu nie zawsze więc odpowiada liczbie członów syntaktycznych:
Wielowyrazowe człony syntaktyczne:
a. wyrażenia przyimkowe
b. przyimki rozbudowane
c. wyrażenia porównawcze
d. złożone nazwy miejscowe i osobowe
e. liczebniki złożone
f.zestawienia: nazwy instytucji, świąt, gatunków biologicznych, związków chemicznych, tytuły książek,
g. złożone formy czasownika
h. związki frazeologiczne
i. konstrukcje analityczne
6. Składniki grupy imiennej i sposoby ich wyrażania; schemat grupy imiennej
Może istnieć np. grupa imienna w różnych przypadkach, np.:
-grupa imienna w mianowniku i w bierniku np. Odwiedził mnie (gr. w bierniku - wyrażony pojedynczym wyrazem) dawny kolega mojego brata (gr. w mianowniku - wyrażona wieloma wyrazami)
Grupa imienna - składa się z rzeczownika i jego przydawki.
Przydawka jest określeniem rzeczownika - nie części wypowiedzenia (podmiotu, orzecznika, dopełnienia, okolicznika). Składnikiem wypowiedzenia staje się łącznie cała grupa.
schemat zdaniowy - abstrakcyjny układ pozycji składniowych wyznaczany przez właściwości konotacyjne (semantyczno-składniowe) czasownika.
7.Pojęcia konotacji, implikacji i akomodacji ( definicje, przykłady)
Konotacja - walencja; wykrywanie wymagań syntaktycznych czasowników; otwieranie w tekście miejsca przez jedne formy wyrazowe dla innych form → konsekwencja akomodacji; zjawisko tekstowe,
- przebiegające od podrzędnika do nadrzędnika; np. kobiet pięć
- właściwość leksemu, wymaganie występowania podrzędnika uzupełniającego znaczeniowo treść leksemu → środek zdaniotwórczy, np. ktoś odwiedził kogoś
konotacja rzeczowników - a) rzeczowniki relacyjne, np. ojciec, matka, brat;
b) rzeczowniki odczasownikowe (odprzymiotnikowe), np. czytanie (książek), obrona (Warszawy)
c) konotacja przymiotników, np. przymiotniki w stopniu wyższym itp.
Otwieranie pozycji syntaktycznej dla wyrazów z określonej klasy gramatycznej tj. części mowy np. czasownik konotuje rzeczowniki (w określonych rolach syntaktycznych i semantycznych); konotuje też przysłówki (prymarne: cechy czynności, zdarzeń) i funkcjonalnie równoważne im wyrażenia przyimkowe ( leżeć + na czym)
rzeczowniki konotują przymiotnik ( dziewczyna + jaka)
8. Rodzaje związków składniowych:
główny - orzeczenie i podmiot (inaczej związek predykatywny)
przynależności - orzeczenie i okolicznik (rzadziej przymiotnik i przysłówek np.: wyjątkowo miły)
rządu - orzeczenie i dopełnienie np.: mam zabawkę; rzeczownik i przydawka np.: zabawka brata
zgody - rzeczownik i przydawka przymiona np.: miła kobieta; podmiot i orzeczenie
9. Parataksa i hipotaksa (zw. współrzędne, podrzędne w zdaniu pojedynczym i złożonym); schematy konstrukcji para- i hipotaktycznych (zdań i grup)
Parataksa - współrzędne połączenie kilku zdań w jedno złożone
Hipotaksa - połączenie zdań relacją podrzędną
Związki współrzędne i podrzędne w zdaniach: szereg, związek, związek szeregowy, związek główny, związek poboczny
Schematy (modele) zdań współrzędnych spójnikowych (reguła kumulacji, zestawiania współrzędnego):
Łączne: [A i /oraz/tudzież /a B]: Pisał i skreślał. Sprzątałem oraz myslałem o Oli. (mogą być też bezspójnikowe)
Rozłączne: [A lub /albo/a/czy B]; Wychodź lub zostań; Wyjadę albo zostanę
Przeciwstawne: [A lecz (nie)/ale/a (nie) B]; Wyszedłem z domu, lecz nie pożegnałem się z rodzicami. Piotr czyta, ale nie rozumie
Wynikowe: [A, więc/zatem/toteż B] : Zaspał, więc nie zdążył na pociąg. Piłeś, więc nie pojedziesz
Włączne: [A czyli/mianowicie/tak/jest/słowem B]; treść drugiego zdania składowego stanowi inne ujęcie treści zdania pierwszego
Schematy (modele) zdań podrzędnie złożonych (hipotaktycznych); reguła zanurzania
Podmiotowe [A, kto//co B]
Dopełnieniowe [ A, że/żeby (nie) B]
Przydawkowe [A, który//jaki B]
Okolicznikowe [A, (tam)gdzie B]; A (wtedy) gdy// kiedy B]; [A, żeby//aby B]; [A ponieważ/bo B]; [A choć/ chociaż/ choćby/ mimo, że B]; [A tak jak/ jakby B]; [A jakby B], [A żeby//w celu B], [A skutkiem czego// wskutek tego, że B]; [ A tak (bardzo, mało…), że B
Akcesoryjne ( rozwijają treść całego zdania nadrzędnego lub któregoś ze składników)
10. Zasada rekurencji (możliwość wielokrotnego powielania struktur i składników) pozwala tworzyć zdania wielokrotnie złożone, wśród których zachodzą relacje współrzędności i podrzędności
11. Transformacje zbiorcze, zanurzające - akomodacja wymaga czasem usuwania powtarzających się składników, lub zastąpienia ich zaimkiem (pronominalizacja)
12. Równoważniki zdania - typy i cechy
równoważnik zdania = wypowiedzenia niezdaniowe = oznajmienia
Typy:
samoistne - takie, które są kontekstowo niezależne (np. Pożar! Cisza! Uwaga!)
kontekstowo zależne - takie, których zrozumienie zależy wyłącznie od kontekstu (np. On! ← Kto to zrobił? ; Bez! ← Chcesz herbatę z cukrem czy bez?)
Cechy:
wypowiedzenia wołaczowe - funkcja adresatywna, niezależne formalnie i semantycznie, zdolność wpływania akomodacyjnego ; np. Jasiu!
dopowiedzenia - reakcja na wcześniejszą wypowiedź, formalnie niezależne, semantycznie nawiązują do wyp. wcześniejszych, ale ich interpretacja niezależna.
Np. zgoda, odmowa...
wyp. wykrzyknieniowe - apele o funkcji impresywnej (Ejże! Hej!) i interjekcje o funkcji ekspresywnej (Cholera! Ba!)
wyp. w których wyzerowany zostaje predykat (czasownik) ze zdania poprzedniego (równoważnik zdania (w sensie węższym), wyp. eliptyczne) - zorganizowane wokół zerowego czasownika występującego w kontekście, np. (Ten pokój jest mój.) Tamten żony.
wypowiedzeniowe człony syntaktyczne - wyp. uzupełniające składniki zdania poprzedniego - zależne od zd. poprzedniego, np. (Jan siedzi w więzieniu) Za zabójstwo.
wyp. eliptyczne, gdzie nie można wstawić określonego opuszczonego członu; składniki tego wypowiedzenia nie są akomodowane przez człony wypowiedzeń współwystępujących, np. (Źle się czuję) Natychmiast do szpitala!
(konstrukcje bezokolicznikowe uznaje się raczej za zdania, a nie za wypowiedzenia niezdaniowe)