42

REGUŁA KONTRASTU

1. Zasada kontrastu wpływa na sposób, w jaki spostrzegamy różnicę między

jakimiś dwiema rzeczami pokazywanymi nam jednocześnie lub jedna po

drugiej.

2. To, jak postrzegamy i odbieramy dany obiekt zależy w dużej mierze od

charakteru alternatywnych obiektów w jego otoczeniu, od punktu

odniesienia, jakim się posługujemy przy dokonywaniu porównań - obiekt

ten może nam się wydawać lepszy lub gorszy, zależnie od jakości

obiektów, z którymi go porównujemy.

3. Kontrast oznacza uwydatnienie różnic. (Jeśli mężczyzna normalnego

wzrostu (powiedzmy 180 cm) znajdzie się w towarzystwie mężczyzn

bardzo niskich, wyda się nam osobą bardzo wysoką. Jeśli zaś będzie

członkiem zawodowej drużyny koszykarskiej, to wydawać się będzie raczej

niski).

- Manipulacje cenami, wagą wielkością towarów

- Efekt kontrastu działa nie tylko w ocenie fizycznych cech osób czy

przedmiotów

- Ocena wypracowań szkolnych (Noizet, 1975)

REGUŁA NIEDOSTĘPNOŚCI

Reguła niedostępności polega na przypisywaniu większej wartości tym

możliwościom, które staja się dla ludzi niedostępne. Przykładem

stosowania tej reguły są techniki sprzedaży typu “ograniczona liczba

egzemplarzy na składzie” lub “nieprzekraczalny termin promocji”, w których

praktycy wpływu społecznego usiłują nas przekonać, że dostęp do jakichś

artykułów jest czasowo lub ilościowo ograniczony.

Dwa rodzaje warunków szczególnie sprzyjają nasilonemu działaniu reguły

niedostępności:

1) gdy niedostępność pojawiła się niedawno - bardziej pożądamy tego, co

niedawno stało się niedostępne, niż tego, co niedostępne było zawsze;

2) gdy konkurujemy z innymi o dobra trudno dostępne.

43

MECHANIZMY I PROCESY GRUPOWE

Definicje: czym jest grupa

1. grupa niespołeczna - grupa, w której dwie osoby lub więcej

osób znajduje się w tym samym miejscu, w tym samym czasie,

lecz nie współdziała ze sobą

2. grupa społeczna - grupa, w której dwie osoby lub więcej osób

współdziała ze sobą oraz współzależy od siebie w tym sensie,

że w zaspokajaniu potrzeb i osiąganiu celów musi na sobie

polegać

GRUPY NIESPOŁECZNE:

SKUTKI FIZYCZNEJ OBECNOŚCI INNYCH

Facylitacja społeczna

1. Facylitacja społeczna to napięcie wynikające z obecności innych osób

i możliwości naszego działania, czego rezultatem jest lepsze

wykonanie łatwiejszych zadań, lecz gorsze wykonanie zadań

trudniejszych

2. Zajonc (1969): badania nad zachowaniem karaluchów

a. prędkość ich uciekania od światła w obecności innych,

obserwujących karaluchów i bez widowni (w tym pierwszym

wypadku były szybsze)

b. wyjątkiem jest sytuacja, w której wykonane ma być zadanie

trudne - wtedy obecność obserwatorów wpływa ujemnie na

jakość wykonania - sytuacja ta sama, tylko drogą ucieczki był

labirynt z tylko jedną drogą pozwalającą na ucieczkę od światła

- w obecności innych, karaluchy badane biegły dłużej

3. Zajonc w następujący sposób wytłumaczył zjawisko facylitacji

społecznej:

a. obecność innych podwyższa pobudzenie psychiczne ludzi

b. w trakcie takiego pobudzenia można łatwo wykonywać

czynności proste, jednak trudno poradzić sobie z zadaniami

nowymi lub skomplikowanymi

44

4. James Michaels: na sali bilardowej - u dobrych zawodników

pobudzenie wywołane obecnością innych wpłynęło na poprawę ich

poziomu gry, natomiast nowicjusze w tej sytuacji mieli mniej trafień.

Teorie wyjaśniające rolę pobudzenia w facylitacji

społecznej:

1. obecność innych może nas ożywiać;

a. czasami zachowania ludzi są trudne do przewidzenia,

dlatego w obecności innych osób znajdujemy się w stanie

wyższej gotowości (musimy być przygotowani na to, że inna

osoba uczyni coś, co będzie wymagało naszej reakcji);

b. teoria ta odnosi się zarówno do wyników badań nad

zwierzętami, jak i ludźmi

2. uwrażliwienie na fakt bycia ocenianym: co myślą o mnie inni?

a. „lęk przed oceną” wywołuje u nas obawy i napięcie

(pobudzenie), gdyż zdajemy sobie sprawę, że inni oceniają

nasze postępowanie;

b. ten czynnik jest tylko jednym z wielu źródeł pobudzenia i nie

tylko on tłumaczy efekty facylitacji społecznej

3. wzrost pobudzenia w obecności innych łączy się z rozproszeniem

naszej uwagi;

a. w związku z zakłóceniami (obecność innych) w trakcie

wykonywanego zadania powstaje w nas konflikt;

b. podobny efekt wywołują także różne niespołeczne źródła

rozproszenia uwagi, np. migoczące światło.

45

Próżniactwo społeczne

- W przypadku facylitacji społecznej obecność innych ludzi sprawia,

że czujemy się „wysunięci na pierwszy plan”, obawiamy się bycia

ocenianym, a to wywołuje napięcie.

- Jednak bycie z innymi może także oznaczać wtopienie się w

grupę, stanie się mniej zauważalnym. Gdy przebywamy w grupie

trudniej rozpoznać rezultaty naszego indywidualnego działania, a

to powoduje, że czujemy się spokojniejsi.

- Próżniactwo społeczne: uspokojenie wywołane przekonaniem,

że przebywanie w grupie utrudnia ocenę indywidualnego

działania; uspokojenie osłabia wykonanie zadań prostych, lecz

ułatwia wykonanie zadań trudnych

- Williams, Harkins, Latane (1981): prosili studentów, żeby głośno

krzyczeli; w jednej grupie studenci myśleli, że robią to

samodzielnie, w drugiej - ze razem z pięcioma innymi (mieli

słuchawki i opaski na oczach); wyniki: kiedy myśleli, że są sami,

starali się bardziej i krzyczeli głośniej

- Kiedy zadanie jest trudne, a indywidualnych efektów pracy nie

można odróżnić, działanie będzie wykonywane lepiej, gdy ludzie

nie będą zwracać uwagi na oceny innych (staną się wtedy

spokojniejsi i zmniejszy się prawdopodobieństwo, że ulegną

naporowi złożonego zadania)

• Jackson, Williams (1985): dwóch badanych na komputerze

przechodziło labirynty proste i złożone,

o 1 grupa została poinformowana, że oceniana będzie

indywidualna praca,

o 2 - że komputer poda średnią wyników (redukcja lęku

przed oceną); wyniki:

o przy zadaniach prostych występowało próżniactwo i

gorsze wyniki miała grupa 2, a przy zadaniach trudnych

uspokojenie dawało korzystne efekty i grupa 2

uzyskiwała wyniki lepsze

46

Model kolektywnego wysiłku S. Karau i K. Williamsa (1993)

Wielkość motywacji do podejmowania wysiłku przez jednostki tworzące

kolektyw zależy od:

1. Przekonania, że wzrost własnego wysiłku implikuje wzrost poziomu

wykonania całej grupy;

2. Przekonania o instrumentalności poziomu wykonania w osiąganiu

korzyści grupy;

3. Przekonania o wielkości własnych korzyści oraz oczekiwania jednostki,

że zyski całej grupy korespondują z ich własnymi zyskami.

Najważniejsze czynniki modyfikujące efekt próżniactwa

społecznego (EPS)

1. Identyfikowalność wkładu jednostki

a. EPS zanika, jeśli można zidentyfikować wkład jednostki, a

umiarkowany, gdy nie można go określić

b. Jednostka unika odrzucenia społecznego, a dąży do uzyskania

pozytywnych informacji o sobie

2. Ważność zadania

a. EPS zanika przy silnie angażujących zadaniach, jest umiarkowany

przy zadaniach średnio angażujących, a silny przy zadaniach słabo

angażujących

b. Przy zadaniach ważnych (interesujących, związanych z ja) nie

następuje efekt rozproszenia odpowiedzialności

3. Ważność grupy

a. EPS zanika, jeżeli grupa jest bardzo ważna, jest umiarkowany w

grupach średnio ważnych, a silny w grupach nieważnych

b. Jeżeli jednostka identyfikuje się z grupą, to ceni sobie wyniki nie

tylko własne, lecz także i grupowe

4. Grupa jest oceniana jako całość

a. EPS zanika, jeżeli grupa jest oceniania jako całość; pozostaje

umiarkowany, jeżeli grupa nie jest oceniana

b. Jeżeli jednostka identyfikuje się z grupą, to ceni sobie wyniki nie

tylko własne, lecz także i grupowe

47

5. Oczekiwany poziom wykonania innych

a. EPS zanika przy przekonaniu, że inni członkowie grupy osiągną

niski poziom wykonania; pozostaje umiarkowany przy oczekiwaniu

średniego poziomu wykonania innych

b. Jednostka kompensuje niedostatki innych wzmaganiem własnego

wysiłku, szczególnie w wypadku ważnych zadań; wówczas pojawia

się znaczny zysk motywacyjny, czyli odwrotność EPS

6. Niepowtarzalność wkładu jednostki

a. EPS zanika przy przekonaniu, że własny wkład jest niepowtarzalny;

pozostaje umiarkowany, gdy jej wkład może zostać zastąpiony

wkładem innych

b. Jeżeli działania jednostki może wykonać inny, spada spostrzegana

przez jednostkę instrumentalność tych działań, a w konsekwencji i

motywacja do wysiłku

7. Wielkość grupy

a. EPS rośnie wraz ze wzrostem liczebności grupy wykonującej

zadanie

b. Różne wyjaśnienia

8. Płeć

a. EPS słabnie (ale pozostaje istotny) w grupach złożonych z samych

kobiet, jest istotnie wyższy w grupach mieszanych, a najwyższy w

grupach mężczyzn

b. Mężczyźni są zorientowani bardziej indywidualistycznie i

rywalizacynie, a kobiety są zorientowane bardziej kolektywistycznie i

na współpracę

9. Kultura

a. EPS słabnie (ale pozostaje istotny) w grupach azjatyckich; pozostaje

umiarkowany w grupach ze społeczeństw Zachodu

b. Kultury Zachodu są zorientowane bardziej indywidualistycznie a

kultury Wschodu - kolektywistycznie

10. Złożoność zadania

a. EPS zanika przy zadaniach złożonych, a pozostaje silny przy

zadaniach prostych

b. Obecność innych (stanowiących źródło wpływu) nasila pobudzenie,

a w konsekwencji poziom wykonania zadań prostych

48

Facylitacja społeczna czy próżniactwo społeczne???

�� gdy wysiłki mogą zostać ocenione, obecność innych

powoduje czujność i pobudzenie; prowadzi to do efektów

społecznej facylitacji, a więc lepszego wykonywania prostych

zadań, lecz pogorszenia wykonania zadań złożonych

�� gdy wysiłki nie mogą zostać ocenione obecność innych

powoduje odprężenie; prowadzi to do efektów próżniactwa

społecznego, a więc lepszego wykonywania trudnych zadań,

lecz pogorszenia wykonania zadań łatwych

możliwa ocena

indywidualnych działań

czujność

lęk przed oceną

brak koncentracji

Pobudzenie

Wzmożenie

reakcji

d i j j

brak możliwości oceny

działania, brak lęku przed

oceną

Uspokojenie /

rozproszenie uwagi

Ignorowanie

sygnałów

poprawa ZP

pogorszenie ZT

słabe działanie ZP

lepsze działanie ZT

obecność

innych

49

Deindywiduacja

1. Deindywiduacja: utrata poczucia własnego ja, prowadząca do

utraty normalnej kontroli nad zachowaniem, co prowadzi do

wzrostu impulsywności i patologicznych czynów

a. Brian Mullen (1986): na podstawie analizy sześćdziesięciu

samosądów popełnionych w USA w latach 1899-1946,

stwierdził, że im więcej osób liczył tłum, tym większe

wykazywał okrucieństwo

b. Watson (1973): analiza danych etnograficznych - wojownicy,

którzy przed walką zmieniali wygląd (np. malując twarze),

cechowali się większą skłonnością do zabijania

2. Gdy tłum jest liczny, ludzie znajdujący się w nim czują się bardziej

anonimowi, co może powodować deindywiduację. Prentice-Dunn i

Rogers wskazują dwa czynniki związane z tym zjawiskiem:

a. zmniejszona odpowiedzialność za własne czyny wywołana

obecnością innych (lub będąca wynikiem przebrania)

b. obniżona samoświadomość i utrata koncentracji na

normach moralnych.

50

Znaczenie ograniczonej odpowiedzialności

1. W miarę wzrostu prawdopodobieństwa przyłapania nas na

robieniu czegoś nieakceptowanego tracimy na to ochotę.

2. Poczucie anonimowości powoduje odczucie, że można się

rozgrzeszyć ze skutków własnych uczynków - im większy tłum tym

mniejsze poczucie odpowiedzialności. Zawsze, gdy ludzie stają

się bardziej anonimowi, wzrasta prawdopodobieństwo popełnienia

przez nich impulsywnych, antyspołecznych czynów.

a. Dodd (1985): pytano ludzi, co by zrobili, gdyby stali się

niewidzialni i nie byłoby szans wykrycia ich postępowania;

ponad połowa wyznała że popełniłaby czyny nielegalne lub

dewiacyjne (studenci tak samo często jak więźniowie)

b. Zimbardo (1970): badania studentek, które miały aplikować

koleżankom impulsy elektryczne; grupa 1 - w fartuchach i

kapturach, przy słabym świetle, grupa 2 - we własnych

ubraniach, z identyfikatorami, jasne światło; grupa 1 była

bardziej agresywna, wywołane przez nie bodźce dłuższe i

intensywniejsze niż w grupie 2.

c. Rehm, Steinleitner, Lillie (1987): 5-osobowe drużyny uczniów

rozgrywały mecze piłki ręcznej; zawsze jedna drużyna

ubrana była w jednakowe pomarańczowe stroje, druga grała

we własnych ubraniach; dzieci w jednakowych koszulkach

grały agresywniej

51

Znaczenie ograniczonej samoświadomości.

Samoświadomość: skupienie uwagi na własnych uczuciach,

przekonaniach i wartościach.

- w sytuacji skłaniania nas do zachowania dewiacyjnego albo

antyspołecznego kontrola naszego zachowania przez zasady

moralne i wartości będzie tym większa, im bardziej będziemy

świadomi siebie samych

- gdy mamy ograniczoną samoświadomość, w mniejszym stopniu

myślimy o akceptowanych zasadach, a wówczas wzrasta

prawdopodobieństwo niezgodnego z nimi działania

Kiedy można osiągnąć stan ograniczonej

świadomości?

- gdy nie odczuwamy, że inni zwracają na nas uwagę

- w warunkach dużej stymulacji ze strony otoczenia, która będzie

rozpraszała naszą uwagę, uwaga będzie skierowana na zewnątrz,

a nie na siebie

- pod wpływem alkoholu albo narkotyków

UWAGA!!!!

Deindywiduacja sprzyja nietypowym, dewiacyjnym czynom.

Jednak nie wszystkie impulsywne czyny muszą mieć charakter

przemocy lub agresji. Innymi przejawami takich zachowań są:

nadmierne objadanie się, zakupy lub zwariowany taniec w czasie

zabawy.

Czynnikiem determinującym ujawnienie pozytywnych albo

negatywnych zachowań w stanie deindywiduacji jest uzależnienie

od kontekstu sytuacyjnego zachęcającego do negatywnego albo

pozytywnego postępowania

52

GRUPY SPOŁECZNE

JAK PODEJMOWANE SĄ DECYZJE

Grupowe a indywidualne podejmowanie decyzji

W pewnych warunkach na decyzjach grupy nie można polegać; zależy to

od:

1. typu zadania: grupy mają przewagę nad jednostkami w zadaniach

dysjunktywnych

- zadania addytywne: wykonanie jest uzależnione od wysiłku

wszystkich osób - są efektywne wtedy, gdy każdy wnosi

odpowiedni wkład pracy; łatwo o próżniactwo społeczne (np.

przeciąganie liny)

- zadania koniunktywne: wynik zależy od tego, jak dobrze pracuje

najsłabszy jej członek (np. jak szybko zespół alpinistów

połączonych liną dotrze na szczyt)

- zadania dysjunktywne: poziom rozwiązywania zależy od pracy

najsprawniejszego członka grupy (np. wspólne rozwiązywanie

zadań matematycznych, turnieje wiedzy itp.); ich efektywność

zależy od zdolności przekonywania najzdolniejszego członka do

swoich racji

2. strat ponoszonych w toku procesu - strata taka to każdy rodzaj

współoddziaływania w grupie, który utrudnia rozwiązanie problemu;

np.

- gdy członek najbardziej kompetentny ma niski status w grupie,

- gdy nie jest pewny siebie,

- gdy są problemy z porozumiewaniem wewnątrzgrupowym,

- gdy nie ma jednoznacznego rozwiązania

53

3. niepowodzeń w dzieleniu się unikatową informacją: w grupach

występuje tendencja do poświęcania dużej ilości czasu na dyskusje o

informacji, którą wszyscy posiadają, nie poświęca się natomiast

dostatecznej uwagi informacjom posiadanym przez poszczególnych

członków

- Stasser, Titus (1985): 4-osobowe zespoły omawiają najlepszą

kandydaturę polityczną;

i. w sytuacji 1 każdy otrzymał zestaw danych, z których

wynikało, że kandydat A ma 8 cech pozytywnych i 4

negatywne, co dawało mu przewagę nad pozostałymi;

prawie wszyscy wybrali kandydata A;

ii. w sytuacji 2 każdy dostawał inny zestaw danych, gdzie

kandydat A miał 2 cechy pozytywne i 4 negatywne, przy

czym pozytywne były inne u każdego badanego; w

rezultacie niewielu wybrało kandydata A

4. skuteczności burzy mózgów: (A.F. Osborn, 1957) technika

udoskonalania decyzji grupowych poprzez zachęcanie do swobodnej

wymiany poglądów oraz eliminowanie krytycyzmu; zasady:

- im więcej pomysłów, im są odważniejsze, tym lepiej

- mów o wszystkich pomysłach, nie zastanawiając się jak ocenią

je inni i czy są dobre

- nie oceniaj pomysłów innych, dopóki trwa szukanie rozwiązań

- udoskonalaj i rozwijaj pomysły sformułowane wcześniej, ale ich

nie krytykuj

- pojedyncze osoby uzyskują lepsze wyniki niż te uzyskane

podczas burzy mózgów, ze względu na stratę poniesioną w

czasie procesu:

i. w grupie może mówić tylko jedna osoba w danym

momencie, podczas gdy inni siedzą, słuchają i zapominają

co chcieliby dodać, a przy tym pod wpływem tego co

słyszą zmieniają kierunki własnego myślenia o problemie

54

ii. kiedy jedni mówią, inni czują się poza uwagą -

dekoncentrują się i zaczynają myśleć o czymś innym

(podobnie jak w próżniactwie społecznym)

- Jak zaradzić:

i. wytrenowac w tym zakresie

ii. dać czas na poszukiwanie pomysłów przed spotkaniem

iii. umożliwić robienie notatek o własnych i cudzych

pomysłach

Syndrom myślenia grupowego

1. Badania dotyczą zazwyczaj ludzi, którzy się wcześniej nie znali i

nie są ze sobą związani; w rzeczywistych sytuacjach, gdy

członkowie grupy się znają, a zadania są ważnymi problemami,

mogą zachodzić jeszcze inne zjawiska.

2. Myślenie grupowe (Irving Janis): rodzaj myślenia, w którym

bardziej liczy się dążenie do zachowania spójności i solidarności

grupy niż realistyczne uwzględnianie faktów;

3. Warunki sprzyjające

a. duża spójność grupy: grupa zapewnia prestiż i jest

atrakcyjna - dlatego ludzie chcą do niej należeć

b. izolacja grupy: grupa jest wyizolowana, chroniona przed

alternatywnymi poglądami

c. autorytarny przywódca: kontroluje dyskusje w grupie i

wyraźnie przedstawia swoje życzenia

d. silny stres: członkowie odczuwają silne zagrożenie dla grupy

e. słabo wypracowane metody podejmowania decyzji: brak

standardowych metod rozpatrywania alternatywnych

poglądów

55

4. Symptomy syndromu myślenia grupowego

a. złudzenie odporności na ataki: grupa odczuwa swoją

nieomylność i siłę

b. przekonanie o moralnych racjach: „Bóg jest z nami!”

c. stereotypowe postrzeganie przeciwników

d. autocenzura: ludzie dobrowolnie odrzucają przeciwstawne

poglądy, aby nie „torpedować” samych siebie

e. ukierunkowany nacisk na decydentów, aby podporządkowali

się większości

f. złudzenie jednomyślności: złudzenie, że wszyscy są

zgodni, wynikające z pomijania oponentów

g. strażnicy jednomyślności: członkowie grupy chronią

przywódcę przed odmiennymi poglądami

5. Skutki syndromu myślenia grupowego - podejmowanie błędnych

decyzji

a. niepełna analiza alternatywnych poglądów

b. lekceważenie określania poziomu ryzyka dla preferowanych

rozwiązań

c. opieranie się na niepełnej informacji

d. brak planu działania na wypadek niepowodzenia

6. Przykłady:

a. doradcy Kennedy'ego w sprawie ataku na Kubę - inwazja w

Zatoce Świń

b. decyzja NASA o wystrzeleniu „Challengera” (mimo ostrzeżeń

ekspertów) itp.

7. Jak uniknąć grupowego myślenia?:

a. przywódca powinien być bezstronny

b. otwarty na bezstronne opinie spoza grupy

c. grupa podzielona na małe zespoły, które najpierw spotkałyby

się oddzielnie, a potem dyskutowały na forum

d. można zarządzić tajne głosowanie lub zebrać anonimowe

opinii na piśmie

56

Polaryzacja grupy: dążenie do skrajności

1. Polaryzacja grupy: tendencja grup do podejmowania decyzji,

które są bardziej skrajne niż początkowe inklinacje członków

(bardziej odważne lub bardziej ostrożne)

2. Kogan, Wallach (1964): badani rozwiązywali kwestionariusz

rozwiązywania dylematów (seria opowiadań o dylematach

bohatera; nalezy oszacować prawdopodobieństwo sukcesu i

dokonać wyboru jednej z alternatyw) - najpierw samodzielnie,

potem rozpatrywali każdy przypadek w grupie; grupy podejmowały

decyzje bardziej ryzykowne niż jednostki �� zjawisko

przesunięcia ryzyka

3. Grupy umacniają początkowe skłonności swoich członków na

skutek:

a. czynników poznawczych: wszyscy członkowie grupy

podają własne argumenty przemawiające za ich

stanowiskiem, dochodzi do gromadzenia się informacji

b. czynników motywacyjnych: gdy ludzie dyskutują w grupie,

określają najpierw stanowisko innych na dany temat; w celu

zdobycia sympatii innych wiele osób przyjmuje stanowisko

ogólnie podzielane, lecz bardziej skrajne (dzięki temu

szanuje wartości grupy, a jednocześnie prezentuje się w

pozytywnym świetle)

4. Teoria wartości kształtowanej kulturowo: jedne kultury bardziej

cenią ryzyko (np. USA), inne ostrożność (kraje afrykańskie); gdy

dochodzi do grupowych dyskusji, wzmacniają one to wszystko, co

jest wzmacniane przez wartości kulturowe w danym

społeczeństwie.

---