Zdolności koordynacyjne
Możliwości organizmu w zakresie wykonywania dokładnych i precyzyjnych ruchów w zmieniających się warunkach zewnętrznych (zmiany płaszczyzn, kierunku, osi ruchu) [Szopa i wps. 1996].
Podstawowym czynnikiem integrującym ZK jest ich podłoże biologiczne i funkcje centralnego układu nerwowego oraz narządów zmysłu, a szczególnie zdolności neuronów do zapamiętywania informacji i ich odtwarzania w procesie sterowania ruchami
Zdolności koordynacyjne wg Hirtza [1978]
Układ hierarchiczny struktury zdolności koordynacyjnych
Zdolność uczenia się motorycznego
Zdolność sterowania ruchem
Zdolność adaptacji motorycznej
Kompleksowe reakcje ciała
Różnicowanie kinestetyczne
Orientacja przestrzenna
Równowaga
Rytmizacja
Struktura zdolności koordynacyjnych wg Raczek, Mynarski, Ljach [1998]
Zdolności koordynacyjne:
Kinestetycznego różnicowania.
Orientacji czasowo-przestrzennej.
Zachowania równowagi.
Rytmizacji.
Szybkiej reakcji.
Łączenia (sprzężenia) ruchów.
Dostosowania (przebudowy) działania.
Wysokiej częstotliwości.
1. Zdolność kinestetycznego różnicowania
Wpływa wysoką dokładność i ekonomię wykonania ruchów.
Podstawę stanowi precyzyjne postrzeganie siły, czasu i przestrzeni w trakcie wykonywania czynności motorycznej dla najkorzystniejszego rozwiązania całego zadania ruchowego.
Istotne jest właściwe dozowanie impulsów sterujących, umożliwiających optymalny przebieg czynności ruchowej (np. regulowanie napięć i rozluźnień mięśniowych).
Dominująca rola przypada przyjęciu i ocenie oraz przetwarzaniu informacji o kątowej pozycji w stawach (komponenty przestrzenne), o stanie napięcia zaangażowanych mięśni (komponenty siłowe) oraz prędkości ruchów (komponenty czasowe).
2. Zdolność orientacji czasowo-przestrzennej
Umożliwia określenie pozycji ciała oraz jej zmian w trakcie ruchu całego ciała (a nie jego części) w przestrzeni i czasie w odniesieniu do ustalonego pola działania (np. biurko, krzesło) lub poruszającego się obiektu (samochód, człowiek), łączy w sobie postrzeganie i działanie motoryczne.
Łączy się nierozerwalnie z postrzeganiem czasowym parametrów ruchu i ich zmian.
Zależna jest od różnego rodzaju informacji, ale dominującą rolę odgrywają w niej informacje wizualne.
3. Zdolność zachowania równowagi
Umożliwia utrzymanie pozycji ciała w równowadze (równowaga statyczna) oraz zachowanie lub odzyskanie tego stanu (równowaga dynamiczna) w czasie czynności ruchowej albo po jej wykonaniu.
Zachowanie równowagi jest podstawowym założeniem każdego cyklu ruchowego.
Inny obszar związany z tą zdolnością dotyczy czynności zapewniającej równowagę obiektów (łyżki, noża, roweru), określonej pojęciem balansowania względnie żonglowania.
3. Zdolność zachowania równowagi (ciąg dalszy)
Głowna rola informacji pochodzących z analizatorów dotykowych, kinestetycznych (czucia głębokiego), optycznych i przedsionkowych.
W równowadze statycznej lub w czasie bardzo powolnych ruchów główną rolę spełnia analizator kinestetyczny, natomiast w dynamicznej (lokomocyjnej i obrotowej) przedsionkowy.
4. Zdolność rytmizacji
Pozwala na uchwycenie, odtworzenie
i realizowanie dynamicznych zmian ruchu w uporządkowanym, powtarzającym się cyklu.
Wyraża się to w dostosowaniu ruchów do podanego rytmu (zewnętrznego) lub przyjęciu celowego rytmu własnego (wewnętrznego).
Uzewnętrznia się w czasie (zwolnienie lub przyspieszenie), sile (napięcie i rozluźnienie), formie (skłon, wyprost, obrót) i przestrzeni (zakres i kierunek ruchu).
Rola przetwarzaniu informacji akustycznych i wizualnych, ważne są także informacje kinestetyczne i dotykowe.
5. Zdolność szybkiej reakcji
Pozwala na szybkie zainicjowanie i wykonanie celowego, krótkotrwałego działania ruchowego na określony sygnał, w którym zaangażowane może być całe ciało lub jego część.
O jej poziomie świadczy czas, jaki upływa od momentu zadziałania sygnału do zakończenia ściśle określonego ruchu, który wyznacza czas reakcji oraz szybkość akcji zaangażowanych części ciała.
6. Zdolność łączenia (sprzężenia) ruchów
Zapewnia celową organizację ruchów części ciała, prowadząc do integracji przestrzennych, czasowych i dynamicznych parametrów ruchu i podporządkowania zadaniu ruchowemu realizowanemu przez całe ciało (np. łączenie krążenia ramion z ruchami lokomocyjnymi).
Zdolność sprzężenia odgrywa dominującą rolę w koordynacyjnie złożonych czynnościach, gdzie organizacja częściowa ruchów musi często uwzględniać współudział przedmiotów lub innego człowieka.
7. Dostosowania (przebudowy) działania
Pozwala na wdrożenie optymalnego programu działań oraz jego zmienianie i przestawianie w przypadku dostrzeżenia lub przewidywania zmiany sytuacji.
Zmiany nieznaczne (względnie oczekiwane) wymagają jedynie dostosowania parametrów czasowo-przestrzenno-siłowych struktury ruchu, przy zachowaniu planowanego i realizowanego programu działań.
Zmiany znaczne mogą doprowadzić do przerwania czynności oraz wdrożenia zupełnie nowego działania.
8. Zdolność wysokiej częstotliwości
Umożliwia wykonanie maksymalnej ilości ruchów w założonym czasie całym ciałem, bądź wybraną jego częścią bez obciążenia.
Zależy od sprawności ośrodków nerwowych zawiadujących antagonistycznymi grupami mięśni prowadzącymi do szybkiego przechodzenia ze stanu pobudzenia w hamowanie i odwrotnie.
Bazuje na funkcjach centralnego układu nerwowego, co sugeruje jej głównie koordynacyjny charakter.
Wskazania metodyczne dotyczące kształtowania zdolności koordynacyjnych
Podstawową metodą kształcenia sprawności koordynacyjnej jest celowo ukierunkowana zmienność ćwiczeń (sposób oraz warunki ich wykonania).
Ćwiczenia koordynacyjne w terapii muszą spełniać przynajmniej jedno z następujących kryteriów: nowość, nietypowość, złożoność, trudność.
Kształtując zdolności koordynacyjne należy łączyć ćwiczenia już opanowane z nowymi.
Szybkość wykonywania ćwiczeń powinna wzrastać wraz ze wzrostem techniki wykonywanych elementów ruchowych.
Zdolności koordynacyjne powinny być kształtowane metodą powtórzeniową z dostatecznie długimi przerwami wypoczynkowymi.