TEOCENTRYZM - to termin określający ówczesną myśl o świecie. "Bóg w centrum" - jako najwyższa władza, najwyższa wartość, ośrodek wszelkich działań. Wg. nauk św. Augustyna - jedynym celem życia człowieka jest dojście do Boga, byt doczesny ma jedynie przygotować do przyszłego życia.
UNIWERSALIZM - panował w średniowiecznej Europie, a znaczy to, że istniała pewna jednolitość kultury, języka w różnych miejscach. Oczywiście jednoczyła europejczyków wiara i wspólna władza duchowna - papież władający w Państwie Kościelnym. Próbowano też ustanowić wspólną władzę świecką poprzez wskrzeszenie cesarstwa w postaci Cesarstwa Rzymskiegto Narodu Niemieckiego. Cesarz miał być zwierzchnikiem innych władców. Językiem jednoczącym mieszkańców kontynentu była łacina, którą się posługiwano. W konsekwencji panował jednolity światopogląd, kultura oraz model nauczania.
HAGIOGRAFIA - żywotopisarstwo świętych, ukształtowało się na Wschodzie, gdzie spisywano dzieje pustelników egipskich i syryjskich. W utworach opisujących męczenników podkreślano praktykowane przez nich cnoty; umartwianie, kreując wzór osobowy. Hagiografia wg Ko-ścioła musiała być ściśle związana z materiałami biograficznymi. Z czasem jednak zaczęły dominować elementy fantastyczne. (Piotr Skarga "Żywoty świętych").
SCHOLASTYKA - termin pochodzi od wyrazu szkoła (łac. schola). Kirunek ten, wierny wobec niektórych elementów tradycji starożytnej (Arystotelesa), swoje idee podporządkował chrześcijańskim dogmatom wiary. Drogą rozumowuch spekulacji objaśniano i uzasadniano prawdy religijne. Za ojca Scholastyki uznaje się św. Anzelma, który głosił, że do prawdziwego poznania prawdy konieczna jest wiara i rozum.
GOTYK - styl, który osiągnął świetność w XIII w., zaś trwał w XIV i XV. Kojuarzy się ze strzelistymi, smukłymi katedrami, których wnętrza nie obawiały się blasku światła - a w oknach umieszczano witraże. Również z konstrukcją łuku. Katedry w Paryżu, Reims, Chartres dowodzą niezwykłości tego stylu - również faktu, że był gotyk nowym spojrzeniem człowieka na siebie i na świat. Tak jakby człowiek poczuł w sobie moc tworzenia i zapragnął zapanować nad naturą.
STYL ROMAŃSKI - następny po gotyku dominujący styl w architekturze i sztuce średniowiecza . Wcześniejsze są budowle romańskie: kopulaste, ciężkie, kamienne gmachy projektowane wg planu krzyża. Słabe oświetlenie, stwarzające atmosferę skupienia. Przykłady: katedra w Bambergu, kościuł w Tumie pod Łęczycą.
PARENEZA - zadaniem literatury średniowiecznej było potępienie zła, poszerzenie wiedzy, pouczanie, propagowanie wzorców ideowych. Symbolami ideału średniowiecznego człowieka stały się krzyż i miecz. Literatura stosuje egzemplum, moralizatorstwo. Ukazuje bohaterów w tonie pochwalnym, godnych naśladowania. Dzieła posiadają praktyczne wskazówki (Słota "O zachowaniu się przy stole"), rady dotyczące sztuki umierania.
DANSE MACABRE - taniec śmierci to charakterystyczny motyw sztuki i literatury późnego średniowiecza. Najprawdopodobniej stał się odzwierciedleniem straszliwej zarazy roku 1347. Przywleczono ją zza Morza Czarnego, zwano Czarną Śmiercią, a obwieszczała ją wysypka czrnych krost. Czarna śmierć zabijała po upływie doby, szalała po całym kontynencie, a sprzyjał jej stan sanitarny ówczesnych miast. W ciągu dwudziestu lat wymarla połowa ludności - podobno w Europie zapanowała cisza i pustka. Ten taniec śmierci odmalowali artyści. Śmierć zaprasz do tańca wszystkich od królów do kmiotków, zrównuje stany, naśmiewa się z ziemskich wartości. Początkowo postać śmierci pokazywano jako rozkładające się zwłoki, potem jako szkielet z kosą w rękach. Motyw ytrwalono na malowidłach ściennych. Literackim przykładem jest Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią.
DUALIZM WARTOŚCI - to podział wartości, jaki widzieli ludzie średniowiecza. Wywodzi się z nauk Platona, a "rozpropagował go" św. Augustyn. Wszystko ma dwie strony - każda rzecz mz byt ziemski (mało ważny) i duchowy (idee) - ta jest przwdziwą wartością. Tak jak na sądzie ostatecznym jest strona potępionych i zbawionych, piekło i niebo, kara i nagroda tak na ziemi funkcjonuje: zło i dobro, grzech i cnota, ciemność i jasność. Nie ma barw pośrednich.
MISTERIUM - sztuki dramatyczne prezentujące fragment historii biblijnej. Zwykle były to ob-razy męki Chrystusa. Sceny misteriów odgrywali wyłącznie mężczyźni. Wszystkie elementy dekoracji do sztuki były umieszczane jednocześnie obok siebie. Taka inscenizacja wynikała z wiary, iż boski czas nie wyróżnia przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Wszystko było unieruchomione w wieczności. ("Pieśń o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim"). Obok misteriów tworzono mirakle związane z katedrą Notre Dame, poświęcone NMP.
ALEGORIA - symbol poddający sie jednorazowemu przekładowi
KOLEDA - pieśn o tematyce religijnej związanej z Bożym Narodzeniem
PARADOKS - rozumowanie o pozornie oczywistej prawdziwości jego elementów
PERSONIFIKACJA - przypisywanie przedmiotom i zjawiskom cech ludzkich
PLANKT - utwór wyrażający żal po zmarłej osobie i wzywający do wspólnoty w cierpieniu
ANTYTEZA - zestawienie elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całośa treściową w celu uzyskania większej ekspresji
APOKRYF - utwór o niepewnym autorstwie, czesto falsyfikat
EKSPRESJA - wyrażanie czegoś, zwłaszcza przeżyć wewnetrznych i uczuć.
KRUCJATY - wyprawy krzyżowe, uświęcone przez Kościół.
CHOLASTYKA - główny, wewnętrznie zróżnicowany nurt w europejskiej filozofii średniowiecznej (XI-XV w.), uprawianyw szkołach kościelnych, od XIII w. na uniwersytetach.
SZTUKI WYZWOLONE - nauki świeckie wykładane w szkołach starożytnego Rzymu i średniowiecznej Europy; dzieliły się na trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i quadrivium.
LENNO - łacińskie feudum, ziemia nadawana przez seniora w użytkowanie (dożywotnie, później dziedziczne).
WASAL - w średniowieczu wolny oddający się w opiekę seniorowi, otrzymujący od niego lenno i zobowiązany wobec seniora do posłuszeństwa i świadczenia służby zbrojnej.
HEREZJA - zakwestionowanie podstawowej prawdy danej religii lub wyznania przez jej wyznawców.
TRUBADURZY - poeci dworscy, zarazem kompozytorzy i śpiewacy, w południowej Francji (XII-XIII w.); w północnej Francji zwani truwerami.
AUGUSTYNIZM - poglądy św. Augustyna zawarte w utworze "Wyznania" ujmują człowieka jako istotę, która rozważa obecność w świecie i czasie oraz umiejscowienie na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. Umiejscowienie to powoduje konflikt między duchowością a cielesnością; pożądaniem dobra i zła. Św. Augustyn analizując psychikę ludzką, odkrył ko-nieczność prowadzenia refleksji nad swoją osobą. Miarą wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne.
TOMIZM - św. Tomasz z Akwinu, rozważając miejsce człowieka na "drabinie bytów", uznał, że szczebel hierarchii jest celowo przewidziany i naturalny. Głosił konieczność hamo-wania pożądań. Człowiek cnotliwy był wartościową jednostką społeczną. Tomizm odzwier-ciedlał się w feudalnym układzie społeczeństwa; stanów - od najwyższego do najniższego - harmonijnie zespolonych i zapewniających ład na świecie. Niedopełnianie własnych obowiąz-ków, a więc naruszenie porządku społecznego, uznawano za grzech.
FRANCISZKANIZM - idea wiary radosnej, prostej, płynącej z miłości do świata, poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa. Panteizm, czyli utożsamianie Boga z przyrodą przewija się w zbiorze legend "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu".
MORALITET - dramat, w którym bohaterem był człowiek usytuowany między niebem, a piekłem. Dokonywał on wyboru drogi życiowej, walcząc wewnętrznie między dobrem a złem. Walkę wyobrażano za pomocą alegorii cnót i grzechów. W zależności od dokonanego wyboru - zakończenie było wieńczone nagrodą lub karą. ("Komedia o Justynie i Konstancji").