Synteza ujęć systemowo-funkcjonalnych i interakcyjnych. Teoria wspólnoty komunikacyjnej J. Habermasa
1. Status teoretyczny myśli J. Habermasa i odniesienia do tradycji:
Ostatni myśliciel oświecenia: uniwersalny charakter dzieła i zakorzenienie w niemieckiej tradycji filozoficznej (rewizja marksizmu); krytyczne zadania nauki i ich emancypacyjna rola; socjologiczne aspekty dzieła Habermasa (krytyka funkcjonalizmu).
Wielka synteza teoretyczna: inspiracje marksowskie, teoria działania M. Webera i jego koncepcja racjonalizacji zachodniego świata, hermeneutyka Gadamera i późny Wittgenstein; socjologia krytyczna przedstawicieli Szkoły Frankfurckiej.
2. Filozofia nauki wg. Habermasa. Zdaniem Habermasa, natura poznania naukowego nie daje się zamknąć w modelu stworzonym przez nowożytne przyrodoznawstwo. Wyróżniając nauki empiryczno-analityczne, historyczno-hermeneutyczne i krytyczne Habermas uznaje procedury właściwe poszczególnym grupom nauk za jednakowo uprawnione, pod warunkiem stosowania ich do właściwej dziedziny rzeczywistości. Tym samym Habermas przeciwstawia się pozytywistycznej absolutyzacji wzorów nauk przyrodniczych, a więc empiryczno-analitycznych, podkreślając wielopostaciowość racjonalności ludzkiej oraz nieskończoną złożoność rzeczywistości społecznej, która wymaga wielu, komplementarnych podejść..
3. Aspekty racjonalności działania i teoria działań komunikacyjnych J. Habermasa
Krytyka koncepcji działań celowo-racjonalnych M. Webera. Habermas zauważa niemożność przełożenia koncepcji działań racjonalnych na racjonalizację instytucjonalno-systemową.
Habermas proponuje rozszerzenie teorii działań społecznych na działania komunikacyjne. Działania komunikacyjne, w odróżnieniu od działań celowo-racjonalnych, zorientowanych na sukces, zorientowane są na porozumienie. Porozumienie zawarte jest w samej istocie aktu komunikacji, jest horyzontem wszelkich aktów komunikacyjnych.
Wraz z pojęciem działania komunikacyjnego uzyskuje się możliwość niearbitralnego punktu widzenia, z którego system instytucjonalny może być oceniany jako mniej lub bardziej „racjonalny”. W ten sposób ujawnia się racjonalność komunikacyjna tkwiąca w samym rdzeniu stosunków społecznych, w których aspekt interakcyjny zbiega się z aspektem instytucjonalnym (teoria, sztuka, prawo i moralność).
4. Teoria krytyczna Habermasa.
Koncepcja działań komunikacyjnych w innym świetle stawia zadania socjologii jako teorii krytycznej. J. Habermas odnosi się do historiozoficznego pesymizmu starszych przedstawicieli Szkoły Frankfurckiej, której był uczniem. Zdaniem Habermasa konsekwentnie zastosowany pesymizm frankurtczyków musiałby prowadzić do zniesienia ich własnej teorii krytycznej.
Habermas wprowadzając rozróżnienie pomiędzy interesem technicznym (panowanie nad rzeczami) i interesem praktycznym (stosunki między podmiotami) starannie rozdziela sferę technicznego rozporządzania (o jakiej pisali starsi frankfurtczycy) od sfery praktyki społecznej zorientowanej na światłe (współ)-działanie.
Habermas boi się ekspansji nie rozumu instrumentalnego, a rozumu funkcjonalnego, który atakuje sferę komunikacji społecznej, znacznie istotniejszej zdaniem Habermasa dla reprodukcji ludzkiego gatunku. Z uwagi na reguły działania strategicznego (zorientowane na sukces działania społeczne), rozum funkcjonalny poprzez media w postaci pieniądza i prawa kolonizuje świat życia. Przed teorią społeczną stoi zadanie wyjaśnienia tych procesów. Habermas jest tutaj optymistą, twierdząc, że dzięki „rozumowi komunikacyjnemu” uda się przekroczyć arbitralność i jednostronność dotychczasowej krytyki, bo rozumność tkwi już w samym języku (mowie). Habermas uważa, że możliwa jest niezakłócona komunikacja wolna od przesądów, ograniczeń w postaci egoizmu, konsumpcjonizmu, nacjonalizmu etc. Idealna sytuacja komunikacyjna jest pewnym ideałem, którego realizacja nie może zostać wykluczona.
5. Wybrane aspekty krytyki społeczeństwa późnej nowoczesności
A. Postęp technicznego a społeczny świat życia. Odnosząc się do bezprecedensowego w dziejach rozwoju nauki i techniki Habermas zauważa niebezpieczeństwo związane z tym, że współczesna technika zredukowana do manipulowania wyizolowanymi procesami przyrodniczymi staje się władzą techniczną, przestaje natomiast być władzą praktyczną w rozumieniu kantowskim, a więc władzą odnoszącą się do praktyki współżyjących ze sobą ludzi. Konieczne zatem staje się osadzenie owej władzy technicznego rozporządzania w konsensie działających obywateli, a więc np. w procedurach demokratycznych i komunikacyjnych. Aby stało się to możliwe owe dyskursy i odpowiedzialne za nie instytucje np. demokracja przedstawicielska muszą intensywnie czerpać z doświadczenia nauk krytycznych (społecznych, etycznych, filozoficznych) żeby uniknąć gwałtownego rozwarstwienia pomiędzy np. gospodarką będącą efektem ekstremalnej racjonalności a demokracją, pogrążoną w oparach stereotypów, uprzedzeń czy populizmu.
B. Kryzys uprawomocnienia w późnym kapitalizmie. Zdaniem Habermasa, w tzw. późnym kapitalizmie, a więc szczególnej fazie rozwoju społeczeństw Zachodu dochodzi do permanentnego kryzysu uprawomocnienia państwa, związanego z tym, że z jednej strony państwo unikać musi zakłóceń wzrostu gospodarki, funkcjonującej wciąż jeszcze w warunkach rynkowych, z drugiej zaś zapewnić sobie lojalność mas przede wszystkim poprzez działania redystrybutywne, które są owej lojalności niezbędnym warunkiem, ale które zagrażają wzrostowi gospodarczemu. Zdaniem niemieckiego uczonego, państwo tak długo pozostanie w kryzysie uprawomocnienia dopóki nie będzie w stanie doprowadzić do uprawomocnienia zmiany swoich własnych funkcji.
C. Modernizm - niedokończony projekt. Habermas w swoim słynnym tekście „Nowoczesność - niedokończony projekt” przeciwstawia się tezie o wyczerpywaniu się potencjału nowoczesności, tezie popularyzowanej w drugiej połowie XX wieku przez wielu tzw. piewców ponowoczesności. Pisze natomiast o zaniechaniu i zniekształceniu idei nowoczesności, co przejawia się w swoistej „konserwatywnej reakcji” ze strony ogółu postmodernistycznych tendencji w sztuce, życiu społecznym i myśli filozoficznej. Na gruncie estetyki dochodzi do wyrodzenia się pierwotnej, kantowskiej idei autonomizacji sądów estetycznych wobec sądów etycznych i sądów poznawczych w patologiczną formę „sztuki dla sztuki”, w której to formie sztuka rezygnuje z emancypacyjnych ideałów oraz odniesień wobec świata życia i przestaje odsyłać do czegokolwiek poza samą sobą.
5. Krytyka koncepcji Habermasa.
Imponujący system teoretyczny: systematyczność, erudycyjność i drobiazgowość wykładu, precyzja wywodów, odkrywczość interpretacji, ogromna skala przedsięwzięcia.
Urok ideologiczny i jednostronność spojrzenia. Koncepcje Habermasa mają niewątpliwy urok ideologiczny z uwagi na ich generalny optymizm co do osiągania porozumienia oraz akceptację postępu technicznego. Z drugiej strony trącą naiwnością. To właśnie ów gloryfikowany przez Habermasa Lebenswelt jest źródłem przesądów i uprzedzeń, które stanowią poważną barierę dla porozumienia.
Zdaniem krytyków Habermas nie dostrzega, lub marginalizuje fakt, że interakcja komunikacyjna jest procesem otwartym umożliwiającym aktorom realizację zarówno intencji zorientowanych na porozumienie jak i uniknięcie porozumienia (Giddens).
Dokonując wyraźnego rozgraniczenia pomiędzy sferą dominacji rozumu instrumentalnego od sfery rozumu praktycznego, Habermas nie dostrzega konsekwencji rozwoju technologicznego dla sfery komunikacji (wpływ internetu na poszerzenie sfery wolności komunikacyjnej).
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 629-664.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe”, Warszawa 2002, s. 921-934.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
J.Habermas: Aspekty racjonalności działania, [w:] Wokół teorii krytycznej J.Habermasa, Kolegium Otryckie, Warszawa 1987, s. 109-139.
A.Szahaj: O komunikacyjnym zwrocie w teorii krytycznej J. Habermasa, [w:] Dyskursy rozumu: między przemocą a emancypacją, Toruń 1990. s. 133-149
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 153-172.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 56-91.