PEDAGOGIKA SPOŁECZNA
GENEZA, PRZEDMIOT I EWOLUCJA ZADAŃ; TWÓRCY I CZOŁOWI PRZEDSTAWICIELE
Pierwsze bodźce zmierzające do kształtowania się pedagogiki społecznej stanowiły w świecie przeobrażenia gospodarcze, społeczne i kulturowe XIX wieku, które zostały wywołane przez postępy nauki techniki. Następujące po sobie zmiany związane z rozwojem kapitalizmu doprowadziły nie tylko do postępu, ale i do społecznego zaniedbania mas pracujących, które to nie nadążając za powszechnym rozwojem dochodziło do rozkładu tradycyjnych grup społecznych. Zjawiskami kompensującymi dane typy nierówności społecznych były instytucje opiekuńcze -towarzystwa dobroczynne, ochronki, sierocińce, domy starców.
W wyniku szybko zmieniających się warunków nieuchronne było zmienianie swoich kwalifikacji, podnoszenie ich, doskonalenie, co spowodowało iż hasło: lifelong education stało się bardzo popularne w Anglii XIX wieku, zwłaszcza w związkach zawodowych, co zaowocowało tworzeniem uniwersytetów powszechnych, bibliotek, domów społecznych. Pedagogika społeczna narodziwszy się w tych czasach zaczęła zmierzać do uogólnienia wychowawczego warunków społecznych, środowiskowych ludzkiego życia oraz powoływanie i ulepszanie instytucji opiekuńczych, kulturalno-oświatowych. Czerpała swoje inspiracje z teorii wychowania oraz z socjologii (aspekty środowiskowe) oraz z teorii grup społecznych. Dyscypliną pomocniczą stała się polityka społeczna zajmująca się celowym oddziaływaniem państwa, a także partii politycznych, związków zawodowych i innych organizacji masowych na istniejący układ stosunków społecznych i ekonomicznych.
"Pedagogika społeczna jest nauka praktyczną, rozwijająca się na skrzyżowaniu nauk o człowieku, biologicznych i społecznych etyka i kulturoznawstwem (teoria i historią kultury) dzięki własnemu punktowi widzenia. Można go najczęściej określić jako zainteresowanie wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgu kultury na człowieka w różnych fazach jego życia, wpływem ludzi na zapewnienie bytu wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz przetwarzanie środowiska siłami społecznymi w imię ideału." H. Radlińska - pseudonim H. Orsza
Pestalozzi Johann Heinrich (1746-1827), szwajcarski pedagog i pisarz, zwany ojcem szkoły ludowej, współtwórca nowożytnej pedagogiki (szczególnie nauczanie początkowe). Założył nowoczesne szkoły i zakłady wychowawcze (1774-1825) w Neuhof, Stans, Burgdorf, Yverdon. Propagował spontaniczny rozwój człowieka, zgodny z jego charakterem i predyspozycjami, prowadzący od stanu naturalnego (egoizmu) do stanu społecznego. Najwyższym szczeblem kształcenia było poznanie moralne, połączone z umiejętnością samodzielnego myślenia i poznawania. Pestalozzi kładł także nacisk na związek procesu wychowawczego z otaczającą rzeczywistością. Opublikował m.in.: Abendstunde eines Einsiedlers (1780), Lienhard und Gertrud tom 1-4 (1781-1787), Jak Gertruda uczy swoje dzieci (1801, wyd. polskie 1955), Łabędzi śpiew (1826, wyd. polskie 1973). W polskim wyborze Pisma pedagogiczne (1972).
Pestalozzi (urodz. 12 stycznia 1746 w Zurychu - zmarł 17 lutego 1827 w Brugii) - szwajcarski pedagog i pisarz zwany ojcem szkoły ludowej, twórca pierwszej teorii nauczania początkowego. Urodził się w protestanckim domu mieszczańskim. Po ukończeniu szkoły łacińskiej, uczęszczał na kursy uniwersyteckie. Należał do stowarzyszenia patriotycznego, którego celem było wydobycie ojczyzny spod ucisku wywieranego na ludność przez władzę państwową. Podczas studiów zetknął się z dziełem J.J.Rousseau - Emil, czyli o wychowaniu, które miało duży wpływ na jego poglądy. Ożenił się z córką bogatego kupca zuryskiego i osiedlił się wraz z nią w kantonie argowskim, gdzie urządził gospodarstwo nazywając go "Neuhof". Tam też w 1775 urządził zakład wychowawczy dla dzieci ubogich i opuszczonych. Przez pięć lat wraz z dziećmi prowadził gospodarstwo rolne jednocześnie ucząc ich liter i sylabizowania. Własnego syna Kubusia wychowywał według przepisów J. J. Rousseau. W 1780 zakład musiał zakończyć działalność, z powodu braku środków na jego utrzymanie. Wtedy to zaczął pisać. Powstaje Wieczór samotnika, a następnie Lenart i Gertruda, praca która staje się podwaliną sławy pisarskiej Pestalozziego. Za troskę o dziecko z ludu otrzymuje honorowe obywatelstwo Francji. W 1798 obejmuje kierownictwo zakładu sierot w Stans, gdzie pracuje do roku 1799 opiekując się 80 dzieci. Następnie uzyskuje pozwolenie na nauczanie w szkole ludowej w Burgdorf. W 1800 otwiera własny zakład wychowawczy dla dzieci ze średnich warstw społecznych wraz z Seminarium nauczycielskim, który zyskuje duży rozgłos w Europie. Wyniki swojej pracy z dziećmi przedstawia w książce Jak Gertruda uczy swoje dzieci (1801). Zakład w 1804 zostaje przeniesiony chwilowo do München-Buchsee, a następnie do Yverdon we francuskiej Szwajcarii. Pestalozzi prowadzi zakład przez dwadzieścia lat. Z czasem jednak zakład podupada. W roku 1824 Pestalozzi opuszcza zakład, trzy lata później umiera w "Neuhof".
Nauczanie wychowujące
Pestalozzi zajmował się dziećmi z ludu, to właśnie z myślą o nich sięgnął do oświeceniowej teorii ogólnego rozwoju i edukacji, która pierwotnie odnosiła się do dzieci z warstw uprzywilejowanych.
Uważał, że najważniejszym zadaniem szkoły jest przygotowanie do życia, jednak nie wąsko utylitarne, ale jako przygotowanie do rozumienia rzeczywistości i odnajdywanie w niej swego miejsca. Twierdził, że szkoła spełni to zadanie, jeśli zatroszczy się o rozwój wszystkich trzech sił ludzkich tj.:
moralnej - na której wspiera się stosunek do ludzi i świata;
intelektualnej - zapewniającej umiejętność poruszania się w świecie ludzkim i w świecie przyrody, dzięki właściwemu rozwinięciu zdolności poznawczych;
fizycznej - będącej podstawą zdolności do pracy
Główny cel nauczania to rozwijanie moralności i umysłu dziecka. Punkt ciężkości pracy wychowawczej znajduje się w samym dziecku, w jego naturalnych skłonnościach, zdolnościach i siłach.
W teorii nauczania oparł się na nauce o rzeczach, w której zwracał uwagę na trzy czynniki: liczbę -czyli ujmowanie przedmiotu jako całości; kształt - rozmiary, proporcje; słowo - nazywanie przedmiotów. Miały to być podstawowe składniki wszelkiego nauczania. Punktem wyjścia było spostrzeganie, zadaniem nauczyciela było kierowanie tym spostrzeganiem . Liczba, kształt, słowo jako podstawa każdego poznania, dlatego od nich należy wychodzić poznając świat rzeczy. Cztery momenty nauczania: spostrzeganie przedmiotów; kształcenie jasnych wyobrażeń postrzeganych przedmiotów; porównywanie przedmiotów, rozwijanie pojęć; nazywanie przedmiotów, rozwijanie mowy.
W programie kształcenia kładł nacisk na przedmioty związane z pracą na roli, z rzemiosłem i gospodarstwem domowym. Wprowadził rysunki do szkoły początkowej. Jego zasługą jest zwrócenie uwagi na działanie w uczeniu się dziecka (rysowanie, mierzenie, wytwarzanie przedmiotów), które odtąd stały się częścią metodyki nauczania.
Owen Robert (1771-1858), angielski ekonomista, filozof i polityk, socjalista utopijny, działacz społeczny. W 1800 objął kierownictwo przędzalni w New Lamark, gdzie wdrożył w życie unikalny wówczas program socjalny. Program polegał na budowie mieszkań dla robotników, podwyżce płac, skróceniu czasu pracy. W rezultacie podjętych działań nastąpił wzrost wydajności pracy robotników, zakład zaś jako całość notował doskonałe wyniki ekonomiczne. Od późniejszego cara Mikołaja I, zachwyconego osiągniętymi wynikami, otrzymał propozycję przesiedlenia się do Rosji wraz z 2 mln angielskich robotników. Swoje poglądy na kwestie społeczne usystematyzował, wydając w 1812 książkę, w której zawarł projekt tworzenia wspólnot o charakterze komunistycznym. Ideę tę próbował wcielić w życie, wyjeżdżając z Anglii i zakładając w 1825 w Ameryce, na terytorium stanu Indiana, gminę komunistyczną New Harmony. Nie osiągnąwszy zamierzonych celów, w 1827 powrócił do Londynu. W latach 1830-1832 organizował Giełdę Pracy (Labour Exchange). Włączył się w działalność ruchu spółdzielczego, dążył do ustanowienia nowoczesnego prawa pracy, głównie w zakresie pracy kobiet i dzieci.
Socjalizm utopijny, utopie społeczne, wspólne miano, którym w historii myśli społeczno-ekonomicznej objęto pojawiające się na przestrzeni wieków teorie ekonomiczne i społeczne podejmujące krytykę istniejących, krzywdzących - zdaniem ich twórców - część społeczeństwa stosunków ekonomicznych, a także propagujące ideę równości i sprawiedliwości społecznej. Za główną przyczynę nierówności ekonomicznej i społecznej przedstawiciele socjalizmu utopijnego uznawali prywatną własność czynników wytwórczych, czasem także pieniądz. Ich koncepcje idealnego społeczeństwa opierały się na zasadach wspólnej własności, społecznego wytwarzania i społecznej konsumpcji. Praktyczna realizacja tych idei miała nastąpić na drodze stopniowej przebudowy społeczeństwa, przez przekonanie go, zwłaszcza właścicieli majątków, do doskonałości socjalizmu utopijnego.
Pierwsze poglądy tego typu pojawiły się już w okresie odrodzenia, najwybitniejszymi utopistami byli wówczas T. Morus w Anglii i T. Campanella we Włoszech. W XVIII w. głównym ośrodkiem myśli utopijnej stała się Francja, gdzie na szczególną uwagę zasługują poglądy J. Mesliera, G.B. Mably'ego i Morelly'ego. Szczytowy rozwój socjalizmu utopijnego osiągnął w XIX w. (C.H. de Saint-Simon i Ch. Fourier we Francji oraz R. Owen w Anglii, S. Worcell i L. Krzywicki w Polsce).
Socjologizm pedagogiczny - nurt pedagogiczny rozwijający się od XIX wieku na gruncie determinizmu społecznego, uzależniający istotę procesu wychowania od warunków środowiska społecznego w którym przebiega. Socjologizm pedagogiczny był przeciwieństwem pedagogiki naturalistycznej, która na pierwszym miejscu stawiała indywidualność jednostki. Skrajny socjologizm zdegradował pedagogikę do zajmowania się technologią wychowania, za jedynie słuszną naukę uznając socjologię. Traktował wychowanie jako uspołecznianie jednostki, którą społeczeństwo urabiało, niejako zmuszając do przyjęcia norm, wartości wyznawanych w danej społeczności i postępowanie zgodnie z nimi. Nie brał pod uwagę możliwości przeciwstawienia się jednostki siłom społecznym. Nie uwzględniał też takich czynników w wychowaniu jak warunki ekonomiczne, biologiczne, czy wartości wyznawane przez jednostkę. Umiarkowany socjologizm nie traktuje uspołecznienia jako wyłącznego wyznacznika wychowania, ujmuje je w szerokim aspekcie oddziaływań zarówno intencjonalnych jak i naturalnych.
Przedstawiciele: Emile Durkheim, Florian Znaniecki, Paul Natorp, Helena Radlińska, Ryszard Wroczyński.
Émile Durkheim (1858 - 1917) to najwybitniejszy przedstawiciel socjologizmu, profesor w Bordeaux, gdzie w 1896 roku objął pierwszą na świecie katedrę socjologii, a od 1902 na Sorbonie; autor takich klasycznych dzieł jak: O podziale pracy społecznej, Zasady metody socjologicznej, Le suicide. Étude de sociologie, Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii.
Socjologia w ujęciu Durkheima to najważniejsza i najbardziej podstawowa spośród nauk społecznych. Rzeczywistość społeczna jest rzeczywistością sui generis; jest niepowtarzalna, unikatowa, zewnętrzna w stosunku do jednostki. Społeczeństwa nie należy traktować jako sumy jednostek - realizm socjologiczny. Kluczowym elementem badań socjologicznych są fakty społeczne. Socjolog powinien odrzucić wszelkie uprzedzenia, stereotypy o społeczeństwie; powinien stanąć w dystansie, na zewnątrz faktu. Człowiek jest istotą Homo Duplex - z jednej strony kierują nim instynkty, a z drugiej świadomość. To jednoczesne uleganie wpływom natury i kultury powoduje zachwianie w postrzeganiu faktów.
Durkheim wyróżnił dwa typy więzi/solidarności:
solidarność mechaniczna oparta na prawie karnym i niskim podziale pracy, jest wymuszana na ludziach;
solidarność organiczna oparta na prawie współpracy i wysokim podziale pracy, wynika z potrzeby współpracy.
W toku dziejów maleje rola represyjnego prawa karnego, rośnie natomiast rola prawa restytucyjnego. Przyczynami są: wzrost liczby ludności, komplikacja struktur społecznych i postęp podziału pracy. Wzorcową instytucją dla Durkheima była religia. Pozwala ona człowiekowi wykroczyć poza naturę zwierzęcą. Aby zrozumieć religię, trzeba zrozumieć rytuały religijne. Służą one inicjacji jednostki do życia zbiorowego, zespalaniu zbiorowości, kultywowaniu tradycji grupowych oraz podtrzymywaniu jednostki w ciężkich chwilach.
Związek pracy socjalnej z pedagogiką społeczną
W tradycji polskiej pracy socjalnej jest ona bardzo silnie związana z pedagogiką społeczną. Polscy twórcy i propagatorzy tej dziedziny podkreślali bowiem z naciskiem wychowawczą funkcję, jaką spełnia praca socjalna. Jak pisał jeden z najwybitniejszych polskich pedagogów społecznych A. Kamiński praca socjalna wymaga indywidualizacji, a pomyślne prowadzenie przypadku (...) wymaga wysiłków samego "pacjenta" i jego rodziny w braniu sprawy we własne ręce; swoista psychoterapia, pobudzająca "pacjenta" jest tu podstawowym narzędziem pracownika socjalnego - czymże jednak jest operowanie nią, jeśli nie nawiązywaniem stosunku wychowawczego między "pacjentem" a pracownikiem socjalnym. Podobnie w metodzie grupowej mamy do czynienia z tworzeniem swego rodzaju zespołów wychowawczych, a organizowanie społeczności lokalnej jest także silnie złączone z realizowaniem procesu wychowawczego. Jako dziedzictwo tego rodzaju myślenia pojawiła się propozycja określenia pracy socjalnej mianem pracy socjalno-wychowawczej. Tak rozumiana praca socjalna to działalność o charakterze pomocy w rozwoju jednostce, grupie i społeczności; działalność która poprzez ulepszanie lub przekształcanie środowiska optymalizuje rozwój wychowanka, podopiecznego66. Wydaje się też, iż zabieganie o prawidłowy rozwój jednostek i grup jest sposobem zapobiegania powstawaniu problemów socjalnych. Praca socjalna według takiego jej rozumienia nie może zatem ograniczać się jedynie do realizowania świadczeń socjalnych, ale ma pobudzać ich odbiorców do własnej aktywności i zaangażowania w proces pomocowy. W tym kontekście mówi się coraz częściej o tym, że optymalnym podejściem w pracy socjalnej jest pomoc dla samopomocy.
Mary Richmond (1861-1922): czołowa działaczka amerykańskich organizacji charytatywnych. Zapoczątkowała na zachodzie nowa teorie opieki publicznej. Według niej nędza, niezdolność do samodzielnego życia i różnego rodzaju wykolejenia z którymi ludzie zgłaszają się do instytucji dobroczynnych - maja z reguły swe źródła w ich sytuacji środowiskowej, toteż punktem wyjścia dla poczynań opiekuńczych powinno być rozpoznanie środowiskowych przyczyn ludzkich kłopotów i wykolejeń. Wg niej należy docierać do przyczyn- upatrując je w sytuacji środowiskowej, jak i w charakterologicznych cechach pacjenta. Wypracowała diagnozę społeczną, która jest i była przeprowadzana przez pracowników socjalnych.
Kowalski Stanisław (1904-1990), pedagog i socjolog. W 1929 ukończył studia pedagogiczne w Uniwersytecie Poznańskim. 1930-1939 nauczyciel w zakładach kształcenia nauczycieli. Od 1945 adiunkt Uniwersytetu Łódzkiego a później Uniwersytetu Poznańskiego, od 1959 profesor. 1969-1977 przewodniczący Poznańskiego Towarzystwa Pedagogicznego. Zajmował się głównie zagadnieniami z zakresu socjologii wychowania oraz procesów uspołeczniania dzieci i młodzieży. Główne prace: Rozwój mowy i myślenia dziecka (1962), Szkoła w środowisku (1969), Selektywne funkcje wychowania (1971, redaktor), Funkcjonowanie systemu wychowawczego w środowisku (1974, redaktor), Socjologia wychowania w zarysie (1974), Wychowanie i społeczna działalność szkoły w środowisku (1976).
Ważne momenty w pedagogice społecznej w Polsce:
Ukazanie się w 1913 r. pracy zbiorowej "Praca oświatowa. Jej zadania, metody, organizacja" (Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewicza, red. H. Radlińska). Przeznaczony był dla pracowników pracy społecznej. Treści:
- praca społeczna jest równoznaczna z oświatą pozaszkolną. Jej podstawa są doświadczenia i własny dorobek polskich działaczy i badaczy, doświadczenie i tradycja pracy oświatowej stanowią punkt wyjścia dla ukazania problemów przyszłości;
- ukazanie zależności pracy oświatowej od warunków politycznych, społecznych, ekonomicznych;
- przedstawienie rozwoju pracy oświatowej w Polsce niepodległej i pod zaborami - drogi oświaty toruje ruch społeczny żądający prawa do kultury i udziału do życia społecznego każdego członka społeczeństwa;
- popularyzacja wiedzy, wydawnictwa popularne, organizacja czytelnictwa i bibliotek, nauczanie dorosłych, kształcenie estetyczne, kursy popularyzacji wiedzy rolniczej.
Narodziny podręcznika Ryszarda Wroczyńskiego pt. "Wprowadzenie do pedagogiki społecznej” (1966) - wzorowanie się na niemieckiej pedagogice społecznej - Sozialpedagogik (wg. idei zawartej w podręczniku ped. społ. jest: nauką o środowiskowych uwarunkowaniach procesów wychowawczych i problemów wychowania poza szkołą); sformułował on nowe zagadnienia pedagogiki społecznej: dziedzinę ped. społ.
Środowisko w ujęciu H. Radlińskiej:
Środowisko to zespół warunków i czynników, w których bytuje jednostka i czynników kształtujących jej osobowość oddziaływujących stale lub przez czas dłuższy.
Wg. Wroczyńskiego:
Środowiskiem nazywać będziemy składniki struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i powodują określone reakcje (przeżycia psychiczne). Otoczenie jest pojęciem szerszym, oznacza całą zewnętrzną strukturę, niezależnie od tego, czy jest ona trwała, czy zmienna i czy stanowi źródło bodźców rozwojowych.