ETAPY BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH
ROZPOZNANIE SYTUACJI W DANEJ DZIEDZINIE NAUKI
Przegląd literatury umożliwia zapoznanie się z różnymi zastosowanymi przez badaczy metodami i technikami, jak też z oceną ich przydatności w rozwiązywaniu konkretnych spraw. Znajomość literatury stanowi jedno ze źródeł formułowania hipotez.
Nie wystarczy przeczytać je, ale trzeba zrobić z nich notatki.
W notatkach z danej pozycji powinna być zawarta informacja o:
założeniach filozoficzno-ideologicznych autora,
rodzaju danych i czasie, którego dotyczą,
znaczeniu, jakie autor nadaje podstawowym pojęciom używanym w pracy,
teoriach, których uzasadnieniem się zajmuje.
SFORMUŁOWANIE PROBLEMU BADAWCZEGO
Problem badawczy jest pytaniem i jest sformułowany pod adresem przedmiotu badań.
wiele problemów= problematyka badawcza
Kryteria formalne poprawności problemu badawczego:
sformułowany w sposób jasny i zrozumiały,
rozwiązywalny na danym etapie rozwoju nauki,
sformułowany w postaci relacji między zmiennymi,
problem istotny, ważny,
uzasadniony w literaturze.
KONCEPTUALIZACJA POJĘĆ
Podanie definicji na poziomie abstrakcyjnym. Pojęcia, które występują w trakcie badań muszą być zdefiniowane jednoznacznie, do tego dążymy w procesie konceptualizacji.
Konceptualizacja jest procesem, w którym dochodzimy do jednoznacznego określenia jakiegoś pojęcia.
Np. problem bezdomności - może być rozumiany jako życie w przytułku, na dworcu, noclegowni czy wynajmująca mieszkanie.
Status ekonomiczno społeczny:
poziom wykształcenia,
wysokość dochodów,
prestiż zawodu.
4. OPERACJONALIZACJA POJĘĆ
Jest to definiowanie pojęć na poziomie operacyjnym. Definicja operacyjna precyzuje jakie działanie badawcze należy podjąć, aby móc udowodnić czy dane zjawisko występuje czy też nie; jaką przybiera wielkość.
Definiowanie pojęć występuje na dwóch poziomach:
abstrakcyjnym : jakie elementy wchodzą do definicji,
operacyjnym: zejście ze świata abstrakcyjnego do świata empirycznego , czyli w jaki sposób zbadać.
Pojęcie teoretyczne |
Konceptualizacja |
Operacjonalizacja |
Status społeczno - ekonomiczny |
Poziom wykształcenia |
Odpowiedz na pytanie jakie Pan/Pani ma wykształcenie. |
|
Dochody |
Odpowiedz na pytanie jakie Pan/Pani ma np. miesięczne dochody |
|
Prestiż zawodu |
Odpowiedz na pytanie jakie Pan/Pani zajmuje stanowisko. |
HIPOTEZY BADAWCZE
Hipoteza to zdanie oznajmujące, stwierdzające relacje między zmiennymi.
Dwa typy zmiennych: zależna i niezależna.
Wykształcenie wpływa na religijność.
Wykształcenie- zmienna niezależna.
Religijność- zmienna zależna.
Dwa typy hipotez:
- teoretyczna zawiera pojęcia abstrakcyjne
- badawcza zawiera pojęcia zoperacjonalizowane
Poprawnie sformułowana hipoteza naukowa powinna:
wnosić coś nowego do dotychczasowej wiedzy poprzez wskazanie na niezbadany fragment rzeczywistości społecznej,
obejmować szeroki zakres obiektów,
być jasno sformułowany,
stanowić stwierdzenie wolne od wewnętrznych sprzeczności,
ma dotyczyć związku o charakterze powtarzalnym a nie o jednorazowym czy sporadycznym.
Skąd czerpać pomysły do wysunięcia hipotez?
< literatura dotycząca interesującego nas przedmiotu,
< analiza wyników przeprowadzonego przez siebie bądź innych np. badań wstępnych.
Reasumując- do postawienia hipotezy potrzebna jest rzetelna wiedza badawcza na temat teorii odnoszącej się do podjętej problematyki.
WYBÓR METODY BADAWCZEJ
metody ilościowe
metody jakościowe
WYWIAD
Wywiad jest sposobem gromadzenia interesujących badacza informacji w bezpośrednim kontekście z osobami badanymi.
Wywiad:
skaregoryzowany: polega na zadawaniu pytań zamkniętych zgodnie z uprzednio przygotowanym zestawieniem
nieskategoryzowany; duży zakres swobody w zadawaniu pytań
Wywiad:
* jawny, wtedy gdy respondent zdaje sobie sprawę z
wywiadu
* ukryty; przeciwny do jawnego, rzadkość w badaniach pedagogicznych
W przeprowadzeniu badania biorą udział dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Pytania są ustalone, ale nie koniecznie muszą być zadawane w takiej samej kolejności i brzmieniu jak przewidziano w przygotowanym kwestionariuszu wywiadu. Zakłada się, iż wywiad nie sprowadza się jedynie do zadawania pytań i odpowiadania na nie, lecz jest procesem interakcji.
Sposób przeprowadzenia wywiadu
Dobre przygotowanie pytań
Zgoda respondenta na przeprowadzenie wywiadu
Stworzenie przychylnej atmosfery
Przedstawienie się, rozmowa na tematy ogólne
Zwrócenie uwagi czy respondent rozumie treść zadawanych pytań
Wypowiedzi zapisujemy od razu (różna forma)
Po zakończeniu wywiadu dokonujemy zapisu własnych spostrzeżeń( dotyczących miejsca, czasu, atmosfery itp.)
Przeprowadzając wywiad, należy pamiętać, że spełnia on dodatkowe funkcje poznawcze: może służyć poprawianiu stosunków miedzy nauczycielem a uczniem w osiąganemu w drodze szczerej rozmowy; może rozładować napięcia ucznia; może być okazją do uświadomienia sobie przez ucznia własnych problemów.
Warunki formułowania pytań i opracowania takie same jak w ankiecie.
ANALIZA DOKUMENTÓW
Analiza dokumentów jest koniecznym uzupełnieniem innych metod i zawsze powinniśmy planować jej wykorzystanie w ewaluacji. Może stanowić punkt wyjścia do zbierania innych danych lub jako uzupełnienie informacji uzyskanych z innych źródeł.
Do dokumentów pisanych należą:
Sprawozdania i protokoły z różnych posiedzeń szkolnych
Opinie i świadectwa
Szkolne i domowe prace pisemne uczniów
Dzienniki lekcyjne
Artykuły prasowe o szkole
Archiwalia
Na dokumenty cyfrowe składają się:
Centralne opracowania zawarte w oficjalnych wydawnictwach statystycznych
Statystyki lokalne dotyczące oświaty, sporządzane dla potrzeb władz terenowych
Opracowania liczbowe, którymi dysponuje szkoła- wyniki klasyfikacji, egzaminów zewnętrznych, frekwencji uczniów
Do dokumentów obrazowych i obrazowo- dźwiękowych należą:
Rysunki i inne prace ręczne uczniów
Fotografie
Nagrania magnetofonowe i video
ANKIETA
Jest to metoda obecnie bardzo rozpowszechniona, w prawie każdej szkole nauczyciele stosują ankiety na użytek własny czy dla potrzeb instytucji. Jednak jest to metoda, którą należy stosować z rozmysłem. Po ankietę sięgamy wtedy, gdy zależy nam na zdobyciu informacji od dużej grupy osób, kiedy pragniemy poznać opinie tych osób na jakiś temat, lub gdy temat badania jest drażliwy i możemy liczyć na szczere odpowiedzi tylko w przypadku ankiety anonimowej.
Przy tworzeniu ankiety (kwestionariusza ankiety) należy pamiętać o pewnych kwestiach, które dotyczą:
poprawności formułowania pytań
rodzajów pytań
konstrukcji kwestionariusza
instrukcji dla respondenta
RODZAJE PYTAŃ
Zamkniętymi, które pozwalają udzielić odpowiedzi ramach możliwości określonych przez badacza w formie skali bądź listy możliwych odpowiedzi.
Pytanie do rozstrzygnięcia- TAK , NIE , TRUDNO POWIEDZIEĆ
Pytanie pojedynczego wyboru
Pytanie wielokrotnego wyboru
Pytanie z uszeregowaniem odpowiedzi
Otwartymi, które dają pełną swobodę przy udzielaniu odpowiedzi (trudne do przeanalizowania i sformułowania konkretnych wniosków)
Półotwartymi, które zawierają listę odpowiedzi i jednocześnie dają możliwość udzielenia odpowiedzi innej, dowolnej.
Konstrukcja ankiety:
Kwestionariusz możemy podzielić na 3 części:
wstęp- informacje dotyczące autorów badania, , tytuł badania, jego cel a także prośbę o szczere i wyczerpujące odpowiedzi, zapewnienie o poufności i podziękowanie za wzięcie udziału w badaniu
rozwinięcie- gdzie zamieszczamy pytania związane z badaną kwestią, układając je w kolejności od pytań ogólnych do szczegółowych
zakończenie- umieszczamy tutaj tzw. metryczkę- zbiór informacji o osobie, która wypełniała kwestionariusz, typu: wiek, płeć, wykształcenie itp.
Bardzo ważną fazą w konstruowaniu dobrego narzędzia badawczego w formie ankiety jest PILOTAŻ. Służy on przetestowaniu trafności i rzetelności kwestionariusza, czyli sprawdzeniu, czy otrzymujemy odpowiedzi jakich oczekiwaliśmy, czy pytania zawarte w ankiecie są zrozumiałe dla respondentów i czy potrafią na nie odpowiedzieć oraz czy instrukcje są odczytywane zgodnie z naszymi intencjami.
Pilotaż przeprowadza się na małej grupie osób, do których kwestionariusz jest kierowany. Po zrealizowaniu takiego badania modyfikujemy ankietę, jeśli istnieje taka potrzeba.
SWOT
Metoda ta wyróżnia czynniki wpływające na sytuację, zarówno obecną jak i przyszłą:
według miejsca występowania ( wewnętrzne i zewnętrzne);
według sposobu oddziaływania ( na pozytywne i negatywne)
SWOT
Schemat tej analizy powstały z czterech czynników, przedstawia się następująco:
zewnętrzne pozytywne-szanse;
zewnętrzne negatywne zagrożenia;
wewnętrzne pozytywne mocne strony;
wewnętrzne negatywne słabe strony.
Szanse i zagrożenia mogą mieć rozmaite źródła.
Mocne strony ucznia |
Słabe strony ucznia |
|
|
|
|
|
|
Szanse |
Zagrożenia |
|
|
|
|
|
|
Tak przeprowadzona analiza SWOT pozwala na wspólne zastanowienie się nad dalszymi działaniami w celu osiągnięcia zmiany.
Obserwacja jest uznawana za niezwykle użyteczną metodę gromadzenia danych. Zasadność wykorzystania tej metody w ewaluacji wynika przede wszystkim z możliwości jakie stwarza obserwacja w udzielaniu odpowiedzi na pytania badawcze, a tym samym w realizowaniu celu badań ewaluacyjnych- opisania programu i sposobów jego realizacji. Poprzez obserwację zakładającą uczestnictwo badacza w działaniach podejmowanych w ramach danego programu, uzyskuje się zebranie informacji dotyczących faktycznych zachowań uczestników. Z tego względu obserwację taką określa się jako obserwację uczestniczącą. Przydatność obserwacji uczestniczącej w badaniach ewaluacyjnych polega również na tym, iż jest metoda badawcza stosunkowo łatwa i efektywna, szczególnie wtedy, gdy jest stosowana wraz z innymi metodami gromadzenia informacji - np. wywiadem czy analizą dokumentów. Poprzez uczestnictwo i obserwacje można łatwo weryfikować informacje uzyskane przy użyciu innych metod. Na przykład, łatwo stwierdzić czy zakładane przez program działania miały miejsce w takim czasie, takiej formie i przy takiej liczbie uczestników jak było to przewidziane w założeniach j danego programu. Obserwacja taka pozwala również na bieżąco formułować pytania kierowane od osób uczestniczących w działaniach podejmowanych w ramach programu.
Wybór obserwacji jako strategii badawczej pociąga za sobą konieczność udzielenia odpowiedzi na pytanie: do jakiego stopnia badacz może angażować się w obserwowane przedsięwzięcie?
W przypadku obserwacji uczestniczącej obserwator jest jednocześnie uczestnikiem sytuacji, którą obserwuje np. nauczyciel na zebraniu rady pedagogicznej.
W przypadku obserwacji nieuczestniczącej obserwator jest osobą z zewnątrz np. nauczyciel na lekcji koleżeńskiej.
Charakter obserwacji może zmieniać się w trakcie prowadzonych badań. Często stosowaną strategią badawczą jest przechodzenie od systematycznej obserwacji "całości" programu do obserwacji coraz bardziej szczegółowych elementów badanej rzeczywistości.
Początkowo badacz stara się uczestniczyć w możliwie wielu działaniach realizowanych w ramach danego programu. W ten sposób obserwator stara się wyrobić sobie ogólne pojęcie o zdarzeniach, jakie mają tam miejsce. Na tym etapie badań stawia też pierwsze hipotezy badawcze, które będzie weryfikować w dalszej części badań, korzystając z różnorodnych metod badawczych. Gdy wiedza badacza staje się pełniejsza, obserwacje mogą dotyczyć wybranych komponentów danego programu lub też wybranych zagadnień, które - zdaniem badacza - wymagają dalszej obserwacji i bardziej szczegółowej analizy. W końcowym etapie badań, ewaluator - poprzez obserwację - stara się zweryfikować posiadane informacje oraz zweryfikować swoje hipotezy badacze w odniesieniu do konkretnych obszarów i pytań badawczych.
Obserwację możemy podzielić na:
-obserwację opisową („wielka wyprawa”)
- obserwacja ogniskowa
- obserwacja selektywna ( „mini-wyprawa” )
Obserwacja opisowa, którą Spradley nazywa "wielką wyprawą' pozwala badaczowi gromadzić wszelkie, niezróżnicowane informacje dotyczące interesującego go przypadku. Jest ona podobna do wyprawy, w której podróżnik jest zainteresowany dotarciem do jakiegoś miejsca i opisaniem tego jak tam jest
Obserwacja selektywna ("mini-wyprawa") to taki typ obserwacji, który służyć ma przede wszystkim odpowiedzi na konkretne pytania związane z potwierdzeniem, uszczegółowieniem lub zweryfikowaniem posiadanych już przez badacza informacji.
W odróżnieniu od "wielkiej wyprawy" jej celem jest spojrzenie na badaną rzeczywistość oczami tubylca. Tym, co odróżnia charakter danych powstałych w wyniku takich podróży to szczegółowość opisu. Jest on znacznie bardziej precyzyjny w przypadku "mini - wyprawy".
Cel obserwacji wyznaczają problemy i pytania badawcze, jakie stawia sobie ewaluator chcąc jak najpełniej poznać badany przez siebie program. Odpowiedź na pytanie "co obserwować?" wynika bezpośrednio z charakterystyki badanego programu; niejednokrotnie odpowiedź na to pytanie zostaje określona explicite już w fazie projektowania ewaluacji. Trzeba pamiętać, że celem ewaluacji jest zazwyczaj sporządzenie możliwie szczegółowego opisu programu i sposobów jego realizacji zaś obserwacja jest metodą, za pomocą której ewaluator zdobywa wiedzę o przedmiocie swoich badań. Zakładając, że badany program jest realizowany na przykład w szkole i że "szkoła" jest przedmiotem zainteresowania badacza, można określić parę sfer istotnych dla zrozumienia specyfiki danego programu. Tym samym można wskazać parę "obszarów" obserwacji interesujących dla ewaluatora. Przede wszystkim istotnym może być opis miejsca, w którym dany program jest realizowany. Pomocnym narzędziem dla zaprojektowania i przeprowadzenia obserwacji może być lista „tematów” będących częstym przedmiotem obserwacji. Są to:
1. przestrzeń - miejsce lub miejsca, w których dokonywana jest obserwacja
2. obiekty - przedmioty obecne w obserwowanej przestrzeni
3. uczestnicy - obserwowani ludzie (jednostki i/lub grupy osób)
4. działania - pojedyncze czynności wykonywane przez obserwowane osoby
(jednostki i/lub grupy osób)
5. działalność - sekwencja działań podejmowana przez obserwowane osoby
(jednostki i/lub grupy osób)
6. zdarzenia - całość działalności, wszystkie sekwencje podejmowane przez .
obserwowane osoby
7. czas - sekwencja związana z upływem czasu, działalność uwzględniająca
zmienną czasu
8. cel - coś, co obserwowane osoby starają się osiągnąć
9. uczucia - emocje wyrażane i przeżywane przez obserwowane osoby
Jedną z metod przeprowadzenia obserwacji jest przystąpienie do niej z uprzednio przygotowaną listą pytań. Osoba prowadząca obserwacje samodzielnie może tworzyć takie zestawienia na potrzeby swojej pracy. Metodę tę stosuje się zazwyczaj w przypadku obserwacji powtarzalnych i „policzalnych”( np. liczba uczniów, liczba uczniów zabierających głos w trakcie zajęć, czas jaki poświęcił każdy uczeń na rozwiązaniu zadania, standardowe wyposażenie sali w której odbywają się lekcje.
Notatki muszą być maksymalnie precyzyjne. Muszą zawierać informacje o miejscu przeprowadzonej obserwacji, o czasie w jakim została przeprowadzona, o osobach, które uczestniczyły w obserwowanych wydarzeniach oraz o tym wszystkim co może być istotne dla dalszej analizy. Notatki z pracy w terenie powinny zawierać spostrzeżenia ewaluatora i hipotezy badawcze które nasunęły mu się w trakcie jego pracy, a także powinny zawierać wszelkie uwagi na temat kontekstu, w którym obserwacje (i sam akt sporządzania notatek) miały miejsce, a które mogą być istotne dla dalszej analizy. Subiektywne wrażenia badacza będą weryfikowane na dalszych etapach jego pracy - zarówno poprzez kolejne obserwacje, jak i poprzez wywiady z uczestnikami badanego programu. Precyzja i jednoznaczność notatek poczynionych w trakcie obserwacji pozwoli badaczowi "pamiętać" o wszelkich wydarzeniach i spostrzeżeniach, jakie poczynił w trakcie swojej pracy, która niejednokrotnie może trwać wiele miesięcy.
Język Ważne jest, aby notując swoje obserwacje wystrzegać się używania wielu przymiotników. Opis zawierający takie sformułowania jak np. "duża szkoła", "mili ludzie", "ciekawe zajęcia" itp. będzie trudny do analizowania nawet dla samego badacza. Lepiej jest gdy jego notatki będą bardziej opisowe i konkretne np. "szkoła, w której jest 40 sal i uczy się 1000 dzieci", "zajęcia w trakcie których wszyscy uczestnicy słuchali prowadzącego". Tylko takie notatki stanowić będą materiał przydatny do dalszej analizy. Użyteczną formą prowadzenia notatek - zwłaszcza podczas ewaluacji trwającej dłuższy czas - jest założenie tak zwanego "dziennika obserwacji", do którego badacz systematyczne dokłada kolejne materiały z badań.
Przykładowym narzędziem przeprowadzenia obserwacji zajęć może być formularz wypełniany przez obserwatora dla ewaluacji kursów "Nauczanie z zakresu ewaluacji" zamieszczony w pracy "Ewaluacja w szkole" pod redakcją Mizerka i Hildebrand. Może być on odpowiednio modyfikowany i wykorzystywany przy ewaluacji wszelkich innych kursów i zajęć. Formularz ten zawiera nagłówek; swoista metryczkę obejmującą takie pozycje wypełniane przez obserwatora jak: nazwę kursu, osobę prowadzącą zajęcia oraz rubrykę przeznaczoną na informacje o obserwatorze. Można by uzupełnić tę część formularza o informacje dotyczące np. liczby uczestników, metod prowadzenia zajęć, czasu ich trwania itp. Zasadnicza część formularza obejmuje dziesięć zagadnień - problemów, na których ewaluator koncentrować będzie swoją uwagę podczas obserwacji, Każdy z nich opatrzony jest pytaniem uszczegółowiającym. Pod każdym zagadnieniem przeznaczono w formularzu miejsce na notatki obserwatora.
Lista tych zagadnień wygląda następująco:
1. CELE: czy cele zostały jasno sformułowane, a najlepiej zaprezentowane grupie?
2. KONTEEKST: czy wprowadzenie zawierało informację dlaczego dany temat został wprowadzony do kursu i jak się wiąże z pozostałą tematyką?
3. TREŚĆ: czy treść zajęć jest adekwatna do tematyki zajęć?; czy czegoś jest za dużo lub za mało?
4. ZAANGAZOWANIE UCZESTNIKÓW: czy przewidziano aktywne uczestnictwo kursantów, czy mieli swój wkład w zajęcia?; jaki procent czasu są bierni a jaki aktywni?
5. ĆWICZENIA PRAKTYCZNE: czy polecenia do ćwiczeń są zrozumiałe? Czy zostały przedstawione w formie pisemnej?
6. MATERIAŁY SZKOLENIOWE: czy zostały rozdane uczestnikom zajęć? Czy materiały dla uczestników są adekwatne w stosunku do tematyki zajęć?
7. POMOCE I ŚRODKI DYDAKTYCZNE: jakie środki dydaktyczne zostały wykorzystane podczas zajęć?
8. METODY: jakich metod używa prowadzący? jak długo? czy stosuje je przemiennie? czy metody zostały właściwie dobrane do tematyki zajęć?
9. ATMOSFERA: jak można opisać atmosferę tych zajęć? czy jest swobodna, mobilizująca, nudna, jaka ?
10. Jakie udoskonalenia można by wprowadzić do tych zajęć? czy można je inaczej zaplanować? czy można je lepiej przygotować? jak?