Psychologia rozwojowa - notatka z wykładów

Rozwój- to proces, który polega na dokonywaniu się określonych zmian w organizmie, zmiany te dokonują się w ciągu całego życia jednostki Psychologia rozwojowa- dziedzina nauki zajmująca się przebiegiem zmian zachodzących podczas rozwoju jednostki, bada wpływ zachodzących zmian rozwojowych na funkcjonowanie organizmu i na zachowanie jednostki Psychologia rozwojowa odpowiada na pytania:

• jak wygląda przebieg zmian rozwojowych

• z jakimi zmianami mamy do czynienia w poszczególnych etapach życia jednostki

• czym charakteryzują się określone zmiany rozwojowe

• jak się kształtują określone zmiany w poszczególnych okresach życia jednostki

• jaki wpływ wywierają zachodzące zmiany rozwojowe na funkcjonowanie organizmu

• jaki jest kierunek poszczególnych zmian rozwojowych

• jak zmiany rozwojowe wpływają na zachowanie jednostki

W rozwoju jednostki możemy wyróżnić dwa okresy:

• prenatalny - od momentu poczęcia do narodzin

• postnatalny - od chwili narodzin do śmierci

Okres postnatalny zawiera trzy podstawowe fazy rozwojowe: a. okres rozwoju progresywnego - jest to okres mający miejsce od chwili narodzin do osiągnięcia 20/25 roku życia, zachodzące zmiany rozwojowe dotyczą głównie zmian biologicznych i fizjologicznych, podczas tego okresu wzrastają komórki, doskonalą się procesy fizyczne i psychiczne, rośnie organizm, rozwijają się funkcje psychiczne (np. mowa, myślenie, spostrzeganie); w początkowych latach tego okresu zachodzący rozwój ma bardzo szybkie tempo, potem jest już coraz wolniejszy

W okresie rozwoju progresywnego można wyróżnić następujące etapy rozwoju:

• okres noworodkowy (od chwili narodzin do 28 dnia życia)

• okres niemowlęcy (od 1 do 12 miesiąca życia)

• okres wczesnego dzieciństwa (od 1 do 3 roku życia)

• okres przedszkolny (od 3 do 6/7 roku życia)

• młodszy wiek szkolny (od 6/7 do 11/12 roku życia)

• okres dojrzewania (od 11/12 do 17/18 roku życia)

• okres młodzieńczy (od 17/18 do 20/25 roku życia)

b. okres rozwoju optymalnego- jest to faza zachodząca pomiędzy 20/25 a 55/60 rokiem życia, w tym okresie nie obserwujemy większych zmian, każda jednostka osiąga pewien indywidualny poziom rozwoju, osiągnięcie nowych umiejętności lub sprawności oraz zachodząca zmiana w zachowaniu ma miejsce pod wpływem nauki oraz uzyskiwanych doświadczeń c. okres regresu (starzenia się)- jest to faza trwająca od 60/65 roku życia do śmierci, w tym okresie kierunek zachodzących zmian jest odwrotnie proporcjonalny do zmian, które miały miejsce w fazie rozwoju progresywnego, w początkowej fazie tego okresu tempo zachodzących zmian jest dosyć wolne, ale z upływem lat staje się coraz szybsze

Tempo rozwoju- prędkość, z jaką zachodzą określone zmiany rozwojowe Rytm rozwoju- pewna regularność, która ma miejsce w określonych przedziałach czasowych Teorie rozwoju:

1. natywistyczna teoria rozwoju- teoria ta zakłada, że wszelki rozwój oraz zachodzące zmiany i ich przebieg jest uwarunkowany genetycznie, że jednostka dziedziczy określone cechy po przodkach (głównie po rodzicach), a posiadany genotyp wywiera wpływ na jej rozwój, np. dzieci aktorów zostają aktorami

2. empiryczna teoria rozwoju- według tej teorii rozwój jednostki w głównej mierze jest uwarunkowany przez określone środowisko, w którym żyje dana jednostka (może to być środowisko geograficzne, społeczne, kulturowe czy ekologiczne), np. dziecko razem z rodzicami uczęszcza do filharmonii i w związku z tym kształtuje się jego zamiłowanie do muzyki poważnej

3. teoria konwergencji- teoria dwuczynnikowa, która zakłada, że rozwój jednostki jest uzależniony zarówno od genotypu, jak i od środowiska, w którym dana jednostka wzrasta, dojrzewa i żyje

4. czteroczynnikowa teoria rozwoju- według tej teorii na rozwój jednostki wpływają cztery czynniki: dziedziczenie (genotyp), środowisko, w którym jednostka przebywa, aktywność jednostki oraz procesy wychowania i nauczania, wszystkie wymienione czynniki oddziałują na siebie w określony sposób

Z przeprowadzonych badań wynika, że aktywność jednostki wywiera określony wpływ na jej rozwój. Kierunki aktywności jednostki wpływają na określony kierunek jej rozwoju. Aktywność jednostki sprawia, że zachodzą w niej określone zmiany. Koncepcja aktywności zakłada, że rozwój jednostki polega na gromadzeniu przez nią określonych doświadczeń, na co składają się dwa procesy:

• strukturyzacja- w wyniku życiowej aktywności jednostki powstają struktury biologiczne (poszczególne układy, np. układ pokarmowy, trawienny, oddechowy itd.) oraz struktury psychiczne, które wiążą się z percepcją docierających do jednostki informacji (wiążą się z powstawaniem narządów wzroku i słuchu); struktury psychiczne (np. koncentracja, myślenie, pamięć, uwaga) powstają w wyniku zarówno aktywności fizycznej, jak i psychicznej jednostki

• restrukturyzacja- proces przekształcania się i doskonalenia określonych struktur

Wśród modeli funkcjonowania organizmu ludzkiego możemy wyróżnić:

• model reaktywny- ten typ modelu powiązany jest z koncepcją behawioralną, zakłada, że jednostka jest układem reaktywnym, wykazującym reakcje na poszczególne bodźce, które są siłą sprawczą ludzkiej aktywności

• model aktywny, poszukujący informacji- zachowania i działania jednostki są sterowane za pomocą informacji wewnętrznych i zewnętrznych, jednostka zbiera, interpretuje, analizuje i porównuje określone informacje i na ich podstawie tworzy nowe informacje, które wpływają na jej aktywność, możemy tu wyróżnić sterowanie zewnętrzne (aktywność jednostki jest warunkowana poprzez informacje zewnętrzne), sterowanie wewnętrzne (na aktywność jednostki mają wpływ informacje wewnętrzne, które są umiejscowione w pamięci trwałej) oraz wytwarzanie nowych informacji na podstawie informacji zewnętrznych i wewnętrznych

Zaburzenia rozwoju- mają bezpośredni związek z rytmem i tempem rozwoju; w przypadku zbyt wolnego lub zbyt szybkiego tempa rozwoju dochodzi do zaburzeń rozwoju; podobnie ma się rzecz z tempem rozwoju- brak zmian w poszczególnych okresach rozwoju powoduje zaburzenia rozwoju. Stosunek wieku życia do wieku rozwojowego:

1. opóźnienie rozwoju - wiek życia > wiek rozwojowy

2. przyspieszenie rozwoju - wiek życia < wiek rozwojowy

3. optymalny rozwój - wiek życia = wiek rozwojowy

Dwie kategorie zaburzeń:

• zaburzenia parcjalne- w tego typu zaburzeniach jedna sfera działa w sposób nieprawidłowy, natomiast funkcjonowanie pozostałych sfer jest na poziomie prawidłowym, np. w sposób nieprawidłowy funkcjonuje pamięć, ale mowa, myślenie i wyobraźnia działają prawidłowo

• zaburzenia globalne- zarówno sfera fizyczna, jak i psychiczna funkcjonują w sposób nieprawidłowy

Przyczyny zaburzeń :

• wewnętrzne - ich źródło tkwi w organizmie jednostki

• środowiskowe - ich źródło tkwi w szkodliwym wpływie otoczenia

Na rozwój umysłowy duży wpływ ma sfera poznawcza, składająca się z percepcji i spostrzegania, myślenia, mowy, pamięci oraz uwagi. Myślenie- jest to proces, dzięki któremu jednostka zauważa poszczególne relacje, związki oraz zachodzące zależności pomiędzy określonymi zjawiskami i przedmiotami w danym środowisku społecznym Inteligencja- zdolność logicznego myślenia i umiejętność działania w celowy sposób, polegająca na umiejętności przystosowania się do nowych sytuacji, inteligencja pozwala na utrzymanie stanu równowagi pomiędzy określoną sytuacją a organizmem jednostki Jean Piaget w celu wyjaśnienia rozwoju inteligencji przedstawił dwa pojęcia:

• organizacja- określone struktury, które wchodzą w skład pewnej całości

• adaptacja (przystosowanie) - adaptacja dzieli się na akomodację (przystosowanie organizmu jednostki do warunków środowiskowych) oraz asymilację (zrozumienie i przyswojenie nowych informacji oraz włączenie ich w działanie jednostki)

Etapy rozwoju inteligencji:

• inteligencja sensomotoryczna (do 2 roku życia) - jednostka posiada orientację w rzeczywistości, zapoznaje się z charakterystycznymi cechami przedmiotów, ich różnicami oraz zależnościami pomiędzy nimi, w tym okresie ma miejsce początek kształtowania się określonych pojęć

• inteligencja przedoperacyjna (od 3 do 6 roku życia) - jednostka zapoznaje się z czynnościami symbolicznymi, które opierają się na słowie, jednostka zaczyna porozumiewać się z otoczeniem za pomocą języka, zaczyna uświadamiać sobie pewne cechy (np. wielkość), nabywa umiejętności wartościowania i oceny (np. ładny/brzydki)

• umiejętność przeprowadzania operacji konkretnych (6/7 - 11 lat) - jednostka potrafi określić pojęcie ilości (np. wie, że 3 to mało, a 200 to dużo) oraz klasy (np. wie, że meble to fotel, biurko, a płeć to kobieta i mężczyzna

• umiejętność przeprowadzania operacji formalnych (od 11 roku życia) - jednostka posiada umiejętność myślenia logicznego, abstrakcyjnego i słownego

Trzy fazy rozwoju umysłowego:

• myślenie sensomotoryczne (myślenie na poziomie prymitywnych, które jest typowe dla zwierząt i małych dzieci)

• myślenie konkretno- wyobrażeniowe (3 - 7 rok życia), jest to myślenie za pomocą obrazów

• myślenie słowno- logiczne (7 - 12 rok życia), umiejętność myślenia symbolicznego

• myślenie hipotetyczno- dedukcyjne (powyżej 12 roku życia), umiejętność myślenia abstrakcyjnego

Rozwój mowy: Proces rozwoju mowy ma swój początek w chwili narodzin jednostki. Podczas pierwszego krzyku, który jest pierwszym wydaniem głosu przez jednostkę, pęcherzyki płucne napełniają się powietrzem, a tym samym płuca rozpoczynają swoje funkcjonowanie. Etapy rozwoju mowy:

• gruchanie- trwa do około 2 miesiąca roku życia, podczas tego okresu jednostka wydaje nieartykułowane dźwięki

• gaworzenie- około 5 miesiąca roku życia jednostka zaczyna wydawać artykułowane dźwięki, często są to sylaby, pod koniec 1 roku życia jednostka mówić pierwsze słowa

• mowa właściwa - rozpoczyna się od około 11/12 miesiąca życia, jednostka zaczyna posługiwać się pierwszymi słowami

Rozwój słownictwa:

• po ukończeniu 1 roku życia jednostka, której rozwój przebiega w sposób prawidłowy powinna znać i rozumieć kilka słów, powinna także umieć je wypowiadać, do ukończenia 2 roku życia jest to około 10 wyrazów

• po ukończeniu 2 roku życia następuje bardzo szybki rozwój słownictwa, jednostka powinna już mieć zasób słowny w granicach 300 - 400 wyrazów

• pod koniec okresu wczesnego dzieciństwa (około 3 roku życia) jednostka nadal w szybki sposób przyswaja nowe słownictwo, a jej zasób słowny jest już w granicach ok. 1200 - 1400 wyrazów, pod koniec 3 roku życia jednostka powinna posiadać taki zasób słów, który umożliwia jej porozumiewanie się z otoczeniem

• w okresie przedszkolnym można wyróżnić dwie fazy rozwoju słownictwa:

1. koniec 5 roku życia, w którym tempo rozwoju słownictwa nieco spada, a jednostka powinna znać około 4000 słów

2. w wieku 6 - 7 lat, czyli pod koniec okresu przedszkolnego, rozwój językowy jednostki powinien być na poziomie dojrzałości szkolnej

• zasób słowny jednostki kończącej szkołę podstawową powinien być w granicach około 10000 słów

W przypadku przyswajania części mowy, jednostka najpierw przyswaja rzeczowniki (nazwy rzeczy i osób), a następnie przymiotniki (określenia przedmiotów lub osób), czasowniki (określenie danych czynności), partykuły nie i pozostałe części mowy. W wieku 1.5 roku jednostka rozpoczyna tworzenie zlepek słów i zaczyna posługiwać się niepełnymi zdaniami (np. mama daj). Po ukończeniu 2 roku życie jednostka zaczyna porozumiewać się z otoczeniem za pomocą pełnych zdań (np. mama daj ciastko), a pod koniec 3 roku życia w jej wypowiedziach pojawiają się zdania złożone. Po ukończeniu 4 roku życia prawidłowo rozwijająca się jednostka powinna tworzyć wypowiedzi zbudowane ze zdań współrzędnie i podrzędnie złożonych. Zaburzenia rozwoju mowy: a. opóźnienie w rozwoju mowy (dotyka głównie dzieci), w tego typu zaburzeniach można wyróżnić:

• opóźnione gaworzenie, które w przypadku prawidłowego rozwoju następuje około 5 - 7 miesiąca życia, ten rodzaj zaburzenia może być powiązany z wadami słuchu

• opóźnienie w wypowiadaniu pierwszych słów, które prawidłowo powinno mieć miejsce pod koniec 1 roku życia, powodem tego typu zaburzenia mogą być wady słuchu bądź przyczyny tkwiące w środowisku

• opóźnienia w pojawianiu się zdań prostych, które powinny pojawić się około 3 roku życia

• opóźnienia w pojawianiu się zdań złożonych, którymi jednostka powinna się posługiwać pod koniec 3 roku życia

• zbyt długie używanie nieprawidłowych struktur gramatycznych, w wieku około 4 lat jednostka może jeszcze popełniać pewne błędy z zakresu koniugacji i deklinacji, ale na początku wieku przedszkolnego ogólna struktura gramatyczna powinna być prawidłowa

b. nieprawidłowe wypowiadania dźwięków, inaczej zwane bełkotaniem, można tu wyróżnić:

• reranie- dotyczy zarówno dzieci, jak i dorosłych, polega na nieprawidłowej wymowie głoski "r", może być spowodowane nieprawidłowościami w funkcjonowaniu aparatu mowy

• seplenienie- artykulacja "s" zamiast "sz" i "c" zamiast "cz"

• szeplenienie- wypowiadanie "sz" zamiast "s"

* zarówno seplenienie jak szeplenienie dotyka dzieci i dorosłych, jest spowodowane nieprawidłową budową aparatu mowy, na te zaburzenie może mieć także wpływ środowisko, np. w przypadku mówienia do dziecka zniekształconą mową

• kappacyzm- nieprawidłowa realizacja głoski "k", która zamieniana jest na głoskę "t"

c. jąkanie się lub zacinanie, dotyka dzieci i dorosłych, przyczyny tych zaburzeń mowy mają swoje źródło w stanie emocjonalnym jednostki

Mechanizmy rozwoju:

• dojrzewanie- na proces dojrzewania składa się rozwój fizyczny, biologiczny, fizjologiczny i neurofizjologiczny, w wyniku czego jednostka staje się osobą rozwiniętą biologicznie i tym samym- zdolną do prokreacji, proces dojrzewania ma silny związek z procesem uczenia się- jednostka nie byłaby w stanie podjąć decyzji o uczeniu się, gdyby nie osiągnęła określonego poziomu rozwoju, w przypadku procesów biologicznych dojrzewanie ma charakter endogenny

• uczenie się- polega na nabywaniu, modyfikacji i utrwalaniu określonych czynności, działania te są podejmowane w skutek pewnego poziomu biologicznego jednostki, na proces uczenia się wpływa otoczenie i dlatego ma ono charakter egzogenny

* powiązanie uczenia się o charakterze egzogennym z dojrzewaniem o charakterze endogennym ma duży wpływ na rozwój jednostki

• interioryzacja- przekształcanie się czynności zewnętrznych w wewnętrzne czynności umysłowe, jednostka przechodzi od działań ruchowych (kiedy w ten sposób poznaje otaczający ją świat) do działań umysłowych (jednostka zdobywa wiadomości o świecie na podstawie wcześniejszych doświadczeń)

• różnicowanie (rozkład) i integracja (scalanie)- za pomocą tych uzupełniających się procesów jednostka kształtuje swoje zachowanie, np. dziecko rozkłada jakąś zabawkę, aby zobaczyć elementy, z których się ona składa

1. Rozwój osobowości:

• Osobowość- to całokształt określonych i spójnych cech oraz właściwości charakterystycznych dla danej jednostki, osobowość wywiera istotny wpływ na zachowanie się jednostki w określonych sytuacjach. Poszczególne cechy charakterystyczne dla danej jednostki są ze sobą powiązane i działają na zasadzie zależności. W przypadku zmiany jakiejś właściwości następuje także modyfikacja zachowania jednostki i jej reakcje, a tym samym zmianie ulega osobowość jednostki. Kierunek zachodzących zmian w osobowości jest wyznaczany przez aktywność jednostki oraz czynniki wewnętrzne (np. zmiany na poziomie metabolicznym). Poziomy regulacji zachowania się jednostki: -poziom niższy- na tym poziomie regulacja zachowania odbywa się na poziomie popędów i instynktów, jednostka dąży do zaspokojenia popędów (np. głód), dąży do przyjemności w sposób, który pozwoli jej uniknąć przykrości, wpływ na zachowanie jednostki mają czynniki popędowo- emocjonalne, występuje tu relacja po-między bodźcem a reakcją - behawioryzm, sytuacje nieprzyjemne są bodźcami negatywnymi, a sytuacje miłe to bodźce pozytywne popęd- pobudzenie organizmu wynikające z braku optymalnych warunków lub występowania niekorzystnych bodźców -poziom wyższy- na tym poziomie regulacja zachowań odbywa się w oparciu o struktury poznawcze, w miarę upływania kolejnych lat jednostka zapoznaje się ze światem, jej zachowanie w coraz mniejszym stopniu jest uzależnione od popędów i instynktów, a coraz częściej zachowuje się racjonalnie i w sposób adekwatny do określonej sytuacji, na zachowanie jednostki maja wpływ struktury poznawcze Rozwój zawodowy: Rozwój zawodowy- to proces, w wyniku którego jednostka dąży do wykształcenia własnej drogi zawodowej, jednostka podejmuje naukę związaną z wychowaniem do określonego zawodu, zawód wykonywany przez daną jednostkę określa jej miejsce w społeczeństwie Podstawy rozwoju zawodowego:

• uzdolnienia

• zainteresowania

• hobby

• ambicja

• wartości

• plany na przyszłość

• motywacja

Fazy rozwoju zawodowego: a. koncepcja E. Ginzberga:

• okres fantazji (do 11 roku życia)- dziecko wybiera zawód na podstawie fantazji

• okres próbny (11 - 16 rok życia)- jest to okres przejściowy, w którym największy wpływ wywierają za-interesowania, zdolności, wartości

• okres realistyczny (od 17 roku życia)- realistyczny wybór przyszłego zawodu, w tym okresie pojawiają się podokresy eksploracji, krystalizacji i specyfikacji

b. koncepcja D. Supera:

1. etap wzrostu (od urodzenia do 14 roku życia)- jednostka wytwarza obraz siebie na podstawie relacji i identyfikacji ze światem dorosłych, zaczyna się kształtować tak zwane "ja" zawodowe, ten etap ma swoje podokresy:

• okres fantazji (4 - 10 rok życia)

• okres zainteresowań (11 - 12 rok życia)

• okres możliwości (13 - 14 rok życia)

1. etap poszukiwania (od 15 do 24 roku życia)- w tym okresie jednostka zapoznaje się ze światem pracy i ustala własne preferencje zawodowe, podokresy tego etapu to:

• okres wstępny (15 - 17 rok życia)- jednostka próbnie wybiera zawód

• okres przejściowy (18 - 21 rok życia)- jednostka w sposób przejściowy wybiera przyszły zawód

• okres prób (22 - 24 rok życia) - jednostka podejmuje pracę, którą traktuje jako próbę

1. etap zajęcia pozycji (od 25 do 44 roku życia)- w tym etapie jednostka zajmuje pozycję na odpowied-nim i preferowanym przez siebie polu zawodowym, jednostka stara się zdobywać coraz lepszą pozycję zawodową, podokresy tego etapu to:

• okres doświadczenia (25 - 30 rok życia) - jednostka nabiera doświadczenia na polu zawodowym

• okres zdobywania (31 - 44 rok życia) - jednostka jest w trakcie stabilizacji zawodowej

1. etap zachowania status quo (45 - 64 rok życia) - jednostka stara się utrzymać to, co zostało osiągnięte

2. etap schyłkowy (po 65 roku życia) - jednostka uwalnia się od pracy i poszukuje innych źródeł satysfa-kcji, podokresy tego etapu to:

• okres osłabienia (65 - 70 rok życia)

• okres wycofania się (powyżej 71 roku życia)

Współczesne badania dotyczące rozwoju głównie skupiają się na sferze poznawczej, w skład której wchodzą procesy spostrzegania, pamięci, myślenia, uwagi i mowy). Efektem prawidłowego rozwoju sfery poznawczej jest rozwój umysłowy (intelektualny), emocjonalno- społeczny oraz optymalny rozwój osobowości.

Rozwój emocjonalno- społeczny:

Rozwój emocjonalno- społeczny polega na rozwoju jednostki przy pomocy kontaktów międzyludzkich, człowi-ek jako istota społeczna charakteryzuje się tym, że wszystkie jego relacje z innymi ludźmi maja zabarwienie emocjonalne i wywołują określone uczucia.

Podstawowe kategorie stanów emocjonalnych:

• pozytywne

• negatywne

• neutralne

Etapy rozwoju społecznego: a) faza pierwsza:

• przez okres pierwszych trzech miesięcy jednostka nie jest świadoma kontaktu z innymi ludźmi, jej sposób reakcji na ludzi i przedmioty jest podobny

• w 4 miesiącu życia jednostka potrafi już odróżnić twarz matki od przedmiotu oraz innych twarzy i rea-guje na jej widok uśmiechem i wyciąganiem rączek, jest to przejaw pierwszego kontaktu społecznego, który charakteryzuje się zabarwieniem emocjonalnym

• po ukończeniu 6 miesiąca życia jednostka potrafi już rozpoznać poszczególne osoby, a jej reakcja na te osoby jest zróżnicowana (uśmiech, płacz)

• pod koniec okresu niemowlęcego jednostka rozpoczyna pierwsze kontakty społeczne o charakterze wer-balnym

• na przełomie 3 i 4 roku życia dzieci często bawią się same, co jest pierwszym przejawem egocentryzmu w relacjach społecznych

• około 5 - 6 roku życia wcześniejszy egocentryzm społeczny powoli zanika, a dzieci chętnie bawią się z rówieśnikami

• wraz z upływem lat kontakty jednostki staja się coraz szersze, pojawiają się pierwsze uczucia sympatii, przyjaźni i miłości

b) faza druga:

• jednostka jest już w wieku dojrzałym

• kontakty społeczne jednostki są uzależnione od roli, jaką pełni w społeczeństwie

c) faza trzecia:

• okres regresu

• następuje ograniczenie kontaktów społecznych

Różnice interindywidulane (międzyosobnicze)- są to różnice dotyczące funkcjonowania poszczególnych jednostek, odnoszą się do właściwości biologicznych i psychologicznych

Różnice introindywidualne (wewnątrzosobnicze)- są to różnice cech lub właściwości, które zachodzą u jednej osoby.

---