Prawidłowa postawa ciała, wady postawy i przyczyny ich powstawania oraz profilaktyka
Jednym z podstawowych warunków prawidłowego rozwoju i zdrowia każdego człowieka jest jego prawidłowa postawa. W związku z tym niezmiernie ważne jest, aby dbać o poprawną postawę już najmłodszych dzieci rozpoczynających naukę w szkole podstawowej, a nawet jeszcze wcześniej czyli w zerówce i przedszkolu. Wyniesione z tego okresu przyzwyczajenia prawidłowego utrzymywania postawy staną się nawykiem i zaowocują lepszym zdrowiem młodego człowieka. W codziennym życiu rzadko na ogół zwracamy uwagę na prawidłową postawę, a najczęściej robimy to wtedy, gdy wady są już mocno uwidocznione. Prawidłowa postawa ciała zabezpiecza człowieka przed różnorodnymi ujemnymi wpływami środowiska, co pozostaje w ścisłym związku z utrzymaniem zdrowia człowieka. Sprawność organizmu, jego zdolność do pracy czy nauki jest w poważnej mierze uzależniona od utrzymania prawidłowej postawy ciała, gdyż mięśnie i narządy wewnętrzne mają wtedy optymalne warunki do pracy. Prawidłową postawę cechuje także estetyczna sylwetka, która powinna zapewnić człowiekowi zrównoważenie i stabilność oraz stanowić dogodną pozycje wyjściową do różnorodnych ruchów. Ważną uwagą dla nauczycieli i wychowawców wydaje się być fakt, że postawa ciała człowieka w dużej mierze odzwierciedla jego stan psychiczny. Zadowolenie i optymistyczne nastawienie do życia podświadomie wpływa na prostowanie tułowia, unoszenie głowy, lżejsze bardziej sprężyste ruchy ciała. Natomiast przygnębienie, złe samopoczucie fizyczne lub psychiczne uzewnętrznia się pochyleniem głowy i tułowia do przodu, wysuwaniem barków i brzucha, opadaniem ramion.
Postawa ciała człowieka
Człowiek więc może przybrać postawę czynną lub bierną. Czynna postawa, w odróżnieniu od nawykowej jest układem wymuszonym i nosi nazwę postawy bacznej. Precyzyjne wykonanie ćwiczeń w procesie korekcji wad postawy, wymaga świadomego odczucia własnego ciała, które polega na czuciu przestrzeni, czasu, stanów napięć mięśniowych w spoczynku oraz w ruchu. Jest to trudne, ponieważ osoby z wadami postawy nie posiadają tych umiejętności. Nieprawidłowa postawa nawykowa jest czymś zwykłym, naturalnym, nie wymagającym wysiłku, przyjmowana jest podświadomie. Natomiast postawa skorygowana staje się czymś obcym, sztucznym, związanym często ze znacznym wysiłkiem nie tylko mięśniowym, ale i psychicznym. Podstawowym kryterium prawidłowości postawy w płaszczyźnie czołowej jest symetria względem długiej osi ciała. Pion spuszczony ze środka guzowatości potylicznej zewnętrznej powinien rzutować na wyrostki kolczyste kręgosłupa tak, aby oś kręgosłupa pokrywała się z rzutem pionu, przebiegała przez szparę międzypośladkową i padała na środek tzw. czworoboku podparcia. Taka symetria ustawienia dotyczy przede wszystkim: barków, łopatek, trójkątów talii, pośladków, kolców biodrowych przednich górnych, kolan i samych stóp. O prawidłowej postawie ciała w płaszczyźnie strzałkowej mówimy wtedy, gdy głowa nie jest wysunięta do przodu, klatka piersiowa dobrze wysklepiona, a brzuch nie wystaje zbytnio przed klatkę. W tej sytuacji pion opuszczony z otworu słuchowego zewnętrznego powinien rzutować nieco do przodu od stawu ramiennego, biodrowego, kolanowego i skokowego górnego. W prawidłowej postawie ciała istotne jest także właściwe ustawienie stóp oraz wykształcenie jej łuków.
Postawa ciała zależy od typu somatycznego, wieku i płci. Duże znaczenie odgrywa także czynnik genetyczny, bowiem od niego w znacznym stopniu zależy prawidłowość budowy ciała, typ budowy oraz typ temperamentu, wywierający bezpośredni wpływ na jakość postawy.
Wady postawy
Wadami postawy nazywać będziemy zmiany utrwalone w układzie kostnym, możemy nazwać je błędami "trzymania się". Są to odchylenia od ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej, właściwej danej kategorii wieku, płci i typu budowy. W osobniczym rozwoju postawy ciała wyróżnia się dwa okresy, w których nasila się występowanie wad postawy. Są to okresy krytyczne dla procesu kształtowania się postawy:
I okres przypada na 7 rok życia i nosi nazwę "szkolnego" II okres przypada na etap skoku pokwitaniowego.
Okres "szkolny" charakteryzuje się z biologicznego punktu widzenia względną harmonią rozwojową. Źródłem niekorzystnych zmian w postawie upatrywać należy w nowych dla dziecka obowiązkach szkolnych. Dzieci długo siedzą w ławce szkolnej, noszą dodatkowe ciężary, są stremowane, wystraszone. Często oświetlenie w salach szkolnych oraz odległość dziecka od tablicy są również nieprawidłowe. Bardzo ważne w tym okresie jest rodzaj noszonego przez dzieci obuwia.
Okres skoku pokwitaniowego jest okresem ogromnej dysharmonii rozwojowej. Następuje szybki rozwój kośćca, za którym nie nadąża rozwój mięśni. Postawa zmienia się w ciągu dnia pod wpływem najróżnorodniejszych bodźców. Dobre samopoczucie, radość, chęć dobrej prezencji pobudza do przyjęcia lepszej postawy. Przygnębienie, zmęczenie, brak snu, złe samopoczucie, zmartwienia, nadmierna nerwowość sprzyjają utrwalaniu nieprawidłowej postawy ciała.
Z uwagi na przyczyny powstawania wady postawy możemy podzielić na dwie grupy:
wady wrodzone
Są to nieprawidłowości w układzie kostnym czy mięśniowym powstałe w okresie płodowym Najczęstsze z nich to:
- wady wrodzone klatki piersiowej i kręgosłupa np: klatka piersiowa lejkowata czyli szewska dodatkowe kręgi, dodatkowe żebra, zrosty kręgów, kręgozmyk, wrodzony kręcz szyi,
- wady wrodzone w obrębie kończyn dolnych i stóp np: wrodzone zwichnięcie stawu biodrowego, asymetria długości kończyn, wady stóp (stopa wydrążona, stopa końsko - szpotawa, stopa piętowa, stopa szpotawa, stopa końska, stopa płaska, stopa płasko - koślawa,
- wady wrodzone mięśni np: wrodzona atonia mięśniowa, postępujący zanik mięśni.
wady nabyte
Należą do nich wady powstałe na skutek przebytych chorób - wady rozwojowe oraz wady, które powstały na skutek zaburzenia nawyku prawidłowej postawy ciała - wady nawykowe. Z nimi właśnie najczęściej mamy do czynienia na gruncie szkolnym. Wady nabyte rozwojowe powstają najczęściej w wyniku: krzywicy lub gruźlicy. Wady nabyte nawykowe powstają w wyniku działania na nasz organizm różnorodnych czynników:
a) środowiskowych
- siedzący tryb życia, zbyt mała ilość ruchu zwłaszcza na świeżym powietrzu,
- niewłaściwe obuwie i ubiór,
- nieodpowiednie noszenie teczki z książkami,
- niedostosowanie ławki szkolnej lub stanowiska pracy do warunków fizycznych dziecka i pracownika,
- złe oświetlenie,
- zła odległość od tablicy w szkole,
- złe warunki bytowe i higieniczne jak niedożywienie, zmęczenie, brak snu,
b) morfologicznych
- zaburzenie napięcia mięśni powstałe na skutek choroby lub przemęczenia (np. siedząca praca w pochylonej pozycji lub długotrwałe stanie z pochyleniem tułowia),
c) fizjologicznych
- zaburzenia czucia głębokiego, wady wzroku lub słuchu mogą utrwalać nawyk nieprawidłowego ustawienie ciała np. krótkowzroczność bądź ubytki w polu widzenia lub jednostronna wada słuchu bywają przyczyną asymetrycznego trzymania głowy,
Mówiąc o wadach postawy najczęściej mówimy o odchyleniach od normalnego kształtu kręgosłupa. Najczęściej spotykane nieprawidłowości to:
- plecy okrągłe - kręgosłup w całym przebiegu tworzy nadmierne wyciągnięcie ku tyłowi (hyperkifoza) - występuje ogólne pochylenie ciała ku przodowi, głowa wysunięta znacznie ku przodowi, odstające łopatki i zapadnięta klatka piersiowa,
- plecy wklęsłe - kręgosłup na całej długości jest silnie uwypuklony (hyperlordoza) - miednica ustawiona niemal poziomo,
- plecy okrągło-wklęsłe - głowa i barki są wysunięte do przodu, kręgosłup w odcinku piersiowym wykazuje zwiększenie do wygięcia ku tyłowi (klatka piersiowa ulega zapadnięciu), w odcinku lędźwiowym wygina się przesadnie ku przodowi powodując uwypuklenie brzucha,
- plecy płaskie - kifoza i lordoza są spłaszczone, głowa jest lekko wysunięta do przodu, barki silnie ściągnięte w tył, klatka piersiowa wyraźnie uwypuklona.
Najczęściej spotykaną wadą w płaszczyźnie bocznej jest boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza idiopatyczna). Najczęściej nie można jednoznacznie określić jej przyczyny. Boczne skrzywienie kręgosłupa może mieć też związek ze skróceniem jednej nogi, które wywołuje przechylenie miednicy (skolioza wyrównawcza). Przyczyną skoliozy mogą też być niektóre choroby układu nerwowego i mięśniowego oraz wrodzone wady kręgosłupa. Na boczne skrzywienie kręgosłupa najczęściej chorują dziewczęta w okresie dojrzewania. Obecnie skolioza rozpatrywana jest jako trójpłaszczyznowa deformacja kręgosłupa. Zniekształcenie obejmuje:
- skrzywienie w płaszczyźnie czołowej (boczne skrzywienie kręgosłupa)
- skrzywienie w płaszczyźnie strzałkowej (lordo- lub kyfo- skolioza),
- skrzywienie w płaszczyźnie poziomej (rotacja i torsja kręgów).
Pomimo wielu hipotez, próbujących wyjaśnić przyczynę powstawania skoliozy, nadal większość stanowią skoliozy idiopatyczne. Schorzenie to może się rozwinąć w każdym wieku i u każdego dziecka. Jednocześnie postęp skrzywienia, wiąże się z okresami przyspieszonego wzrostu pacjenta oraz brakiem właściwego leczenia. Skoliozy nie leczone lub niewłaściwie leczone mogą doprowadzić do ograniczenia wydolności fizycznej dziecka i nasilenia zaburzeń neurologicznych, a nawet trwałego kalectwa.
Profilaktyka wad postawy
Profilaktyka wad postawy jest nieodłącznym elementem promocji zdrowia. Realizowana jest poprzez świadome stymulowanie procesem uczenia i modyfikowania zachowań dziecka i rodzica. Ma na celu upowszechnienie wiedzy o właściwych zachowaniach zdrowotnych, promowania i kształtowania zdrowego stylu życia już od najmłodszych lat życia człowieka, który wyznaczać będzie konkretne zachowania, przyzwyczajenia i nawyki prozdrowotne jednostki w okresie dzieciństwa, by następnie dominować w jej dorosłym życiu. Wady postawy u dzieci to problem zdrowotny i społeczny. Wyniki badań specjalistów potwierdzają wyraźne nieprawidłowości w rozwoju narządu ruchu i statyki ciała dzieci. Prawidłowa postawa ciała ma decydujące znaczenie dla rozwijającego się organizmu i zdrowia dziecka. Pierwsze lata życia dziecka oraz dalszy jego rozwój prowadzący przez naukę w szkole podstawowej są najbardziej znaczące dla jego rozwoju. Prawidłowe kierowanie dzieckiem w tym czasie pozwala na stymulację rozwoju, zapobieganie jego nieprawidłowościom i dysharmonii.
Dlatego już w początkowym okresie nauki w szkole podstawowej należy położyć szczególny nacisk na przeciwdziałanie i zapobieganie powstawaniu wad postawy u dzieci. Jednym z celów profilaktyki wad postawy jest wyrabianie u dzieci trwałego nawyku prawidłowej postawy ciała we wszystkich sytuacjach i czynnościach dnia codziennego. Przyjmowanie przez dzieci niedbałych pozycji w siadzie, w leżeniu, w staniu, przyczynia się da powstawania wad postawy. Dostrzeżenie przez nauczyciela tych najczęściej nieświadomie popełnianych przez dzieci błędów, stwarza możliwość systematycznego i konsekwentnego ich eliminowania.
Najlepszą i najbardziej efektywną formą przeciwdziałania wadom postawy u dzieci w wieku szkolnym jest aktywność fizyczna, czyli ogólnie pojęty ruch. Negatywny wpływ na kształtowanie się kręgosłupa młodego człowieka mają czynniki, takie jak: statyczny, a często wręcz bierny styl życia, niedostatek zajęć ruchowych, spędzanie większości dnia w pozycji leżącej przed telewizorem lub siedzącej przed komputerem, nadmierne korzystanie ze środków lokomocji powodujących dłuższe unieruchomienie ciała. Sposobem na skuteczne przeciwdziałanie tym zagrożeniom jest aktywność ruchowa. Dzięki szeroko pojętemu ruchowi dziecko poznaje otoczenie i opanowuje nowe umiejętności. Wpływa on stymulująco na rozwój dziecka. Jest jednym ze wskaźników zdrowia, jest przejawem życia. Aktywność fizyczna jest czynnikiem kształtującym organizm człowieka i jego funkcje, rozwija i wzmacnia wszystkie układy organizmu, wywierając wpływ na ich budowę i sprawność. Każdy człowiek, a dziecko w szczególności potrzebuje aktywności fizycznej tak samo, jak pożywienia i powietrza. Jest to szczególnie ważne u dzieci w fazie intensywnego wzrostu, wzmacniania i doskonalenia. Aby aktywność ruchowa spełniała swoje zadania, aby była skuteczna, musi być aplikowana w optymalnych dawkach. Wysiłek fizyczny nie może być zbyt mały- nie wywoła, bowiem pożądanych reakcji, nie pobudzi w sposób dostateczny czynności ustrojowych i nie spowoduje usprawnienia organizmu. Zbyt duża dawka ruchu, wysiłek ponad możliwości organizmu, może być przyczyną wadliwego rozwoju i degenerujących zmian przeciążeniowych. Przed tym, na szczęście, organizm dziecka umie się dość dobrze bronić, reagując po prostu zmęczeniem.
W działalności profilaktycznej na pierwsze miejsce wysuwają się zadania szkoły. To właśnie w niej dziecko spędza większą część dnia i to głównie w pozycji siedzącej. Meble szkolne stanowią niezwykle istotny składowy element środowiska szkolnego. Od kilku lat szkoły obowiązują bardzo rygorystycznie przestrzegane przez pracowników Sanepidu odpowiednio dostosowane do wzrostu dziecka wielkości mebli. Każdy uczeń na początku roku szkolnego zostaje zmierzony i do jego wzrostu zostają dostosowane wielkość ławki oraz krzesła. W czasie roku szkolnego jeśli uczeń urośnie i zostanie zakwalifikowany do następnej kategorii meble dziecka należy odpowiednio dostosować poprzez ich wymianę. Zapewnienie uczniom prawidłowo dobranych mebli nie oznacza, iż w postawie uczniów i stanie ich kręgosłupa nastąpi automatyczna poprawa. Korzyści wynikające z prawidłowego dostosowania mebli szkolnych mogą łatwo ulec zniwelowaniu poprzez nadmierne obciążenie uczniów statyczną pracą umysłową przez dłuższy okres czasu.
Wśród zadań szkoły związanych z zapewnieniem odpowiedniej ilości ruchu na pierwszy plan wysuwa się realizacja zadań wychowania fizycznego oraz odpowiednie rozmieszczenie ich w tygodniowym planie lekcji. Zajęcia wychowania fizycznego bardzo często umieszczane są na ostatnich godzinach lekcyjnych, by zmęczeni uczniowie nie musieli już uczestniczyć w innych lekcjach. Jest to poważny błąd, z którym należy w praktyce układania planu lekcji walczyć. Zajęcia te powinny obywać się po kilku godzinach siedzenia w ławce szkolnej, po to by uczniowie mogli co pewien czas zażyć niezbędnej dla nich dawki ruchu. Ważnym elementem profilaktyki wad postawy jest też organizowanie przez szkoły zajęć gimnastyki korekcyjno - kompensacyjnej. Objęci nią powinni zostać wszyscy ci uczniowie, u których po badaniu lekarskim stwierdzono wady postawy lub inne deficyty rozwojowe. Niestety w obecnych bardzo trudnych dla oświaty czasach większość szkół nie mając środków finansowych na realizację zajęć korekcyjnych po prostu je zawiesza lub całkowicie od nich odstępuje, jest to sytuacja niedopuszczalna, gdyż zaniedbania z tego okresu będą skutkowały przez całe życie młodego człowieka. Prędzej czy później państwo poniesie ogromne koszty związane z leczeniem dorosłego, chorego na kręgosłup człowieka.
Ważnym elementem zapobiegania wadom postawy są ćwiczenia śródlekcyjne. Większą część dnia dziecko spędza w szkole. Często zdarza się tak, że dzieci realizują nauczanie przechodząc z jednej klasopracowni do drugiej. Nie ma wtedy możliwości dostosowania mebli do wielkości dziecka, a poprzez to zapewnienia mu prawidłowych warunków do nauki. Siedzenie przez kilka godzin niemal w bezruchu w ławkach szkolnych wpływa między innymi na powolniejsze krążenie krwi. Jeżeli taki stan będzie się powtarzał systematycznie i przez dłuższy czas, może się to niekorzystnie odbić na ogólnym rozwoju dzieci. Profilaktycznie zadłużeniu tlenowemu przeciwdziałać możemy poprzez częste wietrzenie klas, wychodzenie dzieci podczas przerw śródlekcyjnych na wolne powietrze zawsze wtedy, gdy pozwalają na to warunki pogodowe oraz organizowanie podczas dużej przerwy zabaw i gier ruchowych. Na przerwie dzieci muszą odprężyć się.
Istotną formą przeciwdziałania tym negatywnym zjawiskom jest stosowanie podczas zajęć lekcyjnych kilkuminutowych przerw przeznaczonych na przeprowadzenie ćwiczeń śródlekcyjnych. Nawet chwilowe skierowanie uwagi dziecka na inne tory jest czynnym wypoczynkiem dla jego umysłu, co znacznie ułatwia proces dalszego przyswajania wiedzy. Podstawowym warunkiem powodzenia w nauce jest pełna sprawność fizjologiczna ucznia. Te trzy lub cztery minuty przeznaczone na ćwiczenia śródlekcyjne, co najmniej zrównoważą pozorną stratę czasu lekcyjnego, a na pewno przyniosą też wiele pozytywnych elementów dalej toczącej się lekcji. W swojej praktyce nauczycielskiej podjąłem próbę przeciwdziałania skutkom takiego zachowania na zdrowie uczniów poprzez opracowanie odpowiednich zestawów ćwiczeń śródlekcyjnych dla poszczególnych klas.
W procesie profilaktyki przeciwdziałania wadom postawy u dzieci dużą rolę odgrywają też rodzice, gdyż część czynników negatywnych mających wpływ na postawę ma miejsce w środowisku rodzinnym. Duża rolę odgrywają tutaj rozwiązania przy wykonywaniu prac domowych w pozycji siedzącej i stojącej. Wielu uczniów podejmuje w domu rodzinnym prace majšce wspomóc rodziców. Jeżeli jest to ciężka praca (szczególnie w środowisku wiejskim w gospodarstwie np. pomoc przy żniwach, wykopkach, kopanie ogródka itp.) może ona wywierać ujemny wpływ na kręgosłup ucznia, zwłaszcza jeśli wykonuje ją bez odpowiednich wskazań ergonomicznych.
Wnioski
Stan wiedzy o zagrożeniach dla sprawności kręgosłupa dzieci i młodzieży jest cišgle niezadowalający i wymaga podjęcia odpowiednich badań naukowych. Bardzo ważnym elementem jest podjęcie w tej dziedzinie zakrojonej na szeroką skalę działalności profilaktycznej. Wymaga ona jednak zaangażowania wielu stron mających wpływ na sprawność dzieci i młodzieży: organizatorów życia szkolnego, nauczycieli, rodziców, a także samych najbardziej zainteresowanych uczniów.
Do najważniejszych zadań szkoły i nauczycieli w tej dziedzinie należy optymalizacja procesu nauczania pod kątem dostosowania go do możliwości percepcyjnych dzieci, prawidłowa realizacja zajęć wychowania fizycznego i gimnastyki korekcyjno - kompensacyjnej, a także przeprowadzanie ćwiczeń śródlekcyjnych. Bardzo ważne jest również nauczania uczniów zasad ergonomii i umożliwienie częstych zmian pozycji w toku pracy i różnych szkolnych zajęć. Do zadań szkoły należy również promowanie wśród uczniów tzw. "sportów całego życia" i zachęcanie do ich uprawiania.
Poza szkołą w środowisku domowym należy kłaść duży nacisk na prawidłową postawę ucznia przy wykonywaniu zajęć domowych, ograniczać do minimum bierny styl życia i eliminować niedostatki ruchu, a także ograniczać wykonywanie przez uczniów ciężkich prac.