S. Żeromski: Przedwiośnie. Oprac. Z. J. Adamczyk. Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1982. BN I, 242.
publicystyka Żeromskiego ma często charakter postulatywny, piętnuje zjawiska w polskim życiu społecznym, występuje z różnymi inicjatywami,
wychowany Żeromski na martyrologicznej legendzie patriotycznej, wierzy w mit, że Polska odrodzi się do niepodległości i będzie państwem najlepszym,
stosunek Żeromskiego do odrodzonej Polski - między radością a świadomością niedostatków życia w kraju,
pisał o zacofaniu polskiego rolnictwa, o nędzy, kapitalistycznym wyzysku,
nie akceptował rewolucji - to dla niego nieokiełznany żywioł, niszczycielska siła, która niesie śmierć, chaos i zniszczenie, niechętny tak zwanym „klasom posiadającym”. Solidaryzował się z krzywdzonymi i wyzyskiwanymi,
uważa, że można będzie osiągnąć sprawiedliwość społeczną bez rozlewu krwi, cele rewolucji osiągnie się bez rewolucji,
ukończone Przedwiośnie - 21.09.1924, pomysł mógł powstać w 1920 lub 1921 po rozmowie z uciekinierami z Baku. Przedwiośnie pisał prawdopodobnie z przerwami w latach 1921 - 1924,
zmiany w koncepcji - najpierw najważniejsze miały być perypetie Baryki, potem - sąd nad Polską. Po ostatniej części - Baryka staje się tylko świadkiem, a bohaterem pierwszoplanowym - Polska,
źródła (Żeromski nigdy nie był w Rosji) - z informacji repatriantek z Baku, z relacji dziennikarskich. Wizja o szklanych domach - z powieści Maurycego Jokaya Czarne diamenty. Obraz życia w Nawłoci - z własnych doświadczeń. Gajowiec i Lulek nie mają konkretnych odpowiedników. Gajowiec - wyraziciel idei państwowej, Lulek - komunistycznej. Gajowiec ma trochę opinii Żeromskiego, a program komunistów pochodzi z nielegalnych publikacji komunistycznych,
wyrasta Przedwiośnie z trosk i niepokojów. Żeromski ma 60 lat - oddał Polskę pod sąd. Sędzia - młody, nie patrzący przez pryzmat patriotycznego wzruszenia - Baryka - ma mieć odjęty związek emocjonalny z krajem - dlatego dzieciństwo spędza z dala od Polski, a przy doświadczeniach rewolucyjnej Rosji. Stąd w powieści 2 różne punkty widzenia świata,
w narracji - Żeromski ma punkt widzenia postaci powieściowych. Personalna narracja ogranicza obiektywizm, ale za to mocniej angażuje emocjonalnie, narracja w I części - z pozycji Baryki. Narracja w Przedwiośniu - niejednorodna. W Rodowodzie (część I) - lapidarna opowieść o zdarzeniach potocznych, narrator wszechwiedzący, dystansuje się od postaci. W Szklanych domach - podwójna perspektywa narracyjna - narrator wszechwiedzący lub personalny (stanowisko Cezarego lub jego matki), w Nawłoci - wie tylko tyle, ile Baryka. Jest kilka informacji ogólnych, niezbędnych o okolicznościach. Ale nie oceniają Baryki. Wiatr od wschodu - zróżnicowanie form narracyjnych. Na końcu bohaterowie prezentują opinie polityczne a narrator nie ocenia - stąd teza o polifonicznym charakterze powieści (są równoprawne świadomości, żadnej narrator nie wyróżnia aprobatą). 2 spośród 3 stanowisk ideowych w Wietrze od wschodu - komuniści i Baryka - oceniane i skomentowane z pozycji narratora wszechwiedzącego,
w Nawłoci na plan I - biografia wewnętrzna bohatera,
idea naczelna Przedwiośnia - patriotyczny niepokój Żeromskiego o przyszłość kraju,
fabuła zaczyna się od życiorysu Baryki. W pierwszej części - realny czas historyczny - Baryka ur. w 1900 roku. W Nawłoci - selekcja wydarzeń. Doświadczenia Baryki kształtuje nie historia, a uczucia. W Wietrze od wschodu - bohater wyizolowany z realności czasowej i przestrzennej,
unika określenia czasu, bo nie chce oceniać konkretnego rządu a powojenną Polskę,
obrazu życia w Polsce prawie nie ma (a powieść przecież jest poświęcona ocenie Polski lat 1918 - 1924),
niestabilny jest też zarys powieści,
Sens ideowy:
rewolucja - to alternatywa wobec idei wielkich reform społecznych w Polsce. Rewolucja z Rosji - bezsensowna makabra, żywioł zniszczenia, makabryczne obrazy ludzkich zwłok, zburzenie norm życia społecznego, drożyzna, głód, chaos, samowola,
rewolucja z perspektywy samotnej kobiety - oskarżenie i potępienie rewolucji godzącej w słabych i bezbronnych,
z rosyjskich doświadczeń Baryki - I rewolucyjny czyn to pobicie dyrektora gimnazjum. Z wieców - przekonanie o konieczności odnowy świata. Cezary wierzy, że rewolucja ma sens. Wątpliwości rodzi zerwanie obrączki z palca umarłej matki,
reakcje uczuciowe na śmierć matki, rewolucję, głód, upokorzenia - wydają się mało prawdopodobne,
polskość u Cezarego pojawia się po opowieści o szklanych domach. Seweryn Baryka - tradycje patriotyczne, brał udział w powstaniu listopadowym, po wojnie się zmienił. Polska jawi się mu jako oaza bezpieczeństwa i spokoju. Szklane domy to 1) wybieg, 2) majaczenie chorego, 3) marzenia o przyszłym działaniu syna. Seweryn - wróg rewolucji socjalnej, odmienić życie może tylko wynalazek techniczny - szklane domy,
wstąpienie Cezarego do wojska - ciekawość polskiego patriotyzmu,
dwór w Nawłoci - egzystencja dworu ziemiańskiego, radość z poczucia przynależności do grupy. Rewolucja staje się dla niego obca,
po zamieszkaniu na Chłodku z chłopami - dostrzega ogrom krzywdy społecznej w Polsce. Gdy wyjeżdża z Chłodka - czuje się Polakiem, s. LXI odnalazł na ziemi polskiej wartość społeczną i moralną, która mogła stanowić alternatywę wobec rewolucji (…) tą wartością był patriotyzm Polaków, odtąd dążenia między patriotyzmem a programem rewolucji społecznej,
Szymon Gajowiec - patriota, ukształtowany przez warunki niewoli politycznej, wyznaje ideologię państwową, nadrzędny cel - obrona państwa polskiego, oznaki słabości usprawiedliwia dziedzictwem po czasach zaborów albo presją potrzeb doraźnych, sytuację w Polsce określa przedwiośniem niepodległości - reformy można zrealizować gdy bezpieczne będą granice. Poglądy Gajowca bliskie poglądom pisarza,
charakterystyka Lulka prowadzi do skompromitowania komunistów. Lulek to demagog, przemawia sloganami, jest sekciarzem i dogmatykiem, niechętny PPS-owi. Wobec Cezarego zachowuje się jak myśliwy, chce go pozyskać. Omija zniechęcające opinie i elementy w ideologii,
Gajowiec i Lulek toczą walkę o świadomość Cezarego, stanowisko ideowe Baryki ujawnia się w 3 scenach - 1) polemika Cezarego z komunistami, 2) dyskusja z Gajowcem, 3) rozmyślania, gdy z kawiarni ogląda policjanta,
zastrzeżenia wobec komunistów - 1) walka klasowa nie może być motorem przemian społecznych, 2) nie ma sensu ujmowanie życia społ. w kategoriach klasowych, 3) proletariat jako klasa wyniszczona biologicznie nie może odrodzić ludzkości,
policjanta widzi (pod wpływem przemówienia towarzysza Mirosława) jako kata, ale i niezbędny element ładu społecznego,
dyskusja z Gajowcem - krytyka państwa, oskarżanie rządu, przemawia jak człowiek mocno związany z Polską,
chce Cezary reformy rolnej, likwidacji nędzy robotników, chce programu reform. Gajowiec usprawiedliwia rząd i siebie, Baryka widzi w nim tylko słabość,
nie komunizm starł się z patriotyzmem, a zderzyły się oblicza patriotycznego myślenia o sprawach kraju,
scena kluczowa - spór z Gajowcem,
koniec - wypełniony ideologią i polityką, echo spraw dawnych,
przypomnienie miłości do Laury - ma ułatwić zrozumienie motywów, które skierowały go do komunistów. Efektem spotkania z Laurą - nienawiść. 1 z czynników skłaniających go do walki i buntu - poczucie klęski życiowej, nienawiści i rozpaczy,
w epilogu - narracja z perspektywy przechodnia, tylko zachowanie Baryki widać. Jego udział na czele tłumu - wynik niezadowolenia ze stosunków panujących w kraju, goryczy, rozczarowania, kieruje nim rozpacz i demonstruje rozczarowanie,
całe dzieje to memento. Los Baryki - uogólnienie doświadczeń młodego pokolenia, przestroga, wezwanie,
nauka, że odzyskanie niepodległości to fakt doniosły, ale nie rozwiązuje wszystkiego, a dopiero stwarza warunki do kształtowania stosunków w Polsce. Ostrzeżenie przeciw komunizmowi i rewolucji, przeciw egoizmowi kombinatorów, niesprawiedliwości społecznej,
każda z trzech części ma inny charakter. I część - relacja pobieżna, skrótowa. III - opowiadanie wysuwa się na pierwszy plan, ważny jest dialog. W części II - prawdziwa powieść. Ale ta część to obcy element w powieści politycznej, jest to utwór autonomiczny. Kompozycja - ramy II części - przyjazd i odjazd Cezarego. Wyraziste postacie (też epizodyczne), dynamiczna akcja, na początku - stylizacja sielankowa, podobieństwo do Soplicowa, jest filtr zatrzymujący to, co mąci atmosferę,
w Szklanych domach - ciemne barwy, odraza, oburzenie; w Nawłoci - nastrój kpiarski, pogodny. Idylla zniweczona przez komplikacje uczuciowe - pojawiają się monologi wewnętrzne, opisy cierpień, dramaty. W Chłodku - okazuje się, że próżniactwo w Nawłoci wyrasta z biedy chłopskiej,
atak na Żeromskiego - bo Cezarego traktowali jako wyraziciela poglądów autora. Napisał Zeromski publicystyczny komentarz do tego,
nie dostrzegano na początku oskarżycielskiego charakteru Przedwiośnia, odczytywano go jako konieczność obrony państwa przed komunizmem,
s. XCV zarzucano, że powieść zohydza polski dwór ziemiański, polską kobietę i polskie duchowieństwo; o szerzenie niezdrowego erotyzmu,
lewica odrzuca utwór jako ideologicznie wrogi, prawica - za pochwałę rewolucji i szkodliwy wpływ na młode pokolenie,
niedostatek dyscypliny wewnętrznej, luźność konstrukcji, obfitość wtrętów publicystycznych, postać nie zawsze prawdziwa psychologicznie, niektóre myśli Cezarego nieuzasadnione,
Przedwiośnie ważne jako dokument pewnego sposobu rozumienia społecznych i narodowych zadań sztuki