Układ pokarmowy
Funkcje układu pokarmowego
- transport składników pokarmowych
- trawienie składników pokarmowych
- wchłanianie składników pokarmowych
- magazynowanie składników pokarmowych
- wydalanie nie strawionych resztek pokarmu
Budowa układu pokarmowego
- do układu pokarmowego zalicza się przewód pokarmowy wraz z jego gruczołami oraz zęby i język
- rozpoczyna się otworem ustnym, a kończy odbytem
- kolejne odcinki tego przewodu to: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie i jelito grube
- ścianę przewodu pokarmowego tworzą:
błona śluzowa
błona mięśniowa
błona surowicza
Jama ustna
-jest początkowym odcinkiem przewodu pokarmowego
- dzieli się na przedsionek jamy ustnej i jamę ustną właściwą
- jej zawartość stanowią: język, 3 pary ślinianek, węzły limfatyczne i zęby
- język jest wałem mięśniowym, przyczepionym do kości skroniowej, żuchwy i kości gnykowej, co zapewnia mu ruchomość; występują na nim receptory smaku; służy do formowania kęsów pokarmowych i ich połykania
- ślinianki są gruczołami produkującymi płynną, śluzowo - surowiczą wydzielinę, zawierającą min. enzym α-amylazę, zapoczątkowującą trawienie węglowodanów, mucynę zlepiającą pokarm; ślina umożliwia mówienie zwilżając język i wargi, ułatwia zlepianie kęsa pokarmowego i jego połykanie, zaczyna wstępnie trawić cukry, dzięki zawartym w niej enzymom litycznym zabija drobnoustroje; wydzielanie śliny w ilości około 1l i więcej na dobę ma charakter odruchowy; możemy wyróżnić ślinianki: przyuszne, podjęzykowe i podżuchwowe
- migdałki podniebienne - skupiska tkanki limfatycznej, spełniają funkcje ochronną i obronną dla organizmu, ponieważ produkują limfocyty i fagocytują drobnoustroje, tworzą zaporę przed zakażeniami bakteryjnymi
- zęby: siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe; zęby przednie odgryzają kęsy pokarmu, tylne żują go
Gardło
- jest wspólną częścią dla układu pokarmowego i oddechowego
- ma kształt lejkowatej spłaszczonej cewy
- składa się z części nosowej, ustnej i krtaniowej
- ku dołowi przechodzi w przełyk
Przełyk
- jest najwęższą częścią układu pokarmowego
- ma kształt wąskiego długiego cylindra
- wyróżniamy w nim część: szyjną, piersiową i brzuszną
- w jego przebiegu występują zwężenia, w których mogą zatrzymywać się ciała obce
- łączy jamę gardzielową z żołądkiem - wpustem
Żołądek
- leży w części nadpępkowej jamy brzusznej, jego większa część leży po stronie lewej
- jest workowatym rozszerzeniem przewodu pokarmowego, pełniącym funkcję okresowego zbiornika pokarmu, w którym odbywa się trawienie
- okolica kontaktująca się z przełykiem to wpust żołądka, dochodząca do dwunastnicy to odźwiernik, obszerna, wpuklająca się ku górze to dno żołądka, poniżej którego znajduje się trzon żołądka
- jego błona śluzowa zawiera liczne gruczoły: właściwe (produkują pepsynogen i kwas solny) i odźwiernikowe (wydzielają śluz)
- zewnętrzną warstwę ściany żołądka stanowi błona surowicza - otrzewna
- sok żołądkowy - HCl, sole mineralne, substancje białkowe, min. pepsyna, lipaza, podpuszczka, woda; rozpoczyna trawienie białka dzięki pepsynie, trawienie tłuszczy przez lipazę, HCl uczynnia pepsynę, niszczy drobnoustroje, ułatwia wchłanianie żelaza
Rola żołądka:
- magazynowanie pokarmu
- mieszanie treści pokarmowej z sokiem żołądkowym, jej rozcieranie dzięki skurczom mięśni w ścianie żołądka
- wstępne trawienie białek i niektórych tłuszczy
- przesuwanie nadtrawionej porcji pokarmu do jelita cienkiego
Jelito cienkie
- ciągnie się od odźwiernika do jelita grubego
- dzieli się na 3 części: dwunastnica, jelito czcze i jelito kręte
- w błonie śluzowej jelita cienkiego występują gruczoły wydzielające sok jelitowy zawierający enzymy trawienne: aminopeptydazy rozkładające peptydy do aminokwasów, enzymy rozkładające kwasy nukleinowe, rozkładające wielocukry, lipaza rozkładająca tłuszcze
- powierzchnię błony śluzowej pokrywają wyrostki - kosmki jelitowe, ich funkcja wiąże się z wchłanianiem strawionego pokarmu, zwiększają one powierzchnię chłonną
- do dwunastnicy mają ujścia przewodów z trzustki i wątroby
- między jelitem czczym a krętym nie ma wyraźnej granicy, oba są przymocowane do tylnej ściany jamy brzusznej za pomocą krezki i dlatego noszą wspólną nazwę jelita krezkowego; 2/5 z niego stanowi jelito czcze, 3/5 kręte
Rola jelita cienkiego:
- ostateczne trawienie pokarmów przez enzymy trzustkowe i własne, zawarte w soku jelitowym
- wchłanianie do krwi i limfy ostatecznych produktów trawienia
- wchłanianie zwrotne wody i soli mineralnych należących do soków trawiennych
- przesuwanie niestrawionych resztek pokarmowych ruchem perystaltycznym w kierunku jelita grubego
- wydzielanie substancji aktywującej enzym trzustkowy pepsynę, trawiącą białka
- synteza i wydzielanie min. hormonów pobudzających czynność trzustki i wątroby, zwiększających perystaltykę jelit, obniżających funkcję ruchową i wydzielniczą żołądka
Jelito grube
- składa się z części: jelito ślepe (kątnica), okrężnica i odbytnica
- jelito ślepe jest ślepo zakończonym workiem leżącym w prawym dole biodrowym; na granicy z okrężnicą znajduje się zastawka krętnico - kątnicza uniemożliwiająca cofanie się treści pokarmowej z jelita grubego do cienkiego;, nieco poniżej tej zastawki leży wyrostek robaczkowy należący do narządów szczątkowych
- okrężnica dzieli się na: wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esowatą (esica)
- śluzówka jelita grubego nie ma kosmków i zdolności trawiennych, wykazuje jednak zdolności chłonne
Rola jelita grubego:
- wchłanianie wody i rozpuszczonych w niej soli mineralnych oraz cukru
- zagęszczanie i formowanie mas kałowych, przesuwanie kału w kierunku odbytnicy i okresowe jego wydalanie na drodze odruchowej
- produkcja witamin z grupy B i witaminy K przez bakterie jelitowe
Gruczoły przewodu pokarmowego
wątroba
- znajduje się głównie po prawej stronie jamy brzusznej
- jest to największy gruczoł organizmu ludzkiego, o miękkiej, kruchej konsystencji
- całość gruczołu jest podzielona trzema bruzdami w kształcie litery H na 4 płaty (lewy, czworoboczny, ogoniasty, prawy)
- w miejscu zwanym wrotami wątroby wnikają do niej: tętnica wątrobowa, żyła wrotna (zbiera krew z jelit i śledziony, wprowadza do wątroby wszystkie składniki pokarmowe wchłonięte w jelicie cienkim i produkty rozpadu krwinek czerwonych ze śledziony), nerwy, a wychodzą naczynia limfatyczne przewód żółciowy
- wnikają do niej pasma łącznotkankowe dzielące ją na zraziki
- kanaliki żółciowe wątroby zbierają się w 2 przewody wątrobowe łączące się we wrotach wątroby w przewód wątrobowy wspólny, do niego ma ujście przewód pęcherzykowy od pęcherzyka żółciowego
- otoczona jest torebką wątroby
- produkowana przez wątrobę żółć gromadzi się wewnątrz pęcherzyka żółciowego
Rola wątroby:
- produkcja żółci
- bierze udział w przemianie węglowodanów, białek i tłuszczów
- magazynuje glikogen, tłuszcze, białka
- uczestniczy w syntezie Wit. A i D, magazynuje je, żelazo i witaminę b12
- wytwarza heparynę (substancja zapobiegająca krzepnięciu krwi)
- wychwytuje i unieszkodliwia różne substancje trujące
- spala alkohol
- w razie potrzeby magazynuje krew i wodę- regulator krążenia
- bierze udział w termoregulacji
Rola pęcherzyka żółciowego:
- okresowe magazynowanie i wielokrotne zagęszczanie wpływającej tutaj żółci oraz okresowe jej wydalanie do dwunastnicy
- znajduje się w przedniej części wnęki wątroby
Żółć:
- jest cieczą produkowaną z krwi w komórkach wątroby
- emulguje tłuszcze
- pobudza perystaltykę jelit, co zapobiega zaparciom
- aktywuje sok trzustkowy
- umożliwia wchłanianie witamin A, D, E i K
trzustka
- leży za żołądkiem na tylnej ścianie jamy brzusznej
- składa się z trzonu, głowy i ogona
- ma budowę zrazikową
- wzdłuż trzustki biegnie przewód trzustkowy
- w gruczole tym występują grupy odmiennych komórek, zwane wyspami Langerhansa, wytwarzające hormony: insulinę, somatostatynę
- jest gruczołem wewnątrzwydzielniczym - trawiennym, bo produkuje enzymy trawienne, wewnątrzwydzielniczym, bo produkuje i wydziela hormony
Sok trzustkowy:
- zawiera enzymy: trypsyna - rozkłada białka, amylaza i maltaza - rozkłada węglowodany, lipaza - rozkłada tłuszcze, rybonukleaza - rozkłada kwasy nukleinowe
Otrzewna
- jest cienką błoną surowiczą, która wyściela ściany jamy brzusznej i miednicy (otrzewna ścienna) oraz pokrywa częściowo lub całkowicie położone w tych jamach narządy (otrzewna trzewna)
- stanowi worek, który u mężczyzn jest całkowicie zamknięty, u kobiet łączy się ze światem zewnętrznym za pośrednictwem bardzo wąskiego ujścia jajowodu
Transport
- w świetle jelita wchłaniane są cukry, aminokwasy i kwasy tłuszczowe, które dalej dostają się do naczyń włosowatych jelita cienkiego, te zaś zbierają się w większe naczynia żylne uchodzące do wątroby; trójglicerydy są transportowane w układzie limfatycznym
Trawienie - chemiczna obróbka pokarmu
- polega na enzymatycznej hydrolizie (rozkładzie z udziałem wody) makrocząsteczek pokarmowych na substancje drobnocząsteczkowe, przyswajalne przez organizm i wchłaniane przez błony komórkowe
- enzymy możemy podzielić na:
proteolityczne - rozkład peptydów (pepsyna, trypsyna, chymotrypsyna, karboksypeptydaza, aminopeptydaza)
amylolityczne - rozkład cukrów (amylaza, maltaza, sacharoza, laktaza)
lipolityczne = lipazy - rozkład tłuszczów
nukleazy - rozkład RNA i DNA (rybonukleaza, deoksyrybonukleza)
Etapy trawienia:
- jama ustna - amylaza
- żołądek - dalej trawienie przez amylazę ślinową; pepsynogen, który w silnie kwaśnym środowisku jest aktywowany przez pepsynę; renina=podpuszczka=chymozyna, wydzielana u młodych ssaków, powoduje trawienie białka mleka; lipaza żołądkowa
- dwunastnica - trypsyna, chymotrypsyna, amylaza trzustkowa, lipaza trzustkowa, nukleazy
- jelito cienkie - aminopeptydazy, amylaza jelitowa, maltaza, sacharoza, laktaza, nukleazy
Magazynowanie
- glukoza jest magazynowana w wątrobie i w miarę zużywania jej w komórkach organizmu zostaje uwalniana z niej
- kwasy tłuszczowe są w wątrobie częściowo wiązane w tłuszcze
- aminokwasy nie są magazynowane, tylko użyte do bieżącej syntezy białek
- trójglicerydy są magazynowane początkowo w wątrobie, potem tkance tłuszczowej podskórnej
- w wątrobie są magazynowane witaminy
Wchłanianie
- polega na przetransportowaniu produktów trawienia przez błony komórkowe nabłonka jelitowego do naczyń włosowatych krwionośnych lub limfatycznych
- najwięcej składników wchłania się w jelicie czczym
- w jamie ustnej są wchłaniane substancje łatwo dyfundujące przez błony i drobne rozpuszczalne w lipidach, np. nikotyna, nitrogliceryna, cyjanki, alkohol, hormony
- w żołądku łatwo wchłania się alkohol, cyjanki, salicylany, znacznie trudniej na przykład glukoza
- w jelicie grubym wchłaniane są woda, niektóre sole, witaminy, alkohol, leki, narkotyki, niewielkie ilości glukozy i aminokwasów
- wchłanianie cukrów - dwunastnica i jelito czcze w postaci cukrów prostych
- wchłanianie tłuszczów - jelito cienkie
- wchłanianie białek i kwasów nukleinowych - jelito cienkie
Czynniki mechaniczne w układzie pokarmowym
- gryzienie
- żucie
- połykanie
- mieszanie
- przesuwnie, ruchy: wahadłowe, odcinkowe = dzielące, perystaltyczne = robaczkowe
Schorzenia układu pokarmowego
- jama ustna - próchnica zębów i paradontoza
- opryszczka
- zmiany grzybicze
- zapalenie migdałków (angina)
- nadżerki błony śluzowej żołądka i dwunastnicy
- wzdęcia, kolki, zaparcia, żylaki
- uchyłki jelitowe
- żółtaczka
- kamienie żółciowe
- marskość wątroby
- cukrzyca
- otyłość
1