Zadania i odpowiedzialność nauczyciela
Zawód nauczyciela jest zawodem zaufania publicznego, jest zajęciem wywierającym szczególny wpływ na poszczególnych ludzi, całe ich grupy, wreszcie społeczeństwo. Postawić go można obok zawodu lekarza, prawnika, czy dziennikarza, którym to od zawsze stawiało się i stawia wysokie wymagania natury moralnej zapisane w konkretnych zbiorach zasad zachowań wyżej wymienionych korporacji. W toku nieustannej reformy systemu oświaty dostrzeżono i w niej potrzebę uwzględnienia problemów etycznych i odbudowania coraz bardziej chwiejącego się autorytetu nauczyciela.
Na etos, czyli realizowany i obowiązujący w danej grupie społecznej zbiór jasno określonych ideałów, zawodu nauczyciela składają się: postawa nauczyciela, jego kultura, osobista odpowiedzialność, wrażliwość, samokrytycyzm, uczciwość, wyznawane wartości
i ich hierarchia, a także - co nie oznacza, że są to składniki mniej ważne - wiedza
i kompetencje.
Zawód ten jest szczególnie wymagający, bo poddany wnikliwej ocenie - zwłaszcza uczniów, ale także ich rodziców, rodziny i ogółu społeczeństwa. Wydaje się nawet, że na pracy nauczyciela znają się wszyscy i gotowi są komentować jego posunięcia
i tropić prawdziwe czy wydumane błędy. Dlatego też nauczyciel musi być szczególnie ostrożny, by nie stracić szacunku i zaufania, które później trudno odzyskać.
Miarą etosu nauczyciela w wychowaniu jest odpowiedzialność za ucznia, za jego dobro, a ostatecznie za jego dojrzałość. Wychowując zatem, nauczyciel musi porzucić swój interes, a zająć się korzyścią uczniów, bo - jak się rzekło - jest on odpowiedzialny za wzrost ich wiedzy, umiejętności i za ogólny rozwój jako ludzi. Jest także odpowiedzialny przed: dyrektorem - swoim pracodawcą - który bezpośrednio sprawuje nad nim pieczę, jak również (co ważniejsze) przed rodzicami, którzy w dobrej wierze oddali w ręce nauczyciela swoje dzieci.
Odpowiedzialność za jakość pomocy wychowawczej
Przyjęty powszechnie pogląd głosi, że szkoła jest miejscem nauczania i wychowania. Przekazywanie wiadomości nie jest jedynym zadaniem nauczyciela - on ma również wychowywać swoich uczniów, formować ich osobowość. Każdy nauczyciel ucząc określonych przedmiotów jednocześnie wychowuje młodzież. Nauczanie i wychowanie tworzą w szkole jednolity proces pedagogicznego oddziaływania i kształtowania uczniów.
Nauczyciel nie jest bezpośrednio odpowiedzialny za postawę swojego wychowanka. W całym procesie wychowawczym nie jest przecież kimś jedynym, kto wywiera wpływ na danego ucznia. Chociaż nie jest bezpośrednio odpowiedzialny za zachowanie i cechy charakteru swojego wychowanka, to jednak jest w pełni odpowiedzialny za jakość pomocy wychowawczej, której mu udziela.
Reakcja ucznia zależy nie tylko od postawy i kompetencji danego wychowawcy, ale również od wielu innych osób, czynników i okoliczności oraz od samego ucznia. Zadaniem odpowiedzialnego nauczyciela jest mądre, stanowcze i cierpliwe towarzyszenie uczniowi w procesie nauczania i wychowania.
Tylko odnowione podejście wychowawcze nacechowane personalnym odniesieniem może przynieść pożądane efekty. Dzięki temu nowemu spojrzeniu stoją przed nauczycielem nowe zadania i to nie tylko w odniesieniu do wychowanków, ale także samego siebie. Jest to bardzo trudne. Nauczyciel powinien odczuwać nie tyle przymus do wypełniania nowych obowiązków, co raczej wewnętrzne przynaglenie. Dotyczy to postawy nauczyciela, jego kultury, osobistej odpowiedzialności, wrażliwości, samokrytycyzmu, uczciwości, hierarchii wartości, światopoglądu, wiedzy i kompetencji.
Stąd rodzą się potrzeby, aby:
- Być w miarę często "przy" i dla "wychowanków" - nie oznacza to, że trzeba wiele robić. Bardziej chodzi o zwykłą obecność ze względu na samego człowieka.
- Pomóc im odkrywać ich wartość - pokazywać, że są zdolni zrobić coś sami; że są osobami wartościowymi; że każdy ma swój dar, który może dać światu.
- Pomagać im stanąć na nogi - ukazywać, że są zdolni do miłości, a agresja nie jest centralnym punktem ich życia.
- Pomagać im ufać samym sobie - pozwalać, aby sami zrobili coś dla siebie.
Pozwalać, aby uwierzyli, że nawet z niewielkimi zdolnościami, mogą zrobić piękne i pożyteczne rzeczy dla innych.
- Umiejętnie słuchać - słuchać w sposób wyrażający szacunek do nich; dający im do zrozumienia, że mówią rzeczy bardzo ważne.
- Sprawiedliwie oceniać - uczeń musi być przekonany, że otrzymał sprawiedliwą ocenę. Sprawiedliwość wymaga, by ocenione były nie same wyniki, ale także trud i dobra wola, włożone w ich osiągnięcie.
- Szanować ich godność - nie obrzucać uczniów obraźliwymi epitetami, bo samemu nie zasłuży się na ich szacunek.
Do podstawowych zadań nauczyciela z punktu widzenia etyki należą:
Udostępniać prawdę
Uczyć dobra
Przygotowywać do twórczego i odpowiedzialnego bycia
Realizacja każdego z tych wymogów, jeżeli podejmujemy się jej w pełni świadomie, tzn. zdając sobie sprawę z trudności i konsekwencji, potrzebuje uwzględnienia kontekstu aksjologicznego i etycznego. Nauczyciel powinien mieć wiedzę i rozumieć jej uwarunkowania powinien także rozróżniać emet i aleteia oraz doxa i episteme. Nie powinien indoktrynować, lecz pomagać odkrywać prawdy i wartości. Powinien doceniać wartość spotkania i dialogu. Powinien umieć „czynić prawdę”. Ważne w pedagogicznych teoriach powinno stać się bardzo stare, wprowadzone przez Sokratesa w kontekst refleksji etycznej pojęcie cnoty (łac. virtus, gr. ἀρετή arete). Cnota jako nabyta, wyćwiczona, trwała predyspozycja do czynienie dobra powinna być celem działań wychowawczych.
Bibliografia:
K. Najder-Stefaniak: O powinności nauczyciela. Wprowadzenie do refleksji etycznej, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2007
K. Wojtyła: Elementarz etyczny, Wydawnictwo ANTYK, Lublin 1983