Semantyka wypowiedzi narracyjnej

„Semantyka wypowiedzi narracyjnej” J. Sławiński

Poezja (komunikat werbalny)	proza narracyjna (komunikat werbalny)
Teoria poezji zdominowana przez problematykę lingwistyczno-semantyczną (do utworu dociera się poprzez ogląd materiału leksykalnego; świat poezji jest traktowany jako rzeczywistość międzysłowna; wzajemne relacje między segmentami wypowiedzi)	Rzeczywistość pozasłowna, powieść nie jest zbudowana ze słów, ale ze scen, akcji, materiału życiowego i postaci literackich.
Znaki słowne odnoszą się do przeżyć lub rzeczy; relacja oznaczenia jest przytłumiona przez wzajemne stosunki elementów wypowiedzi i ich odwołania do systemu językowego. Świat w poezji jest zagłębiony w sieci zależności międzyznakowych i międzyznaczeniowych. Funkcja poznawcza jest osłabiona.	Funkcja poznawcza zajmuje honorowe miejsce. Słowo prozaiczna jest „przezroczyste” dla tego, o czym opowiada lub co opisuje, występuje przede wszystkim w roli nazwy.

Słowo jest budulcem przekazu narracyjnego; słowa inaczej znaczą w przekazie prozodyjnym i lirycznym.

„Forma podawcza” utworu jest traktowana jako słowne uzewnętrznienie pewnych zajść lub stanów rzeczy. Kategoria „formy podawczej” zakłada zewnętrzność i uprzedniość planu przedstawienia wobec planu wypowiedzi. Jest wtórna i usługowa w stosunku do tego, co ma zostać „podane”.

Problematyka struktury utworu epickiego:

• Ukształtowanie słowne, narracja, wypowiedzi postaci, sposoby przytoczeń,

• Konstrukcja fabuły, organizacja czasu, sposób budowania sylwetek bohaterów, pozycja narratora,

We współczesnej teorii powieści odchodzi się od dominującego dawniej typu zagadnień, związanych przede wszystkim z kompozycją fabularną i stosunkiem charakterów postaci do akcji. Wysunęła się na pierwszy plan kwestia narratora i sytuacji narracyjnej (nie nastąpiło jednak przezwyciężenie dualizmu: słowo narracyjne - przedstawiona rzeczywistość).

/istniały dwie teorie przekazu prozatorskiego - jedna: elementy lingwistyczne, druga: elementy tematyczne/

B. Eichenbaum

Zjawisko „skazu”; dotyczył szczególnego typu prozy opowiadającej.

Analiza „skazu” uświadomiła fakt zdeterminowania porządku fabularnego utworu przez przyjętą koncepcję narracji. W „skazie” narracja generuje fabułę - jawnie i bezpośrednio.

Semantyczna koncepcja prozy - pozwalała ująć całość epickiego przedstawienia w terminach zespołów znaczeniowych, kształtujących się w toku narracji, przy czym elementami takich zespołów są zarówno znaczenia słów i zdań, jak też znaczenia związane z zastosowanymi metodami stylizacji.

Utwór epicki nie jest dumą dwóch różnorodnych sfer: „stylistycznej” i „przedstawionej”, ale jednorodną całością, która w każdym ze swoich elementów pozwala się charakteryzować jako wypowiedź.

Wiktor Winogradow

Umieścił w polu zainteresowań stylistyki kategorii podmiotu wypowiadającego.

• Ujmowanie złożoności stylistycznej utworu prozatorskiego nie jako statycznego współistnienia zastosowanych w nim „form”, lecz jako dynamicznego przenikania się sposobów mówienia, wyzwalającego w wypowiedzi rozmaitego typu zespoły znaczeniowe.

• Odejście od „substancjalnego” pojmowania zjawisk przedstawionych i próba ujęcia ich jako pewnych stosunków znaczeniowych, zawiązujących się między jednostkami wypowiedzi.

W takim ujęciu „obraz pisarza” i „narrator” mają w kontekście utworu byt wyłącznie relacyjny: istnieją jako zespoły cech stylistycznych tworzące określoną opozycję w strumieniu mowy narracyjnej.

Winogradow zwrócił uwagę także na drugi jak gdyby przekrój wypowiedzi prozaicznej, na jej porządek retoryczny: na linii podmiot - adresat.

M. Bachtin, W. Wołoszynowa

Koncepcja określająca charakter wypowiedzi w terminach stosunków wzajemnych - dialogiczna natura wszelkiej wypowiedzi.

Utwór narracyjny stanowi kombinację mowy „własnej” (narratora) i wypowiedzi „cudzych”, przytaczanych w jej kontekście.

*mowa pozornie zależna (stylistyczny wykładni dwugłosowości wypowiedzi, szczególnego typu wypadkową dwóch, często skłóconych nawzajem, intencji znaczeniowych).

Stosunki między różnymi złożami „przytoczonej” i „przytaczającej” stanowią w każdym wypadku jeden w podstawowych wyznaczników pozycji narratora w kontekście pozostałych elementów epickiego świata.

Obecnie dąży się do likwidacji bariery oddzielającej w badaniach utworu epickiego słowne ukształtowanie tekstu narracyjnego od obszaru zjawisk w nim przedstawionych. W usiłowaniach tych na plan pierwszy wysunęło się zainteresowanie wysoko zorganizowanymi kompleksami słownymi (o charakterze monologowym lub dialogowym) i ich stosunkami w obrębie wypowiedzi. Została odkryta w ten sposób rzeczywistość lingwistyczno-literacka pośrednicząca między zdarzeniami semantycznymi, które rozgrywają się na poziomie kombinacji wyrazowych w zdaniu, a całościową konstrukcją utworu. Wyłoniła się kwestia trójstopniowości kontekstu semantycznego w utworze prozatorskim. Ponad kontekstem tworzonym przez znaczenia wyrazów w zdaniu znajduje się kontekst, którego jednostkami są właśnie zdania współtworzące stylistyczne układy, jedno- lub wielogłosowe, te ostatnie zaś stanowią jednostki nadrzędnego kontekstu, którego granice są granicami całego utworu.

2. Propozycje dotyczące semantycznego ujęcia jednostek kompozycyjnych utworu.

Henryk Markiewicz wprowadza pojęcie „wyższych układów znaczeniowych” dzieła literackiego („płaszczyzna” dzieła znajdująca się obok płaszczyzny znaków językowych i płaszczyzny znaczeń wyrazów i zdań; wewnętrznie zróżnicowana „sfera” dzieła; byty „wyznaczane przez znaczenia”).

Wyższe układy semantyczne utworu literackiego pozwalają się charakteryzować jako swego rodzaju skupienia znaczeń, bez potrzeby uciekania się do koncepcji warstw innych niż warstwa sensów związanych z językowymi segmentami tekstu. Istnieje jakieś continuum jednostek semantycznych, umożliwiające przejście od bardzo prostych drobin sensu do złożonych struktur znaczeniowych, które określamy jako przedstawione „zdarzenia”, „wątki”, „przedmioty”, „osoby”, „sytuacje narracyjne”, itp.

Znaczeniowa struktura przekazu narracyjnego

Minusy: gdy fikcję narracyjną opiszemy w terminach semantycznych (tylko warstwa językowa) rezygnujemy z warstwowego modelu dzieła.

Plusy:

• W wypowiedzi narracyjnej porcje znaczeniowe współtworzące złożone zespoły są odróżnialne zasadniczo począwszy od poziomu zdania. Zdaniowe całostki semantyczne stanowią pierwiastkowe wielkości, z których powstają w toku narastania przekazu prozaicznego „wyższe układy znaczeniowe”. Segmenty znaczeniowe niższego poziomu są wchłonięte przez segmenty stopnia wyższego.

• Wyższe układy semantyczne w utworze narracyjnym składają się ze znaczeń zdań. Problematyka semantyki zdania została sformułowana na gruncie czeskiego strukturalizmu.

Trzy zasady znaczeniowej konstrukcji zdania (rozumianej jako zespół relacji międzywyrazowych nawiązujących się poza formalnymi związkami syntaktycznymi):

• Zasada jedności sensu zdania, który jako całość jest niewyprowadzalny z sensów jego poszczególnych elementów. Jedność owa istnieje potencjalnie już w punkcie wyjściowym zdania, jest niejako założona z góry i realizuje się stopniowo wraz z przybywaniem słów w sekwencji

• Zasada akumulacji znaczeniowej zdania.

a - b - c - d - e - f

a b c d e

a b c d

a b c

a b

a

Pierwsza linijka tego schematu ukazuje następstwo elementów (słów) w sekwencji, przebieg zdania. Znaczenie każdego przybywającego elementu wchodzi w związek ze znaczeniami elementów, które się wyłoniły poprzednio. Informacje znaczeniowe nie tylko następują jedna po drugiej, ale także ulegają akumulacji.

• Zasada oscylacji między znaczeniową statycznością i dynamicznością.

Każdy element sekwencji wnosi do niej swoją zdolność do bezpośredniego wskazywania na obiekty, zdolność do oznaczania, z drugiej strony element taki jest określany przez kontekst pozostałych składników zdania, zostaje zrelatywizowany do tego kontekstu i dopiero za jego pośrednictwem ustosunkowuje się do sfery przedmiotowej. Słowo usiłuje realizować swoje ustabilizowane zobowiązania (statyczność), ale jest też zmuszana do podjęcia nowych zobowiązań znaczeniowych (dynamiczność).

Zasady te obowiązują także przy powstawaniu tworów znaczeniowych wyższego rzędu (takich jak postać, narrator, fabuła).

Struktura semantyczna zdania nie ma formalnych wykładników, ale ma formalne ograniczenia.

Utwór powstaje jako wybór i kombinacja jednostek pochodzących z dwóch współdziałających systemów: języka i tradycji literackiej (gatunkowej, stylistycznej, etc.)

Wielkie figury semantyczne (narrator, fabuła, bohater, osoba potencjalnego odbiorcy).

Sposób przybywania jednostek znaczeniowych, z których powstają wielkie figury semantyczne, charakteryzuje fenotyp utworu; natomiast reguły niesekwencjonalnego ich scalania, grupowania i hierarchizowania należą do genotypu utworu.

• W przekazie narracyjnym funkcja autoteliczna wyraża się poprzez swoistą nadorganizację wyższych układów znaczeniowych i odpowiada jej w strukturze przekazu interferencja wielkich figur semantycznych.

Charakterystyczna jest przede wszystkim interferencja dwóch zasadniczych planów jednostek znaczeniowych: tych, które współtworzą „świat opowiadany” i tych, które kształtują „sytuację narracyjną”.

Wypowiedź narracyjna nie jest pozbawiona stereometryczności (dwustopniowość semantyczna przekazu epickiego)

• Każda figura semantyczna narracji stanowi zespoły złożone ze składników bardziej elementarnych. Daje się zdefiniować jako komplet relacji, w jakich pozostaje ona z innymi figurami semantycznymi przekazu.

Charakterystyka podmiotu narracyjnego:

• stosunek do świata opowiadanego (postaci, fabuły);

• stosunek do odbiorcy;

• stosunek do osoby autora (podmiotu czynności twórczych);

• stosunek do metod uprawiania narracji i środków mowy narracyjnej;

• stosunek do pewnego kanonizowanego wzoru osobowego narratora;

Każdemu z takich odniesień odpowiadają w wypowiedzi określone rodzaje informacji semantycznych:

• informacje stematyzowane

• informacje pośrednie (sugerowane przez sposób ukształtowania wypowiedzi).

---