prof. dr hab. med. Neonila Szeszenia-Dąbrowska
Instytut Medycyny Pracy w Łodzi
OCHRONA ZDROWIA PRACOWNIKÓW EKSPONOWANYCH NA PYŁ AZBESTU.
PRAWNE ASPEKTY OCHRONY ZDROWIA OSÓB ZAWODOWO NARAŻONYCH
NA AZBEST W REGULACJACH UNII EUROPEJSKIEJ I W POLSCE
BADANIA PROFILAKTYCZNE PRACOWNIKÓW NARAŻONYCH NA PYŁ AZBESTU
I BYŁYCH PRACOWNIKÓW ZAKŁADÓW PRODUKUJĄCYCH WYROBY AZBESTOWE
Azbest jest substancją o udowodnionym działaniu rakotwórczym dla człowieka, zaliczonym do pierwszej kategorii substancji rakotwórczych (Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 roku w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowanie oraz załącznik do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy). Rozporządzenia te regulują sprawy związane z obowiązkiem pracodawców w przypadku pracy z czynnikiem rakotwórczym. W celu zminimalizowania narażenia na pył azbestu powszechnie wprowadza się poważne ograniczenia bądź zakazy produkcji wyrobów azbestowych oraz obrotu i stosowania azbestu i wyrobów zawierających azbest. Regulacje prawne szczegółowo określają wymogi dotyczące bezpiecznego użytkowania, zabezpieczania oraz sukcesywnej eliminacji wyrobów azbestowych ze środowiska, a także zasady bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia osób zatrudnionych przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest.
Międzynarodowy i wspólnotowy system prawny dotyczący bezpieczeństwa
i ochrony zdrowia przed azbestem
Szczególny system ochrony prawnej przed azbestem określony został na poziomie międzynarodowym przez Międzynarodową Organizację Pracy (MOP) oraz na poziomie europejskim przez Unię Europejską (UE). Polska, jako państwo członkowskie Międzynarodowej Organizacji Pracy i Unii Europejskiej, zobligowana jest do zagwarantowania przestrzegania standardów MOP oraz Dyrektyw Unii w zakresie ochrony przed azbestem i wprowadzanie ich do ustawodawstwa wewnętrznego. Normy wypracowane przez Międzynarodową Organizację Pracy jak i Unię Europejską mają charakter norm minimalnych.
Szczególne regulacje w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przed azbestem zawarte są w Konwencji MOP nr 162 z dnia 24 czerwca 1986 r. dotyczącej bezpieczeństwa w stosowaniu azbestu. Konwencja zobowiązuje państwo ją ratyfikujące do ustanowienia środków w celu zapobiegania i kontroli zagrożeń dla zdrowia związanych z zawodowym narażeniem na pył azbestu oraz ochrony pracowników przed tymi zagrożeniami. Zadaniem państwa jest (1) określenie środków i metod pracy minimalizujących uwalnianie się pyłu azbestu, (2) wprowadzenie obowiązku wykonywania pomiarów stężenia pyłu azbestu w środowisku pracy (3) przeprowadzania regularnej kontroli narażenia pracowników na działanie pyłu azbestu, (4) zapewnienie właściwych warunków pracy oraz odpowiednich środków ochrony, (5) informowania pracowników o ryzyku zawodowym związanym z narażeniem na azbest, pouczania o środkach zapobiegawczych i prawidłowym wykonywaniu pracy oraz stałe szkolenie w tym zakresie, (7) składanie odpowiednich informacji właściwym władzom dotyczących niektórych rodzajów prac w narażeniu na azbest. W celu kontroli stanu zdrowia osób zawodowo narażonych na pył azbestu i dla rozpoznawania chorób zawodowych powodowanych pyłem azbestu, państwo powinno wprowadzić obligatoryjne badania profilaktyczne pracowników mających kontakt z azbestem. Badania te powinny być kontynuowane również po ustaniu ekspozycji zawodowej. Konwencja zobowiązuje państwo do opracowania systemu zawiadamiania o azbestozależnych chorobach zawodowych. Postanowienia zawarte w Konwencji MOP nr 162 z dnia 24 czerwca 1986 r. dotyczącej bezpieczeństwa w stosowaniu azbestu, uszczegóławia i uzupełnia Zalecenie MOP nr 172 z dnia 24 czerwca 1986 r. dotyczące bezpieczeństwa pracy z azbestem.
W sprawach nieuregulowanych w powyższych aktach prawnych do pracy z azbestem zastosowanie ma Konwencja MOP nr 139 z uzupełniającym ją Zaleceniem MOP nr 147 z dnia 24 czerwca 1974 r. dotycząca zapobiegania i kontroli ryzyka zawodowego spowodowanego przez substancje i czynniki rakotwórcze. Ogólne zasady bezpiecznej pracy określa Konwencja MOP nr 155 z uzupełniającym ją Zaleceniem MOP nr 164 z dnia 22 czerwca 1981 r. dotycząca bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy. Istotne znaczenie w zakresie ochrony zdrowia pracujących w kontakcie z azbestem odgrywa Konwencja MOP nr 161 z dnia 26 czerwca 1985 r. z uzupełniającym ją Zaleceniem nr 171 dotycząca służb medycyny pracy, która określa zasady działania służb medycyny pracy powołanych do prowadzenia szeroko rozumianej profilaktyki zdrowotnej pracujących.
Ograniczenia w obrocie i stosowaniu azbestu i wyrobów zawierających azbest Wspólnota Europejska zapoczątkowała Dyrektywą Rady 83/478/EWG z dnia 19 września 1983 r. zmieniającą po raz piąty dyrektywę 76/769/EWG w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich odnoszących się do ograniczeń we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (azbest), której postanowienia w zakresie azbestu zaostrzano kolejno dyrektywą 85/610/EWG, 91/659/EWG oraz 99/77/WE. Zmiany mające podstawowe znaczenie dla wyeliminowania azbestu oraz wyrobów zawierających azbest z terytorium Unii Europejskiej przyniosła Dyrektywa Komisji 1999/77/WE z dnia 26 lipca 1999 r. dostosowująca do postępu technicznego załącznik I do dyrektywy Rady 76/769/EWG w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich odnoszących się do ograniczeń we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych, w tym azbestu. Dyrektywa ta z dniem 1 stycznia 2005 r. ustanowiła zakaz wprowadzania do obrotu oraz stosowania azbestu i wyrobów zawierających azbest na terenie UE. Zakaz ten dotyczy wszystkich rodzajów azbestu. Dyrektywa zezwala również na kontynuowanie użytkowania już stosowanych wyrobów zawierających azbest przez okres ich przydatności do użytkowania pod warunkiem ich właściwego oznakowania. Każde państwo członkowskie może na swoim terytorium, celem ochrony zdrowia obywateli wcześniej wprowadzić zakaz stosowania wyrobów zawierających azbest. Państwa członkowskie miały obowiązek wprowadzić do prawa wewnętrznego postanowienia zawarte w j dyrektywie najpóźniej do dnia 1 stycznia 2005 r. Polska wykonała w pełni to zobowiązanie wprowadzając standardy określone w analizowanej dyrektywie do naszego porządku prawnego Ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest.
Państwa członkowskie mają obowiązek wprowadzić do prawa wewnętrznego najpóźniej do dnia 15 kwietnia 2006 r. postanowienia zawarte w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/18/WE z dnia 27 marca 2003 r. zmieniającej dyrektywę Rady 83/477/EWG w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie azbestu w miejscu pracy. Dyrektywa ta wprowadza zakaz wykonywania prac narażających pracowników na włókna azbestowe podczas wydobywania azbestu lub podczas produkcji i przetwarzania wyrobów azbestowych albo wyrobów zawierających celowo dodany azbest, za wyjątkiem obróbki i utylizacji materiałów powstających z rozbiórki i usuwania azbestu.
Szczegółowe zasady bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników wykonujących prace w kontakcie z azbestem Wspólnota Europejska określa w Dyrektywie Rady 83/477/EWG z dnia 19 września 1983 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie azbestu w miejscu pracy (zmieniona dyrektywą 91/382/EWG, 98/24/WE oraz 2003/18/WE). Dyrektywa ta wymaga wprowadzenia do wewnętrznego systemu prawnego, m.in. (1) definicji azbestu, (2) obowiązku oceny narażenia zawodowego, (3) udziału pracowników w sprawach dotyczących oceny narażenia oraz ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na azbest, a także ich uczestnictwa w określaniu zasad ochrony przed azbestem, (3) określenia właściwych metod pomiaru pyłu azbestu oraz wyznaczenia na właściwym poziomie najwyższego dopuszczalnego stężenia dla azbestu, (4) odpowiednich metod i warunków minimalizowania emisji pyłu azbest oraz (5) zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy z azbestem. Przewiduje obowiązek ustanowienia systemu zgłaszania prac wiążących się z narażeniem na azbest oraz prowadzenia wykazu pracowników narażonych na azbest. W zakresie ochrony zdrowia dyrektywa wymaga wprowadzenia obowiązkowych badań lekarskich dla pracowników narażonych na azbest, a także rejestrowania przypadków zawodowych chorób azbestozależnych, pylicy azbestowej oraz nowotworów wywołanych pyłem azbestu (międzybłoniak opłucnej).
Ważne zmiany w rozważanym zakresie wnosi Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/18/WE z dnia 27 marca 2003 r. zmieniająca dyrektywę Rady 83/477/EWG w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie azbestu w miejscu pracy. Zmiany te dotyczą w szczególności (1) obniżenia najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) dla respirabilnych włókien azbestu do poziomu 0,1 włókien w cm3 , (2) wprowadzenia obowiązku zagwarantowania pracownikom odpowiednich szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przed pyłem azbestu oraz (3) posiadania przez firmy certyfikatów potwierdzających znajomość zasad ochrony pracowników przed tym narażeniem. W dyrektywie wprowadza się obowiązek ustanowienia w systemach prawnych poszczególnych państwach członkowskich adekwatnych sankcji, tj. skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających za naruszenie przepisów w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych w kontakcie z azbestem.
Ogólne zasady bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników określa w Polsce Kodeks pracy.
Obowiązek zapewnienia pracownikowi bezpiecznych, higienicznych i nieszkodliwych dla zdrowia warunków pracy spoczywa na pracodawcach. Ochrona zdrowia zatrudnionych przed wpływem czynników środowiska pracy i sprawowanie opieki profilaktycznej jest zadaniem służby medycyny pracy.
W przypadku wykonywania pracy w kontakcie z azbestem podstawowe znaczenie dla podejmowania przez pracodawcę działań profilaktycznych ma ocena narażenia zawodowego pracowników, realizowana poprzez wykonywanie badań i pomiarów stężenia włókien w powietrzu na stanowiskach pracy (Rozporządzenie Min. Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy).
Pierwsze badanie i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy pracodawca ma obowiązek przeprowadzić nie później niż w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia działalności.
Na pracodawcę nałożono obowiązek przeprowadzania pomiarów stężenia włókien azbestu w środowisku pracy nie rzadziej niż raz na trzy miesiące w przypadku stwierdzenia w ostatnio przeprowadzonym pomiarze stężeń włókien azbestu powyżej 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS). Zaś w razie stwierdzenia w ostatnio przeprowadzonym pomiarze stężenia włókien azbestu powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS pracodawca może ograniczyć częstotliwość pomiarów do sześciu miesięcy. |
Rozporządzenie zobowiązuje pracodawcę do prowadzenia rejestru wyników badań i pomiarów włókien azbestu na stanowiskach pracy oraz kart pomiarów, które powinien przechowywać przez 40 lat od daty ostatniego wpisu.
Ważnym obowiązkiem pracodawcy z punktu widzenia ochrony zdrowia pracowników jest informowanie pracowników o wynikach przeprowadzonych pomiarów w środowisku pracy, a także udostępnianie na życzenie rejestru i kart pomiarów.
Pracodawca ma obowiązek oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających to ryzyko. Pracodawca zobowiązany jest również do informowania pracowników o ryzyku zawodowym związanym z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami w środowisku pracy.
Pracodawca ma obowiązek zapewnić aby przy pracach narażających na działanie pyłu azbestu pracownicy w miarę potrzeby stosowali odzież ochronną i sprzęt ochrony układu oddechowego. Dostarczone przez pracodawcę odzież i obuwie robocze oraz środki ochrony indywidualnej muszą być właściwe do poziomu narażenia oraz muszą zapobiegać stykaniu się ciała z pyłem azbestu i wdychaniu pyłu.
Dla pracodawcy zatrudniającego pracowników w warunkach narażenia na azbest konkretne obowiązki wynikają z Kodeksu Pracy, który zobowiązuje pracodawcę do rejestrowania wszystkich rodzajów prac w kontakcie z czynnikami i procesami pracy o działaniu rakotwórczym lub mutagennym oraz do prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych przy takich pracach. Pracodawca jest zobowiązany do przechowywania rejestru pracowników przez okres 40 lat od ustania narażenia a w przypadku likwidacji zakładu do przekazania rejestru właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu.
Bardzo ważnym obowiązkiem wobec pracowników pracujących w kontakcie z azbestem jest zapewnienie im szczególnej opieki zdrowotnej nie tylko w trakcie zatrudnienia w szkodliwych dla zdrowia warunkach pracy, ale również po ustaniu ekspozycji zawodowej na pył azbestu. Poszerzenie tych obowiązków na byłych pracowników uzasadnia ustalenie, że cechą szczególną narażenia zawodowego na pył azbestu jest występowanie patologii po długim okresie ekspozycji zawodowej, a także po zaprzestaniu pracy w narażeniu na azbest.
Badania profilaktyczne pracowników narażonych na pył azbestu i byłych pracowników zakładów produkujących wyroby azbestowe
Następstwa zdrowotne przewlekłej ekspozycji na pył azbestu są trudne do zdiagnozowania, co nakłada obowiązek śledzenia dynamiki odchyleń zdrowotnych w okresie trwania zatrudnienia, a ze względu na późne następstwa - w okresie całego życia osoby narażonej, nawet po ustaniu zatrudnienia. Celom tym służą badania profilaktyczne, jeśli przeprowadzane są systematycznie, z ustaloną częstotliwością i według jednolitego zakresu z wykorzystaniem zunifikowanej dokumentacji lekarskiej.
Obowiązek wykonania badań profilaktycznych oraz innej opieki profilaktycznej niezbędnej ze względu na warunki pracy Kodeks pracy nałożył na pracodawcę i pracownika.
Badanie profilaktyczne pracownika zakłada:
dokonanie oceny, czy cechy fizyczne i psychiczne pracownika (kandydata na pracownika) umożliwiają mu wykonywanie pracy - w takich warunkach środowiska pracy, jakie zostały na tym stanowisku (stanowiskach) stwierdzone - bez ryzyka wystąpienia niekorzystnych zmian w stanie zdrowia;
wykluczenie istnienia choroby, która mogłaby stanowić zagrożenie dla współpracowników w toku wykonywania pracy bądź takiej, która w wyniku kontynuowania pracy (w określonych warunkach środowiska pracy) mogłaby ulec zaawansowaniu,
w przypadku badań okresowych - dokonanie oceny dynamiki zmian w stanie zdrowia w porównaniu z wynikami stwierdzonymi w poprzednich badaniach.
Ustalając częstotliwość badań okresowych lekarz bierze pod uwagę nie tylko rodzaj narażenia i wielkość ekspozycji, ale także ocenę ogólnego stanu zdrowia oraz wiek, płeć i inne czynniki modyfikujące ryzyko zdrowotne (palenie papierosów).
Pracodawca ma umożliwić swoim pracownikom wykonanie badań profilaktycznych i pokryć koszty badania, pracownik jest zobowiązany poddać się badaniom i zastosować do wskazań lekarskich. Każde badanie profilaktyczne musi zakończyć się orzeczeniem lekarskim stwierdzającym istnienie lub brak przeciwwskazań zdrowotnych do pracy na określonym stanowisku pracy. Bez orzeczenia o braku przeciwwskazań pracodawcy nie wolno dopuścić pracownika do pracy.
Wykonanie lekarskich badań profilaktycznych nie wyczerpuje zakresu opieki zdrowotnej, jaka przysługuje pracownikowi na podstawie Kodeksu pracy. Pracodawcę obowiązuje dodatkowo zapewnienie profilaktycznej opieki zdrowotnej niezbędnej ze względu na warunki pracy. Zakres tej opieki obejmuje przedsięwzięcia:
skierowanie pracownika na badania lekarskie poza terminem ustalonym dla badań okresowych (np. gdy pracownik podejrzewa chorobę zawodową)
profilaktykę po stwierdzeniu wystąpienia choroby zawodowej - badanie ukierunkowane na wczesne wykrywanie objawów chorobowych,
profilaktykę w przypadku przekroczenia norm higienicznych na stanowisku pracy - monitorowanie stanu zdrowia osób podlegającym takiemu narażeniu (specjalistyczne konsultacje lekarskie i badanie lekarskie),
szkolenia pracowników z zakresu ograniczenia ryzyka zdrowotnego przeprowadzone przez pracowników służby medycyny pracy.
Lekarz wykonujący badanie profilaktyczne powinien w każdym przypadku wyczerpująco informować pracownika o pełnych wynikach przeprowadzonego badania i zagrożeniach zdrowia, jakie mogą wystąpić w związku z warunkami pracy i sposobem jej wykonywania oraz o możliwościach minimalizowania tego ryzyka. Należy dążyć do tego, aby pracownik dobrze zrozumiał cel badania profilaktycznego i chciał świadomie współpracować w działaniach chroniących jego zdrowie. Powinien być przede wszystkim pouczony o objawach, dolegliwościach czy innych odchyleniach w stanie zdrowia, jakie mogą wystąpić w następstwie narażenia zawodowego, i które powinny go skłonić do zgłoszenia się do lekarza nawet przed upływem wyznaczonego terminu następnego badania profilaktycznego.
Szczególne obowiązki spoczywają na lekarzu sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami narażonymi na czynniki rakotwórcze, do których należy azbest.
Zgodnie z przepisami regulującymi to zagadnienie, jest on obowiązany zapoznać się z warunkami pracy podopiecznych pracowników i zgromadzić udokumentowane informacje dotyczące rodzaju i wielkości narażenia. Lekarz jest uprawniony do tego, aby na podstawie tych informacji zlecić pracodawcy prowadzenie biologicznego monitorowania narażenia na czynniki rakotwórcze oraz innych metod umożliwiających wykrycie wczesnych skutków zdrowotnych. Ponieważ Kodeks pracy wprowadził prawo pracowników narażonych na czynniki rakotwórcze do korzystania z profilaktycznej opieki zdrowotnej także po ustaniu pracy w warunkach narażenia na te czynniki, szczególnie ważne jest udzielenie przez lekarza informacji o możliwości skorzystania z tego uprawnienia oraz pożądanym zakresie profilaktycznej opieki zdrowotnej, jakiej pracownik powinien się poddać.
Opieka zdrowotna pracowników narażonych na pył azbestu obejmuje następujące grupy osób:
|
Pracownicy zatrudnieni przy zabezpieczaniu wyrobów zawierających azbest lub usuwaniu azbestu i wyrobów azbestowych, transporcie i składowaniu odpadów azbestowych w związku z zatrudnieniem objęci są profilaktycznymi badaniami lekarskim na zasadach ogólnych, określonych w art. 229 Kodeksu pracy Pracodawca jest zobowiązany do zapewnienia określonych badań lekarskich po zaprzestaniu pracy w narażeniu na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających, a także po rozwiązaniu stosunku pracy z pracownikiem zatrudnionym w takich warunkach. Koszty związane z powyższymi badaniami okresowymi ponosi pracodawca. W przypadku natomiast likwidacji podmiotu zatrudniającego takich pracowników, zadania z zakresu okresowych badań lekarskich przejmuje właściwy wojewódzki ośrodek medycyny pracy.
Profilaktyka medyczna dotycząca populacji osób narażonych na pył azbestu obejmuje:
właściwy dobór zdrowotny kandydatów do pracy,
systematyczne przeprowadzanie badań okresowych, ukierunkowanych na wczesne wykrywanie zmian w układzie oddechowym
prowadzenie czynnego poradnictwa w stosunku do osób wymagających szczególnego nadzoru medycznego.
prowadzenie promocji zdrowia, zwłaszcza zwalczanie nikotynizmu.
Zakres badań wstępnych i okresowych oraz ich częstotliwość określone zostały w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 roku w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikiem oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy.
Badania wstępne stanowią podstawę prawidłowego doboru zdrowotnego do zatrudnienia, zatem ich celem jest wykrycie odchyleń w układzie oddechowym stanowiących przeciwwskazania do pracy w narażeniu na azbest. Przeciwwskazania lekarskie powinny uwzględniać m.in. zmiany pylicze, przewlekłe choroby układu oddechowego, zgrubienia i zwapnienia opłucnej, choroby nowotworowe układu oddechowego, nałóg palenia tytoniu. Zakres badań wstępnych to: badanie ogólnolekarskie ze zwróceniem uwagi na układ oddechowy, zdjęcie rtg klatki piersiowej, spirometria.
Badania okresowe powinny obejmować: uzupełnienie wywiadu dotyczącego aktualnie wykonywanej pracy i przebytych chorób układu oddechowego, badanie ogólnolekarskie ze szczególnym uwzględnieniem stanu układu oddechowego, zdjęcie rtg klatki piersiowej, spirometrię i w miarę możliwości badanie gazów krwi w spoczynku i po wysiłku. Pierwsze badanie okresowe powinno być przeprowadzone po 4 latach pracy, następne - co 2 lata, a po 10 latach narażenia - co 1 rok.
Działania profilaktyczne ukierunkowane na wykrywanie wczesnych skutków zdrowotnych narażenia na pył azbestu realizowane są poprzez:
badania wstępne zapewniające właściwy dobór zdrowotny do zatrudnienia,
badania okresowe
|
czynne poradnictwo,
promocja zdrowia
Uregulowania prawne w zakresie opieki medycznej zawiera Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest, która obejmuje szczególną opieką zdrowotną pracowników lub byłych pracowników zatrudnionych w określonych zakładach, które stosowały azbest w produkcji. Ustawa przyznaje uprawnienia do bezpłatnych okresowych badań lekarskich, bezpłatnego zaopatrzenia w leki związane z chorobami azbestozależnymi oraz bezpłatnego leczenia uzdrowiskowego, ale tylko tym pracownikom, którzy najpóźniej w dniu wejścia w życie ustawy, tj. dnia 28 września 1997 r. uzyskali zatrudnienie w zakładach przetwórstwa azbestowego, których wykaz został zamieszczony w załączniku do ustawy. Wszystkie uprawnienia z zakresu szczególnej opieki zdrowotnej przyznane Ustawą o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest finansowane są ze środków budżetu państwa. Badania profilaktyczne osób zatrudnionych w zakładach objętych Ustawą realizowane są ze środków budżetu państwa przez Ministerstwo Zdrowia w programie "Amiantus”. Program okresowych badań lekarskich „Amiantus” prowadzony jest w celu realizacji ustawowych uprawnień byłych pracowników zakładów przetwórstwa azbestu. Programem objęci są pracownicy 28 zakładów przetwórstwa azbestu wymienionych w załączniku do Ustawy o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest. Dla pracowników i byłych pracowników zatrudnionych przy produkcji wyrobów zawierających azbest przewidziano specjalne książeczki badań profilaktycznych. Obowiązek wydania tych książeczek uprawnionym osobom spoczywa na pracodawcy, a w przypadku likwidacji lub upadłości pracodawcy zadania te przejmuje właściwy wojewódzki ośrodek medycyny pracy.
W ośmioletnim okresie prowadzenia badań (2000-2007) zbadano 6129 osób wykonujących 12404 badania. Wśród osób zbadanych 964 osoby (15,7%) miały stwierdzoną chorobę zawodową. Ogółem rozpoznano u 1095 osób (17,9%) pylicę azbestową, u 39 osób - raka płuca, u 29 osób - międzybłoniaka opłucnej. Zmiany radiologiczne opłucnowe stwierdzono u 2658 osób (43,3%), zacienienie miąższu płucnego - u 3062 (50%) osób. W stosunku do poprzedniego badania pogorszenie stwierdzono ogółem u 1829 (30%) osób, w tym pogorszenie w obrazie radiologicznym płuc - u 1275 (21%) osób.
Wykonywanie pracy w narażeniu na pył azbestu może być przyczyną powstawania różnych chorób związanych z warunkami pracy, pracodawca oraz lekarz zobowiązany jest do zgłoszenia każdego przypadku podejrzenia lub rozpoznania choroby zawodowej do właściwych organów nadzoru państwowego nad warunkami pracy. W związku z rozpoznaniem choroby zawodowej pracodawca ma obowiązek ustalić przyczyny jej powstania oraz zastosować niezbędne środki zapobiegawcze. Pracodawca został również zobowiązany do prowadzenia rejestru podejrzeń oraz zachorowań na choroby zawodowe, a także do systematycznej analizy przyczyn chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami środowiska pracy oraz do podejmowania w związku z tym właściwych środków zapobiegawczych.
Proces stwierdzania choroby zawodowej jest uregulowany Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania, podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (Dz.URP z 2002 r., nr 132) oraz Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (Dz.URP z 2002 r., nr 132).
Z tytułu chorób zawodowych, w tym wywołanych azbestem przysługują świadczenia, których rodzaje, zasady i tryb przyznawania, ustalenie ich wysokości i wypłaty reguluje Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 grudnia 2002r. w sprawie zasad orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu, trybu postępowania przy ustalaniu tego uszczerbku oraz postępowania o wypłatę jednorazowego odszkodowania.
Z tytułu choroby zawodowej spowodowanej działaniem azbestu przysługują następujące świadczenia:
zasiłek chorobowy - dla ubezpieczonego, którego czasowa niezdolność do pracy spowodowana została chorobą zawodową,
świadczenie rehabilitacyjne - dla ubezpieczonego, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, zaś dalsze leczenie lub rehabilitacja lecznicza rokują odzyskanie zdolności do pracy.
Zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne z ubezpieczenia wypadkowego przysługują w wysokości 100% podstawy wymiaru.
zasiłek wyrównawczy - dla ubezpieczonego będącego pracownikiem, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu;
Odszkodowaniu nie podlega sam fakt zaistnienia choroby zawodowej, ale jej skutki zdrowotne -uszczerbek na zdrowiu i/ lub niezdolność do pracy .
Pracownikowi, który doznał uszczerbku na zdrowiu w związku z chorobą zawodową albo stał się niezdolny do pracy wskutek choroby zawodowej przysługuje:
jednorazowe odszkodowanie
renta z tytułu niezdolności do pracy
renta szkoleniowa - dla ubezpieczonego, w stosunku do którego orzeczono celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie spowodowaną chorobą zawodową;
Jednorazowe odszkodowanie przysługuje również członkom rodziny ubezpieczonego lub rencisty, który zmarł wskutek choroby zawodowej. Członkom rodziny zmarłego lub rencisty uprawnionego do renty z tytułu choroby zawodowej przysługuje renta rodzinna.
Stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu i jego związek z chorobą zawodową oraz związek śmierci ubezpieczonego z chorobą zawodową ustala lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Do kompetencji lekarza orzecznika ZUS należy ustalenie czy niezdolność do pracy, warunkująca prawo do renty, powstała wskutek choroby zawodowej.
Stopień uszczerbku na zdrowiu lekarz orzecznik ustala w zależności od skutków jakie choroba pozostawiła w układach lub narządach i określa w procentach według „Tabeli oceny procentowej stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu”.
Podsumowując, szczególne obowiązki pracodawcy związane z ochroną zdrowia pracowników przy pracach z azbestem to:
utrzymanie stężeń pyłu w środowisku pracy na poziomie obowiązujących normatywów higienicznych,
stałe kontrolowanie wielkości zapylenia,
zapewnienie stosowania metod i sposobów pracy minimalizujących emisję pyłu (praca ze zwilżonymi materiałami, bez urządzeń szybkoobrotowych),
ograniczenie do minimum liczby pracowników w strefie prac i czasu ich narażenia
zapewnienie pracownikom środków ochrony osobistej (odpowiednia odzież ochronna, zabezpieczenie nakryć głowy, maski przeciwpyłowe),
zapewnienie właściwego oczyszczenia z pyłu przy pracy z miękkimi materiałami w pomieszczeniach,
oddzielenie odzieży roboczej od domowej,
zapewnienie pomieszczenia do spożywania posiłków
przeszkolenie pracowników, osób kierujących lub nadzorujących pracę w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz procedur bezpiecznego postępowania przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest,
prowadzenie akcji informacyjnej o szkodliwym działaniu azbestu, w szczególności interakcji jego działania z paleniem tytoniu,
przestrzeganie wymogu profilaktycznych badań lekarskich pracowników narażonych na pył azbestu
Do obowiązków pracowników wykonujących pracę w kontakcie z azbestem w celu ochrony zdrowia i zminimalizowania ryzyka wystąpienia chorób azbestozależnych należy:
prawidłowe stosowanie środków ochrony indywidualnej zalecanych przez służby bhp,
częsta zmiana odzieży roboczej i przechowywanie jej oddzielenie od odzieży własnej,
przestrzeganie higieny osobistej w miejscu pracy (utrzymywanie w czystości odzieży, obuwia i nakryć głowy, kąpiel po zakończeniu pracy),
niepalenie papierosów,
poddawanie się okresowym badaniom lekarskim,
w przypadku wystąpienia kaszlu, duszności, łatwej męczliwości zgłoszenie się
do lekarza,
przestrzeganie nieprzenoszenia pyłu azbestu do domu poprzez:
nieprzynoszenie odzieży roboczej,
zabezpieczenie głowy (włosów) podczas pracy z pyłem azbestu,
kąpiel po zakończeniu pracy,
stosowanie metod i sposobów pracy minimalizujących emisję pyłu azbestu
Wykaz aktów prawnych
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks Pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z póź. zm.)
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikiem oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. Nr 69, poz. 332)
Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (Dz.U. z 2004 r. Nr 3, poz.20 - tekst jednolity, z 2005 r. Nr 10, poz.72)
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania, podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach. (Dz.URP z 2002 r., nr 132).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (Dz.URP z 2002 r., nr 132)
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz.U. z 2003r. Nr 171, poz. 1666 z póź zm.)
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 4 sierpnia 2004 r. w sprawie okresowych badań lekarskich pracowników zatrudnionych w zakładach, które stosowały azbest w produkcji (Dz.U. z 2004 r. Nr 183 poz. 1896)
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 sierpnia 2004 r. w sprawie leczenia uzdrowiskowego osób zatrudnionych przy produkcji wyrobów zawierających azbest (Dz.U. 2004 r. Nr 185 poz. 1920, z póź. zm.)
Załącznik do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz.U. Nr 280, poz. 2771)
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 stycznia 2005 r. w sprawie wzoru książeczki badań profilaktycznych dla osoby, która była lub jest zatrudniona w warunkach narażenia zawodowego w zakładach stosujących azbest w procesach technologicznych, sposobu jej wypełnienia i aktualizacji (Dz.U. z 2005 r. Nr 13 poz. 109)
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. z 2005 r. Nr 73, poz. 645)
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 15 września 2005 r. w sprawie leków związanych z chorobami wywołanymi pracą przy azbeście (Dz.U. z 2005 Nr 189 poz. 1603)
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz.U. z 2005r. Nr 201, poz. 1674)
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 10 października 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. z 2005 r. Nr 212, poz.1769)
1