11. Kategoria rodzaju w historii języka polskiego
Jest w polszczyźnie odziedziczona z epoki psł. i pie.
Początkowo rodzaj gramatyczny zgodny był z rodzajem naturalnym desygnatu (np. rzeczownik rodzaju męskiego określał istotę rodzaju męskiego)
W miarę rozwoju języka pie rodzaj gramatyczny stawał się coraz bardziej skonwencjonalizowany, tzn. forma rodzajowa rzeczownika nie pozostawała w żadnym czytelnym związku z przedstawianym przez niego desygnatem. Kategoria ta miała charakter wyłącznie syntaktyczny , polegało to na tym, że rzeczownik łączył się z jednym z trzech zaimków pie *so, *sa, *tod(pol ten, ta, to)
Kolejna fazą była -morfologizacja rodzaju- dwie tendencje (1.-powiązanie rodzaju z przyrostkiem tematycznym, 2.-powiazanie rodzaju z końcówką fleksyjne). Wykładnikami rodzaju nijakiego stały się przyrostki -t, -s-, także -o-, -jo-, -n-, żeńskiego -u-, -r-, -a-, -ja-, a męskiego -u-, -o-, -jo-
W wyniku procesów fonetycznych funkcje wykładników rodzaju gramatycznego przejęły końcówki. Repartycja w j pol jest więc następująca : rzeczowniki zakończone na -o, -e, -ę są rodzaju nijakiego, rzeczowniki zakończone na twardą spółgłoskę tematyczną są rodzaju męskiego, a te zakończone na -i, -a są rodzaju żeńskiego. (w polszczyźnie przetrwało wiele rzeczowników nie mających typowych wykładników rodzajowych, np. r m z końcówką -a(mężczyzna, starosta), rzeczowniki dwurodzajowe(sługa, hrabia) i zawodowe(doktor, inżynier)
Zdolność wyrażania rodz gram przez końcówki fleksyjne nazywamy morfologizacja rodzaju.
W dobie średniopolskiej ujawniła się demorfologizacja rodzaju, która polega na utracie możliwości wyrażania rodzaju gramatycznego przed końcówki fleksyjne(neutralizacja kat rodz).
Semantyzacja- wpływ znaczenia wyrazu na jego odmianę(koń faza epoki prasłowiańskiej) gdy z deklinacji męskiej wydzieliła się grupa rzeczowników żywotnych mająca B=D w l poj, a nie jak dotąd B=M , widzę wilka, brata, a nie widzę wilk, brat—jest to kategoria żywotności
Kategoria męskoosobowości -tylko w l mn w M(-i, -y , -owie wyznaczniki tej kategorii) oraz w B=D
12.Zmiany w systemie czasów w rozwoju polskiej koniugacji.
Czas teraźniejszy
Stanowi kontynuację systemu j pie. W j psł. tworzono go przez dodanie do tematu czasu teraźniejszego czasowników odpowiednich końcówek fleksyjnych.
Czasy przeszłe
Podstawową forma czasu przeszłego odziedziczoną z j pie. Był aoryst, określający pierwotnie w jęz psł jedynie przeszłość czynności.
Aoryst sygmatyczny I tworzono przez dodanie do tematu bezokolicznika przyrostka tematycznego -s- i odpowiedniej końcówki
Aoryst sygmatyczny(tzw. prosty) był tworzony od tematu czasu teraźniejszego zakończonego przyrostkiem -o-//-e-(więc tylko czasowników koniugacji I), nie maił przyrostka -s-, miał ograniczony zakres występowania
Aoryst sygmatyczny II powstał w okresie późnoprasłowieńskim jako wtórna, utworzona na podstawie dwu wcześniejszych form aorystu. Tworzono go od tematu bezokolicznika przez dodanie złożonego przyrostka -o-x- i końcówek fleksyjnych. Miał ograniczony zakres występowania.
Imperfectum- tworzy je przyrostek -ax- o niejasnym pochodzeniu. , formy i. oznaczały czynność duratywną(długotrwałą, powtarzającą się) a zarazem niedokonana
Czas przeszły złożony
Składał się z imiesłowu cz przeszłego czynnego II zakończonego przyrostkiem tematycznym-l i końcówkami fleksyjnymi, oraz odpowiednich form osobowych słowa posiłkowego być w czasie teraźniejszym. (niósł jeśm)
Od XIV w tendencja do przekształcenia form czasu przeszłego z form złożonych w skrócone.
W okresie średpol kształtują się ostatecznie dzisiejsze formy
Czas zaprzeszły złożony
Składał się z formy cz przeszłego złożonego + imiesłów cz przesz czynny II słowa posiłkowego być: zrobił jeś był
Czas przyszły
Formy cz p kontynuują stan psł. od początku polszczyzny złożone formy tego czasu mogą być tworzone dwojako: w wyniku połączenia osobowych form słowa posiłkowego być w czasie przyszłym z bezokolicznikiem danego czasownika lub imiesłowem czasu przeszłego czynnym II: będę chwalić//będę chwalił
13. Imiesłowy w historii języka polskiego
IMIESŁOWY CZASU PRZESZŁEGO:
imiesłów czasu przeszłego czynny I
w jęz wczesnosłowiańskim ten imiesłów był tworzony od tematu bezokolicznika za pomocą przyrostka tematycznego *-ьś *rekь -ten który mówił(w r m i n przyrostki ulegały uproszczeniu do -ь), w r ż rekьsi- ta, która rzekła
zanik jerów spowodował formy- przyszed, rzek, druga innowacja stpol polegała na upowszechnianiu się w odniesieniu do wszystkich 3 rodz imiesłowowych zakończeń pierwotnie charakterystycznych dla r ż- wszy (-szy): Józef pogrzebszy otca,obie zmainy zachodzą w XIV do XVI w
doprowadza to do adwerbizacji(uprzysłówkowienia).
Dawny imiesłów czasu przeszłego czynny I „przekształca się” w imiesłów przysłówkowy uprzedni(zrobiwszy, poszedłszy)
imiesłów czasu przeszłego czynny II
tworzony w jez psł za pomocą przyrostka -l- i końcówek fleksyjnych
stał się formą struktur złożonych czasownika( czasu przeszłego złożonego, czasu zaprzeszłego, czasu przyszłego...)
po drugie ewolucja przebiegała w kierunku adiektywizacji (uprzymiotnikowienia), w okresie stpol mógł on występować w dwóch postaciach fleksyjnych, zgodnych z odmianą prostą(rzeczownikową) i złożoną(zaimkową)np. czuł, czuły, ale już w okresie stpol nastąpiło wycofanie się z form prostych i nastąpiła zmiana znaczeniowa, bo czuły- ten, który czuł-troskliwy.
Te stpol imiesłowy przeszły do klasy przymiotników
Imiesłów czasu przeszłego bierny
W j psł tworzony był za pomocą 3 przyrostków tematycznych: -t-, -n-, -en-, wszystkie typy zostały przeniesione na grunt jęz pol i są w zabytkach(strut, ścięt, zaczęt, dokonan, karan, słyszan, pogrzebion, błogosławion, zrodzon, stłuczon) do XVIw występują w formach prostych(rzeczownikowych) i złożonych(zaimkowych), jako dominanty krystalizują się te ostatnie(odmiana złożona): struty, poczęty, błogosławiony. Zaszedł więc proces adiektywizacji.
Stpol formy rzeczownikowe r m i r ż zanikły, a r. n. - zachowały się w bezosobowych formach na -to, -no, -ono (sfukano Stańczyka naszego)
IMIESŁOWY CZASU TERAŹNIEJSZEGO:
Imiesłów czasu teraźniejszego czynny:
W jez psł miał pełną odmianę prostę(rzeczownikową) i złożoną(zaimkową), w jez stpol jedynie relikty odmiany prostej—M l poj r.m -ę np. gospodzin czynię- [czyniący]. Najszybciej zanika bo myli i zastępuje go B-ąc
M l poj r.ż -ący np. dziwka wstała weselący się (weseląca)-aż do poł XVI w tez zastępuje go B-ąc
B l poj r.m -ąc np. dziewice nosząc(noszącej) dziecię—adwerbizacja (uprzysłówkowienie)
Formy proste (rzeczownikowe) przekształcają się w imiesłów przysłówkowy współczesny (-ąc)
Formy złożone (zaimkowa odmiana) uległy adiektywizacji(uprzymiotnikowieniu) i przekształciły się w imiesłów przymiotnikowy czynny (-ący, -ąca, ące)
Imiesłów czasu teraźniejszego bierny
W j psł tworzono go za pomocą przyrostka tematycznego -m i odpowiednich końcówek.
Odmiana prosta (rzekom, rzekoma, rzekomo) zachowały się wyjątkowo(czy jesteś świadom)
Form złożonych (rzekomy, rodzimy, wiadomy, świadomy)- w tych formach zaszedł w pełni proces adiektywizacji, przekształciły się one w przymiotniki (i pod względem fleksji i pod względem znaczenia)
Rzekomy-ten, który jest mówiony, -pozorny
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
Imiesłów czasu przeszłego czynny I-imiesłów przysłówkowy uprzedni(łszy, -wszy)
Imiesłów czasu przeszłego czynny II- przymiotniki
Imiesłów czasu przeszłego bierny- formy złożone- imiesłów przymiotnikowy bierny(-ty, -ny, -ony)
-formy proste r.m i r.ż- zanik
-formy proste r.n- formy bezosobowe (-to, -no,ono)
Imiesłów czasu teraźniejszego czynny -formy proste-imiesłów przysłówkowy współczesny(-ąc)
-formy złożone- imiesłów przymiotnikowy czynny(-ąc, -ąca, -ący)
Imiesłów czasu teraźniejszego bierny- formy proste -zanik
-formy złożone- przymiotniki
14. Historia polskiej składni
Charakterystyka staropolskiego systemu składniowego
w zakresie związków podmiotu z orzeczeniem na uwagę zasługuje tendencja przekształcania konstrukcji typu temu minęła ośmnaście lat (z orzeczeniem w rodz ż) na konstrukcje typu było palm siedemdziesiąt(orzeczenie w r. n)
orzecznik rzeczownikowy występuje di końca XV w przeważnie w M np. Tobiasz jest ociec tego młodzieńca
w zakresie związków z dopełnieniem widoczne są ze stanowiska późniejszego rozwoju różnice:
Dopełnienie jest wyrażone inną niż później formą przypadkową, np. żeś mego kazania nie był posłuszen
Dopełnienie jest wyrażone jeszcze formą przypadkową, którą później zastąpi wyrażenie przyimkowe, np. pomści nasze krwie,
Dopełnienie jest wyrażone innym, niż później wyrażeniem przyimkowym, np. pytając się na taka rzecz,
Dopełnienie jest wyrażone jeszcze wyrażeniem przyimkowym, które później zastąpi forma przypadkowa, np. nie poddawać dziewki twej ku nieczystości
Wśród okoliczników warto nadmienić o tych, które się wyrażały wyrażeniem z przyimkiem ku, już w XVI ustępuje ku przyimkowi do, na. , np. przylgnąć ku...
Późniejszemu spójnikowi aby z ruchomą końcówką osobową -m, -ś ,-śmy, -ście odpowiada wówczas współrzędny spójnik a łączony z formami aorystycznymi bych, by, bychom, np. bądź serce moje niepokalano w prawotach twoich, abych nie zasroman.
Spójnik acz wprowadza różne zdania podrzędne, np.: boże mój, acz jeśm uczynił to
Aczkole, aczkoli, aczle, aczli, jakkokli, kakoli wprowadzają zdanie przyzwalające(jak dziś aczkolwiek) np. aczkole będzie nalezion w mieście abo we wsi
Spójnik gdyż wprowadza jeszcze zdanie czasowe, np. ale ja, gdyż mi żałościwi byli
Wyrażenie o charakterze pytającego zdania jest li, uproszczone w jeśli miało pierwotne znaczenie „czy jest” np. gospodzin z nieba weźrzał jest na syny ludzkie, by widział, jest li rozumny albo szukający Boga.
Wycofaniu uległy stare zaimki: jen, jenże (jen wskazywał przedmiot o którym dopiero co była mowa)
W XV w zaimek jenże ustępuje innym wskaźnikom zespolenia., np. zaimek cóż. Jako wskaźniki zespolenia były w użyciu także zaimki nieokreślone: ktokoli, cokoli, np. ktokoli by jadł kwaszony chleb....
Partykuły ać ze znaczeniem „niechaj, niech” np. odpuść nam ,ać je do wody doniesiem, wyraz ten zapisany jako ut znajdujemy w najstarszym zapisanym polskim zdaniu: day, ut ia pobrusa, a ti poziwai
Charakterystyka średniopolskiego systemu składniowego
W obrębie związku podmiotu z orzeczeniem można zauważyć częstsze niż później użycie orzeczenia w liczbie mnogiej przy podmiocie w liczbie pojedynczej, ale ze znaczeniem zbiorowym np. rodzina jej posagu nie dadzą
Orzecznik rzeczownikowo-przymiotnikowy przybierał dwojaką postać : mianownika np. był ci człowiek on dobry kapłan, albo narzędnika np. pies zającowi izali przyrodzonym nieprzyjacielem nie jest
Dopełnienie bywało wyrażone inną niż później forma przypadkową np. temu rozumiejcie
dopełnienie jest wyrażone jeszcze formą przypadkową, którą zastąpi wyrażenie przyimkowe, np. iżby się za nie Bogu modlili
częste są wypadki gdy dopełnienie wyrażone jest innym niż później wyrażeniem przyimkowym, np. dziękuj z tego Panu Bogu
dopełnienie wyrażone jest wyrażeniem przyimkowym, które później zastąpi forma przypadkowa, np. widzenie godne ku pamiętaniu
także w zakresie okoliczników były w tym czasie konstrukcje, które wyszły z użycia, np. przyszli ku Jeruzalem(okolicznik miejsca), , okolicznik miary wyrażał się obcą późniejszym czasom konstrukcją z biernikiem, np. wilcy przeciw owcom boj czyniły
już w zabytkach doby staropolskiej bardzo rzadko trafiała się konstrukcja zaczerpnięta z łaciny—accusativus cum infinitivo(biernik i bezokolicznik), szerokie jej użycie przypada na wiek XVI, występowała ona po czasownikach oznaczających postrzeganie, myślenie, twierdzenie, wskazywanie, wolę. Np. widząc go już być w męskich leciech
dopełnienie orzekajace występowało w postaci podwójnego biernika, np. błogosławiony Pan Bóg, który cie dostojnego uczynił bojaźni twojej
inne były tez używane wskaźniki zespolenia: abo, abociem, boć, aliż, chociaj, lubo
w XVI w pojawia się zapożyczony z czeskiego spójnik ponieważ, nieczęsto używany. Upowszechnia się także spójnik byle, np. byle często
partykuły aliż, aliżci-„oto”, np. aliżci dwa anieli ukazali się
konstrukcje składniowe doby nowopolskiej nie wykazują istotnych zmian w porównaniu ze stanem staro- i średniopolskim. Oto kilka osobliwości:
forma orzecznika przy osobowej formie słowa być
w nowopolszczyźnie ustaliły się fleksyjne formy orzecznika przy słowie być
orzecznik rzeczownikowy typu: brat jest lekarzem, siostra była nauczycielką - wyrażają się narzędnikiem, a tylko w wyjątkowych warunkach komunikatywno-ekspresywnych ii pozycjach kontekstowych trafia się mianownik.
Zanikanie dopełniacz w dopełnieniu przedmiotowym
Średniopolszczyzna znała związki z dopełnieniem wyrażanym jeszcze formą dopełniacza, np. potwierdzać czego, w dobie nowopolskiej używał się w takich konstrukcjach biernika.
Zmiany form deklinacyjnych liczebnika głównego
Liczebniki typu 21
Wedle wskazówek gramatycznych odmienia się człon dziesiątkowy, jeden jest nieodmienne. Ale w żywej mowie panuje silna dążność przełamania w różny sposób fleksyjnej nieruchomości członu jeden, np. dwadzieścia jedni panowie, 20 jedne panie
Liczebniki typu 22
Niedużą przewagę ma konstrukcja dwadzieścia dwa lat, konstrukcja dwadzieścia dwa lata jest w mniejszości
Narzędnik liczebnika na -ą
Liczebniki 5-10 utrzymywały w średniopolszczyźnie stara końcówkę -ą, ale od XVI w zaczęła się także w tym przypadku ustalać uogólniona i dlatego mało wyrazista końcówka -u, a więc stara końcówka typu sześcią domów, przeobrażało się w nowa: sześciu domami
Nieprawidłowa konstrukcja typu przed sześcią dniami utrzymywała się w XIX w. Wyszła ona nawet poza liczebniki 5-10, o czym świadczyły wyrażenia typu: przed wielą laty, przed kilką laty. Zwalczał ten nałóg A,Małecki jeszcze w 1906r.
Ograniczenie wyrażeń przyimkowych w funkcji składnika
W porównaniu ze stanem staro -i średniopolskim nastąpiło w dobie nowopolskiej znaczne ograniczenie wyrażenia przyimkowego z ku w funkcji przydawki lub okolicznika miejsca i celu oraz wyrażenia przyimkowego z od w funkcji dopełnienia sprawcy stanu biernego. W pierwszym przypadku występują : na, do, dla, celem, w drugim- przez
Konstrukcja biernika z bezokolicznikiem( z łaciny)
Np. znają cię być stwórcą. U pisarzy okresu stanisławowskiego i początków XIXw można się jeszcze spotkać z tą składnią, ale to wypadki wyjątkowe, np. u Krasickiego, Trembeckiego, Karpińskiego, Kniaźnina. W dobie nowopolskiej konstrukcja ta wymarła
Dwojaka postać zdania celowego
Z dwóch konstrukcji (poszedłem, żebym się poznał, oraz idę spać, czy wyjadę leczyć się) powstaje nowa: spójnik aby, by, żeby i bezokolicznik, np. poszedłem, żeby cię poznać.
Zmiany w zasobie wskaźników zespolenia
Z biegiem doby nowopolskiej wychodzą z użycia albo też są w użyciu, ale jako archaizmy spójniki i partykuły” acz, aliż, czyli=czy, czyli-czyli=czy-czy
Zaimek co zamiast który
Np. wiele jest tych, co sromu nie mają
Z biegiem czasu zdobył w tej funkcji pierwszeństwo zwłaszcza w języku literackim zaimek który, ale konstrukcja z co trwa, a w dobie nowopolskiej jest przez gramatyków uznana i zalecana.
15. Zapożyczenia w historii języka polskiego
pierwsza falą niosąca nowe słownictwo było chrześcijaństwo. Najstarsza terminologia chrześ a Kościele była grecka. Wyraz anioł (anjoł w XVI w) czes anjel pochodzi z łac-angelus, z gre angelos-poseł, wysłannik. Pacierz z czes pater(od pierwszych słów Ojcze nasz), Kościół z czes kostel, z łac castellum, opat z bawarskiego *apat
Językowe wpływy czeskie nie ograniczały się tylko do terminologii chrześcijańskiej.
Są także wojskowe: hakownica-broń palna, koncerz-długi miecz, przyłbica, straż, walka, terminu związane z postępowaniem i cechami ludzkimi np. chluba, hańba, hardy, hojny, łotr, okrutny, pan, praca społeczny, sprawiedliwy
Czechizmami są także: czytelnik, rycina, szkoła, wiele też wyrazów niemieckich przyszło do nas za pośrednictwem czeskim: bawełna, herb, hrabia, jedwab, szata, żołnierz. Z czasem wpływ j czes słabnie i zanika w XVII w.
Wskutek bratobójczych walk między książętami w XII w i najazdów tatarskich w XIII wyludniły się ziemie polskie, zabrakło rąk do pracy, kupców, rzemieślników, wówczas przybywali koloniści z Niemiec w XIII i XIV w. Stąd właśnie duża ilość średniowiecznych zapożyczeń z niemieckiego, np. burmistrz, gmina, sołtys, wójt, z budownictwa: baszta, bruk, cegła, lamus, mur, plac, ratusz. Graty- sprzęty, zegar, browar, celnik, cech, hebel, kielnia, kuśnierz, rymarz, śruba, weksel, czynsz, glejt, gwałt, hołd, lichwa, mord, żołd. Z terminów wojskowych: hełm, hetman, pancerz, z nazw strojów: fartuch, futro kitel, kołnierz, rzemień. Pojawiają się spolonizowane imiona niemieckie: Biernat(Bernard), Jerzman(Herman), Zebrzyd (Siegfried)
W XVI w poeci zaspokajają potrzeby językowego stylu artystycznego posługując się zwłaszcza w poezji neologizmami opartymi na klasycznym grecko-łacińskim wzorcu. Stąd u Kochanowskiego morzolotne okręty, wół złotorogi, sarny wiatronogie itd. W dziedzinie składni wpływ łaciński zaznaczył się w konstrukcji biernika z bezokolicznikiem(accusativus cum infinitivo) -znają cię być stwórcą (XVII)
Naśladowaniem składni łacińskiej była tez konstrukcja podwójnego biernika. Np. zbawionego mię uczyń (XVI)
Najbardziej jaskrawą mieszanka polsko-łacińską było tzw. makaronizowanie, najpierw polegające na humorystycznym dodaniu w tekście słów polskich z końcówkami łacińskimi(Kochanowski tak robił)
Od połowy XVI w rośnie liczba latynizmów, to zazwyczaj słowa nieznane klasycznej łacinie, lecz używane w Europie powszechnie. Ze słownictw prawno-politycznego: administracyja, adwersarz, areszt, banicja, dekret, egzekucja, słownictwoo religijne: (do łaciny przeszło z greki) ambona, biblija, demon, celibat, dewocyja, z zakresu medycyny: arteryja, cyrulik, dyzenteryja (biegunka) flegma, epilepsyja, apertura (rana)fluks. Słownictwo szkolne: atrament, deklamacyja, doktor, akademija, definicyja, dyjalektyka, dyjalog
W nowych nadawanych na czyjąś cześć pamiątkowych nazwach miejscowości obserwujemy w XVI-XVIII modę na używanie elementu- pol. Np. Tarnopol założony przez hetmana Jana Tarnowskiego(1540), Terespol nazwany na cześć Teresy- żony kasztelana Słuszki.
Kontakty z Włochami, w 1518 przybywa do Krakowa Bona, toteż pożyczki włoskie dotyczą głównie życia dworskiego, kuchni, bankowości, wojska i architektury. Włoszczyzna—określenie jarzyn, awizować, bank, bankiet, barka, branzoleta, fontanna, kalarepa, kawalkada, kurtka, kredyt, makaron, marynata, parapet, pomarańcza, pompa, sałata, seler, szpada, szparag.
Kontakty z Francuzami także dotyczą życia dworskiego, strojów, kuchni, wojska: batalia, batalion, bulion, czapka, dama, deser, farsz, fryzjer, gofry, gorset, omlet, pluton, rekonesans, renta, sos, szampan, szarża.
Wpływy wschodnie, ruskie i orientalizm
Ukrainizm—słowa dotyczące organizacji cerkiewnej, nazw zwierząt: chomik, klacz, krynica(źródło), monastyr, siodło, wałach(koń kastrowany).przejęte za pośrednictwem ukraińskim wyrazy pochodzenia orientalnego to przede wszystkim nazwy strojów i koni: bachmat(koń tatarski) badawia(arabski) jarmułka, kaftan
W XVI w wzrasta ilość ukrainizmów : błahy, grabież, hałas, hodować, hospodar. Orientalizmy z wieku XVI-bazar, bisurmanin, bohatyr, czaban, kary(maść konia)kołpak
Zapożyczenia białoruskie
Główszczyzna- odszkodowanie za zabójstwo, horodniczy- grodzki urzędnik, kurcz- pies myśliwski
Zapożyczenia litewskie
Mamy ich mało, dziakło- danina w zbożu i w sienie, burtowanie- wróżenie, dyrwan- pole nieuprawne, kulsza- biodro, styra- stóg siana
Zapożyczenia węgierskie
Nasiliły się za panowania S. Batorego (1575-1586) dotyczyły wojskowości i ubiorów: ciżmy(buciki), deresz(koń siwej maści), , hajduk, dobosz, giermek kiereszować(ciąć szablą), kontusz, orszak, szyszak.
8