Adam Węgrzecki O irracjonalności uczuć
Sfera uczuć jako dziedzina sama z siebie irracjonalna/różne rozumienie racjonalności:
Przypisanie rozumowi monopolu na racjonalność - z uwagi na to, że działalność rozumu nie odzwierciedla się w sferach bytowych człowieka, wszystko co znajduje się poza rozumem zostaje uznane za nieracjonalne.
Uznanie, że istnieją różne rodzaje racjonalności - wtedy nie można uznać od razu że uczucia są irracjonalne.
Uczucia a duchowość:
Człowiek jako byt dwubiegunowy: zmysłowość (przykuwająca człowieka do ziemi i porządku materialnego) versus duchowość (wynosząca człowieka ponad to co ziemskie, zwracająca ku porządkowi ponadmaterialnemu). Opozycja między tym co zwierzęce, a tym co boskie.
Duchowość miał reprezentować rozum, uczucia miały być tym co zwierzęce, należeć do niższych form egzystencji.
Rozum miał być kierownikiem, uczucia miały być mu podległe - tylko wtedy można doznać harmonii wewnętrznej, gdyż uczucia będą podlegać racjonalizacji.
W ten sposób miała być ograniczona żywiołowość uczuć, uczucia negatywne miały być zduszone, a żaden afekt nie mógł nigdy rządzić człowiekiem. Dominacja sfery emocjonalnej poprzez łagodne uczucia pozytywne, a przez to neutralizacja emocji
Nie wszyscy oceniali walkę między uczuciami jako szkodliwą, mogła być uznana jako twórcza, lub (Hume) wnosić urozmaicenie i zróżnicowanie wśród ludzi
Miłość czysta (nie związane z niczym co zmysłowe) jako uczucie duchowe, mogące dorównać rozumowi
Tomasz z Akwinu - „Amor intellectivus”
Spinoza - „Amor Dei intellectualis” wynikająca z adekwatnego poznania Boga
Stoicy - 3 rodzaje zadowolenia (radość, przezorność, wola) w opozycji do bezrozumnych namiętności
Pogląd redukcjonistyczny - życie emocjonalne mimo zróżnicowania i bogactwa sprowadza się do elementarnych uczuć przykrości i przyjemności. Ich gra nie wykazuje żadnych prawidłowości, ale stanowi ostateczne podłoże życia emocjonalnego i wywiera decydujący wpływ na ludzkie bytowanie. (Hume)
Przekonanie o braku sprawności poznawczej uczuć/destrukcyjny wpływ uczuć na proces i rezultaty poznania człowieka
Hobbes - uczucia jako „zaburzenia umysłu”, Kant - ograniczenia działania umysłu spowodowane przez afekt
Ingarden - takie traktowanie uczuć jest charakterystyczne dla racjonalizmu i pozytywizmu/ w przeciwieństwie do Pascala, który pisze o „sercu” dzięki któremu możemy poznać prawdy niedostępne dla rozumu
Dlaczego uczucia są irracjonalne?
„ślepota” - uczucie nic nie wskazuje, nie ujawnia nic poza samym sobą -> nie wnosi więc poznania, nie orientuje na cel -> więc ciężko doszukać się w nim sensu
nie wykazują żadnej prawidłowości, której mogłyby być podporządkowane -> są sferą dowolności, a nie porządku -> by istniał cel, musi też istnieć pewien porządek
uczucia są pogrążone w zmysłowości, podczas gdy sens przenika to co duchowe
uczucia naruszają czy wręcz niszczą właściwy rozumowi ład i sens
uczucia są irracjonalne ze swej natury
Czy irracjonalność jest dla uczuć konstytutywna/ czy z uwagi na naturę uczuć przysługuje im w sposób konieczny?
Dopiero od XVIII wieku (dzięki Tetensowi i Kantowi) uznano sferę uczuć za coś odrębnego
Nowe ujęcie uczuć pojawiło się dzięki fenomenologii
Fenomenologia:
Podkreślenie swoistości uczuć
Zwrócenie uwagi na zasadniczą nieredukowalność uczuć do innych stanów i przeżyć
Podkreślenie zróżnicowania uczuć
Życie emocjonalne toczy się na różnych poziomach - od czysto zmysłowego do czysto duchowego. Sfera ducha jest jednak pojmowana szerzej niż tylko centrum racjonalizmu:
Scheler: „Słowo duch wprawdzie obejmuje pojęcie rozum, ale oprócz myślenie pojęciowego obejmuje też określony rodzaj „naoczności”, naoczności prafenomenów lub zawartości istot, dalej, określoną klasę aktów wolitywnych i emocjonalnych, jak dobroć, miłość, skrucha, szacunek, duchowe zdziwienie, szczęśliwość i rozpacz, swobodna decyzja”
Akty emocjonalne są nie mniej duchowe jak akty intelektualne, odznaczają się też intencjonalnością i kognitywnością. Są zaprzeczeniem stanów emocjonalnych, które dominują na podstawie uczuć zmysłowych.
Uczucia szczególnie przyczyniają się do poznawania drugiego człowieka, gdyż zdolne są odsłaniać jego przeżycia psychiczne
W niektórych wypadkach uczucia są nie do zastąpienia ani przez zmysły ani przez rozum - według Schelera takim uczuciem jest miłość - która wyprzedza poznanie i otwiera przed umysłem nowe horyzonty
Uczucia są także rozmaitymi oznakami - zarówno w strefie organiczno-witalnej jak i psychiczno-duchowej -> uczucia podporządkowują się prawidłowościom immamentnym sfery emocjonalnej -> istnieje pewien porządek uczuć
Tak więc pogląd, że uczuciom konstytutywnie przysługuje irracjonalność należy uznać za fałszywy
Uczucia są sferą wielorakiego sensu - który jednak wypełnia się tylko wtedy, gdy życie emocjonalne nie ulegnie zaburzeniom, czy też deformacjom
Zagrożenia dla życia emocjonalnego kończące się irracjonalnością
Rygorystyczna kontrola uczuć sprawowana przez rozum czy też wolę -> grozi paradoksalnie irracjonalizacją, gdyż narzuca uczuciom obcy porządek -> taka próba świadczy o nieufności, lęku i niewiary w uczucia.
Walka wydana uczuciom może spowodować spustoszenie w życiu człowieka, wyzbywając go ze stanów i przeżyć, w których potwierdza swoje człowieczeństwo. Traktowanie uczuć jako z natury niesprawnych poznawczo, czy też przesuwanie ich przedmiotów w strefę fikcji grozi osłabieniem ruchu uczuć wyższych, czy też zachwiania całego życia emocjonalnego
Zaprzestanie kultywacji aktowych form emocjonalności na rzecz stanów emocjonalnych -> zastąpienie aktywności pasywnością -> skupienie się na najniższych uczuciach pozytywnych i zaniedbanie wyższych form życia emocjonalnego
Nienawiść jako główne uczucie w człowieku -> odcina dostęp do wartości pozytywnych i wypacza kontakt z drugim człowiekiem -> przebudowa życia emocjonalnego wokół osi nienawiści -> jest to irracjonalny porządek, gdyż oparty jest na destrukcji
Pożądania, namiętności, pragnienia których się nie kontroluje i którym pozwala się oddziaływać w sposób niekontrolowany
Jednak irracjonalność opisana powyżej nie jest pierwotna, konstytutywna, ale wtóra i nabyta, więc możliwy jest powrót do autentyczności życia emocjonalnego.
2