Ryzyko w badaniach naukowych
Wszelkie badania naukowe wiążą się z ryzykiem. W każdym eksperymencie coś może pójść nie tak. Błąd ludzki, wadliwa aparatura, niepełna wiedza lub zwykły wypadek- to wszystko może spowodować, że doświadczenie się nie uda. Skutki mogą być różne. Począwszy od naukowych (np. brak danych do dalszych badań, konieczność powtarzania eksperymentów), poprzez finansowe (np. uszkodzenie aparatury, zmarnowanie odczynników), do ekologicznych i zdrowotnych (np. konsekwencje dla środowiska naturalnego, ekosystemów czy zdrowia i życia człowieka).
Do jednych z najgroźniejszych eksperymentów, w których niepowodzenie może się wiązać ze śmiercią ludzi i poważnymi szkodami w środowisku są eksperymenty jądrowe. Najbardziej znanym przykładem nieudanego eksperymentu jądrowego jest eksperyment przeprowadzony 25 kwietnia 1986 roku w Czarnobylu. Zgodnie z planem eksperymentu od rana moc reaktora była stopniowo obniżana aż do poziomu 50%. Wtedy nieoczekiwanie jedna z okolicznych elektrowni przerwała pracę. Aby zapobiec niedoborom prądu, opóźniono wyłączanie 4. reaktora. Pracownicy pracowali na zmiany. Opóźnienie spowodowało, że przeszkolona zmiana poszła do domu. Pracę zaczęli ludzie nie przeszkoleni do przeprowadzenia eksperymentu. Popełniono wiele błędów, które w rezultacie spowodowały wybuch reaktora. Skutki były straszne. Skażeniu uległo ponad 100 tys. km2 powierzchni. Pomiędzy kwietniem a majem zmarło kilkadziesiąt osób. Do dziś nie wiadomo dokładnie ile osób zmarło na skutek choroby popromiennej ani jakie skutki zdrowotne miało napromieniowanie.
Kolejnymi eksperymentami, których niepowodzenie niesie duże ryzyko dla ludzi i środowiska są eksperymenty genetyczne. Kombinowanie przy genomach może mieć nieobliczalne skutki. Nie zawsze wiadomo jakie konsekwencje może mieć ucieczka genetycznie modyfikowanych organizmów do środowiska oraz jaki wpływ ma na zdrowie i życie człowieka oraz zwierząt spożywanie tych organizmów. Czy spożywanie GMO nie okaże się w przyszłości dla nas zgubne? Co dzieje się z organizmami genetycznie modyfikowanymi, kiedy przez ludzką nieostrożność wydostaną się do środowiska? Mogą zacząć krzyżować się z gatunkami pokrewnymi powodując zmiany w ekosystemach.
Również eksperymenty mające na celu poprawę gospodarki mogą mieć groźne i nieprzewidywalne skutki. Przykładem może być sprowadzenie w 1956 roku do Brazylii królowych pszczoły afrykańskiej w celu zwiększenia produkcji miodu. Pszczoły afrykańskie dają dużo miodu ale są bardzo agresywne. Eksperyment miał polegać na skrzyżowaniu pszczół afrykańskich z europejskimi tak, by powstałe mieszańce dawały dużo miodu i były mniej agresywne. Eksperyment jednak nie powiódł się. Przez niewiedzę pracownika doszło do ucieczki pszczół afrykańskich, które zaczęły się rozmnażać i bardzo szybko powiększać swoją liczebność (dużo jedzenia, brak naturalnych wrogów). Szybko przemieszczały się opanowując cały kontynent. Najgorszą konsekwencją tego nieudanego eksperymentu są jednak ataki agresywnych pszczół na ludzi. Jest wiele przypadków śmiertelnych. Na razie nie wymyślono skutecznego sposobu powstrzymania ekspansji tych owadów.
Innym przykładem takich eksperymentów jest sprowadzenie w 1872 roku na Jamajkę mangusty w celu zwalczania szczurów na plantacjach trzciny cukrowej. Jak się potem okazało, mangusty limitowały populację szczurów azjatyckich, ale nie europejskich. Ponadto przyczyniły się do wyniszczenia 7 z 12 gatunków płazów i gadów tam występujących. Oprócz tego mangusta okazała się wektorem wścieklizny i chorób płuc u ssaków.
Zarejestrowanych jest wiele innych przykładów nieudanych eksperymentów naukowych, które niosą za sobą groźne konsekwencje dla człowieka i środowiska naturalnego. Wniosek z tego jest taki, że każdy eksperyment wiąże się z pewnym ryzykiem. I to do naukowców należy oszacowanie stopnia ryzyka. Planując doświadczenie naukowcy powinni zadać sobie pytania: „Jak duże ryzyko wiąże się z tym eksperymentem?” i „Czy potencjalnie uzyskane wyniki badań warte są podjęcia takiego ryzyka?”
Ewelina Bańka