Monika Jabłońska gr. II
Psychofizyczny rozwój dziecka:
intelektualny,
emocjonalny,
fizyczny.
Okres szkolny, trwający od 6 - 7 do 10 - 12 roku życia, jest ostatnim etapem dzieciństwa w rozwoju człowieka, dlatego bywa nazywany dzieciństwem późnym lub dojrzałym. Rozpoczęcie szkolnej edukacji, stanowi znacząca zmianę w życiu nawet dla dzieci, które przez kilka lat wcześniejszych uczęszczały do przedszkola. Współcześnie dla wielu z nich pesymistyczna strofa Wordswortha:
„ Cień murów, więzienia począł się zamykać
wokół postaci chłopca”
stanowi trafne odzwierciedlenie uczuć ogarniających je w chwili, kiedy nauka przestaje być dobrowolna, a zaczyna być przymusem. W publicznych szkołach podstawowych liczących zwykle ok. 30 uczniów w klasie, pojedynczy nauczyciel nie ma możliwości dostosowania wymagań do poziomu indywidualnego rozwoju każdego dziecka. Od tego, jak uczniowie, poradzą sobie w szkole, zależy rozwój ich kompetencji. Zarówno zmiany w sferze poznawczej, emocjonalnej, moralnej, jak i umiejętność, budowania satysfakcjonujących relacji ze znaczącymi dorosłymi, którymi są teraz nauczyciele, oraz z rówieśnikami, dają szansę zakończenia tej fazy rozwoju, poczucia bycia jednostką kompetentną. Zadaniem podstawowej edukacji jest położyć podwaliny pod trwającą całe życie naukę. Oznacza to rozwinięcie w dzieciach motywacji do uczenia się ich zdolności do pracy!
Zmiany rozwojowe pojawiają się często równocześnie w wielu obszarach funkcjonowania ucznia, a zmiany w jednej sferze warunkują i pociągają za sobą zmiany w innych, same będąc przez nie wywoływane i wzmacniane!
Od sześciolatków do dwunastolatków:
w tym okresie życia, dzieci robią się coraz bardziej samodzielne i stopniowo coraz mniej potrzebują rodziny i domu. Jednak podobnie jak dorośli, potrzebują wytchnienia od pracy w szkole ( a im są młodsze, tym bardziej owo wytchnienie powinno odbywać się w warunkach zbliżonych do domowych).
Im starsze dziecko, tym większe korzyści z dłuższych i częstszych pobytów w placówkach opieki zorganizowanej. Jednak nawet starsze dzieci potrzebują czasu spędzonego w domu i z rodziną.
Zmiany fizyczne, nie są tak wyraźne jak w poprzednich okresach rozwojowych. Dziecko rośnie 5 - 8 cm i przybiera ok. 3kg rocznie. Można zaobserwować u niego dalszy postęp w koordynacji mięśni dużych, co prowadzi do zwiększenia szybkości i siły poruszania się, dzięki czemu dziecko np. coraz lepiej jeździ na rowerze czy coraz dalej skacze. Na rozwój motoryczny korzystnie wpływają zajęcia sportowe. Oprócz motoryki duże dla rozwoju umiejętności szkolnych jeszcze większe znaczenie ma postęp w zakresie koordynacji i precyzji tzw. małej motoryki, która umożliwia sprawne wykonywanie drobnych ruchów przy pisaniu grze na instrumentach, rysowaniu, wycinaniu itp.
Rozwój intelektualny, dziecko zdobywa liczne zdolności związane z przyswajaniem i przetwarzaniem informacji o sobie i o otaczającym je świecie. Uczeń zaczyna dowolnie (czyli zależnie od własnej woli) koncentrować swoją uwagę i obejmować nią coraz więcej elementów. Umiejętność dowolnego skupiania uwagi jest jedną z podstawowych umiejętności przydatnych w nauce szkolnej i zazwyczaj ma ona swoje odzwierciedlenie w postępach w nauce.
Zmiany następują również w obszarze pamięci, która zaczyna być pamięcią logiczną. By skutecznie zapamiętać przyswajane treści, uczniowie zaczynają wykorzystywać indywidualne strategie pamięciowe. Zamiast mechanicznego zapamiętywania starają się raczej zrozumieć treść i zorganizować ważne według siebie informacje w taki sposób, by najłatwiej było im je zapamiętać.
Proces nauki czytania stanowi niezwykle istotną część rozwoju intelektualnego i społecznego dziecka. Nauka czytania poprawia zdolność myślenia. Język pisany jest bardziej złożony i wyrafinowany niż codzienny język mówiony przez co czytanie prowadzi do znaczącego poszerzenia poglądów, wzbogacenia słownictwa dziecka i jego umiejętności wyrażenia samego siebie. Pisanie również jest w tym pomocne, ponieważ wymaga zwolnienia procesu myślenia i zastanowienia się nad wyborem słów i zwrotów najstosowniejszych dla wyrażenia konkretnej idei. Język i myśl są ściśle sprzęgnięte ze sobą, tak więc wzbogacenie języka powoduje zwiększenie możliwości mózgu z chwilą kiedy dzieci przestają być analfabetami, znacznie wzrasta ich IQ.
Nauka czytania i pisania wymaga motywacji i wielu ćwiczeń. Wykształcenie w dzieciach motywacji do nauki i pokazanie im radości z czytania jest równie ważne jak nauka składania liter. Pierwszy etap nauki wymaga przyłożenie się i wytrwałości, stąd nauczyciele muszą przekonać dzieci aby zwolniły tempo procesów myślowych i skupiły uwagę na złożonej symbolice informacji widniejących na kartce. W okresie szkolnym istotne zmiany dokonują się w zakresie posługiwania się strategiami pamięciowymi. Już dwulatki potrafią wykorzystywać pierwsze, prymitywne strategie pamięciowe, ale dopiero w wieku szkolnym znacznie wzrasta częstość oraz skuteczność ich stosowania. Związane jest to z pojawiającą się na początku wieku szkolnego zdolnością celowego zapamiętywania. Młodsze dzieci posługują się daną strategią w konkretnej sytuacji, gdy zostaną jej nauczone i gdy się im o tym przypomina, natomiast rzadko spontanicznie używają strategii pamięciowych, nie potrafią też ich uogólniać i zastosować przy innym typie zadań. Uczniowie wykorzystują posiadane strategie w coraz nowych dziedzinach i coraz to bardziej umiejętnie. Wybór opanowanych strategii ulega również rozszerzaniu, co pozwala skorzystać z kolejnej, gdy wcześniejsza okazała się zawodna.
W wieku szkolnym możliwe jest także doskonalenie metapamięci, czyli wiedzy o zapamiętywaniu. Dziecko zaczyna bowiem coraz lepiej zdawać sobie sprawę z tego, co wie, jakie są słabe, a jakie mocne strony jego pamięci, co w jego przypadku poprawia, a co pogarsza zdolność zapamiętywania (jedno dziecko gdy uczy się wiersza, recytuje go chodząc po pokoju, inne próbują go zaśpiewać, wykorzystując jakąś dobrze znaną melodię, jeszcze inne przepisuje wiersz na duży arkusz, który wiesza nad biurkiem, by móc często na niego spoglądać) i jakie postępy osiąga w treningu swych umiejętności. Uczniowie potrafią oceniać skuteczność poszczególnych strategii, modyfikować te, które nie przynoszą zadowalających rezultatów, dopasowywać do swojego stylu uczenia się wskazówki dotyczące tego jak się uczyć, które otrzymują od dorosłych i innych rówieśników.
Zmiany w sferze emocjonalnej a początki refleksji
i utrata dziecięcej spontaniczności
Myślenie, które staje się w coraz większym stopniu logiczne, jest coraz mniej podatne na wpływ sprzeczności percepcyjnych, zyskuje tym samym większą stabilność. W wieku 7 - 8 lat rozwija się zachowanie stałość uczuć i wartości, w odniesieniu do siebie samego, jak i innych. Dzieci nabierają zdolności koordynowania myślenia afektywnego w ramach ciągu zdarzeń. W wieku szkolnym dziecko zaczyna obejmować refleksją swoje przeżycia, analizuje je i dopiero w wyniku tej analizy podejmuje określone zachowanie. Zamiast impulsywnych zachowań potrafi najpierw myśleć, zanim zacznie działać. To osiągnięcie rozwojowe pozwala uczniowi skupić się na lekcji matematyki, chodziarz wczoraj dostał wymarzoną kolejkę, czy poczekać do przerwy, by porozmawiać z przyjaciółką o obejrzanym filmie. Czyni możliwym pewne zdystansowanie się do własnych przeżyć, by nie zakłóciły one pracy nad zadaniem, z którym nie są związane.
Udział w procesie nauczania szkolnego wymaga od dziecka nowego sposobu organizacji własnych działań, a mianowicie poddania ich kontroli woli w stopniu dużo większym niż dotychczas. Nauka odbywa się bowiem w określonym reżimie czasowym, do którego uczeń musi się dostosować, starając się przezwyciężać własne zmęczenie i stres.
Wzrasta również początkowo niska tolerancja na stres, następuje wzrost odporności i zdolność do znoszenia dłuższych napięć, co powiązane jest z rosnącą umiejętnością odraczania gratyfikacji (nagrody). Umiejętności te są niezwykle istotne dla efektywnego funkcjonowania w sytuacji szkolnej, w której uczeń musi się zmierzyć z trudnymi dla siebie zadaniami, pomoc nauczyciela jest ograniczona, a jego uwaga rozłożona na wszystkich uczniów w zespole klasowym. Informacji zwrotnych na temat swojej pracy uczeń również nie otrzymuje od razu, lecz z pewnym odroczeniem, gdy nauczyciel przeczyta i oceni wszystkie prace. Warto jednak pamiętać, że odporność i zdolność radzenia sobie z doświadczanym napięciem dopiero się stopniowo kształtują, nie należy więc doprowadzać do przeciążenia, bo choć uczniowie nie są już malutkimi dziećmi, to ciągle przecież nie są jeszcze dorosłymi.
Pójście do szkoły stanowi ważny krok na drodze do stopniowego rozluźniania więzów z rodzicami ku samodzielności w życiu dorosłym. Proces ten jest związany z wyraźnym poszerzaniem się promienia interakcji społecznych. Uczniowie, chcąc się identyfikować z tymi, którzy są kompetentni, przywiązują się do nauczycieli i rodziców innych dzieci. Nieocenioną szansą rozwojową w każdym wieku, a w okresie szkolnym szczególnie, jest kontakt z pozytywnymi wzorcami dorosłych i obecność rzeczywistych autorytetów w najbliższym otoczeniu.
Jednak w wieku szkolnym miejsce nie mniej ważne niż świat dorosłych zaczyna zajmować świat rówieśników. Przebywanie wśród nich pochłania właściwie cały wolny czas dzieci, nie licząc tego, który spędzają razem w szkole. Opinia jaką ma się wśród kolegów, jest niezwykle istotna dla kształtującej się samooceny, to właśnie rówieśnicy dostarczają kryteriów sukcesu i klęski. Dziecko coraz bardziej liczy się ze zdaniem kolegów, mają oni coraz większy wpływ na dokonywane przez nie wybory, prezentowane postawy, upodobniania i zainteresowania.
Liczne kontakty sprzyjają rozwojowi kompetencji społecznych, prowadzą do lepszego rozumowania sytuacji społecznych, poszerzenia wiedzy o sobie i innych ludziach, a w połączeniu z charakterystycznym dla okresu szkolnego sposobem funkcjonowania poznawczego umożliwiają przełamanie dziecięcego egocentryzmu, typowego dla wcześniejszych faz rozwojowych. Umiejętność ujmowania cech rzeczywistości z różnych punktów widzenia pozwala na zaakceptowanie faktu, iż ludzie mogą mieć różne zdania na ten sam temat. Rodzi to zdolność do dyskusji i współpracy nad wspólnym zadaniem.
W wieku koleżeństwa bardzo silna jest u uczniów potrzeba życia w grupie, uczestniczenia w zbiorowej działalności. Edukacja sprzyjająca rozwojowi powinna opierać się na współpracy, a nie na nadużywaniu realizacji, porównywaniu uczniów między sobą. Bawiąc się i ucząc z kolegami, dzieci uczą się wykonywać to, czego same nie byłyby jeszcze w stanie zrobić. Uczenie się dzieci nawzajem od siebie (tzw. Tutoring rówieśniczy) jest jedną z najskuteczniejszych metod poszerzania wiedzy i nabywania nowych kompetencji.
Rodzina i szkoła to środowiska, które powinny się uzupełniać i wspierać w dbaniu o wszechstronny rozwój dzieci. Nauczyciel nie może być traktowany jako rywal rodzica, a rodzic jako intruz w szkole. Podobnie jak spójnie oddziaływanie obojga rodziców od najwcześniejszych lat życia dziecka pozwala mu zbudować spójny obraz świata, tak spójne i konsekwentne oddziaływanie środowiska rodzinnego i szkolnego pozwala ten obraz utrwalać i rozwijać.
Postrzeganie siebie i innych ludzi
Sześcio-, siedmiolatki koncentrują się w swoich charakterystykach na tym, jak dana osoba wygląda, gdzie mieszka i co robi. Kiedy wymieniają cechy wewnętrzne, są to bardzo ogólne charakterystyki, np. „dobry”, „miły”, których nie uważają za stałe cechy możliwe do przywołania w każdej sytuacji i czasie. Można by powiedzieć, że tak jak nie rozwinęły jeszcze innych stałości, tak też nie mają jeszcze pojęcia stałości osobowości.
Począwszy od wieku 7-8 lat, można zaobserwować gwałtowne zmiany w dziecięcym sposobie opisywania innych ludzi. Opisy koncentrują się coraz częściej na wewnętrznych cechach i wartościach innego człowieka, dzieci przypuszczają, że są to stałe właściwości osoby, niezależnie od zmienności sytuacji.
Poziom rozwoju samoświadomości zależy od następujących osiągnięć:
informacje o samym sobie dotyczą w tym wieku już nie tylko własnego wyglądu fizycznego, ogólnej sprawności fizycznej, w coraz większym stopniu samoświadomość obejmuje sferę właściwości intelektualnych oraz emocjonalnych czy też stosunków z innymi ludźmi.
Głównym źródłem informacji o samym sobie, poza kontaktami społecznymi z rówieśnikami, w coraz większym stopniu staje się własna refleksja nad sobą i swoimi działaniami.
Dziecko w coraz większym stopniu jest zdolne do realistycznej oceny różnych swoich właściwości.
Ocena ta zaczyna być stabilna, gdyż dziecko w coraz większym stopniu ocenia siebie poprzez porównywanie się z ideałem własnej osoby, który zaczyna powoli się kształtować, a mniej poprzez odwoływanie się do zmiennych opinii i ocen otoczenia.
Uczeń uważa, że sam już wie, jak należy postępować i pragnie być traktowany jak osoba odpowiedzialna. U dzieci wczesnoszkolnych jawne zachowania przywiązaniowe pojawiają się tylko w sytuacjach stresowych. Ponieważ takich doświadczeń nowych i potencjalnie stresujących jest coraz mniej w życiu ucznia, coraz mniej obserwujemy też zachowań wymagających oparcia na bezpiecznej bazie i w związku z tym coraz mniej jawnie okazywane są uczucia dzieci względem rodziców. Mimo, że dzieci rzadko to okazują, nadal jednak traktują rodziców jako bezpieczną bazę, polegają na ich obecności i wsparciu, duże znaczenie ma dla nich poczucia własnej wartości ocena płynąca ze strony matki i ojca.
W związku z potrzebą uniezależnienia się od rodziców zwracają się jednak coraz częściej do budzących ich zaufanie osób dorosłych spoza kręgu najbliższej rodziny. Od nich zaczynają przejmować wiedzę i poglądy. Jeśli informacje przekazane przez uwielbianego nauczyciela są inne niż te które dziecko otrzymuje od rodziców, matce i ojcu bardzo trudno jest przekonać dziecko do własnego zdania.
Wiek szkolny jest jedynym okresem rozwojowym, w którym nauczyciel staje się jedną z ważniejszych osób znaczących w życiu dziecka. Sprawą najwyższej wagi staje się dla dziecka odpowiedź na pytania, czy jestem użyteczny, czy potrafię robić jakieś rzeczy dobrze, a nawet perfekcyjnie. Ważnym źródłem odpowiedzi na te pytania jest nauczyciel, jego oceny, opinie, na temat danego ucznia. W oczach ucznia najważniejsza w funkcjonowaniu nauczyciela stają się jego wiedza i umiejętności oraz fakt, że można się ich od niego nauczyć. Uczący jest traktowany jako źródło kompetencji, których opanowanie przybliża dziecko do świata dorosłych i do pełnego udziału w życiu społecznym. O tym jak, bardzo jest znacząca osoba nauczyciela, świadczy dobrze znany rodzicom fakt przykładania przez dzieci wagi jego wypowiedzi nawet ponad zdanie matki czy ojca.
Nauczyciel dziecka w wieku szkolnym z jednej strony jest więc obiektem uwielbienia, lecz z drugiej strony niesie na swych barkach ogromną odpowiedzialność, w jego rękach bowiem leży dalszy rozwój dziecka. Korzystając z silnego emocjonalnego nastawienia swoich uczniów, kształtuje ich umysły, wyposażając je w podstawowe narzędzia zdobywania wiedzy: znajomość pisma, rachunku matematycznego, zasad logiki itp.
Kształtuje również samoocenę dzieci, nagradzając ich lub bagatelizując rezultaty ich pracy. Sukcesy lub porażki w pierwszych klasach szkoły podstawowej nierzadko decydują o przebiegu całej kariery szkolnej, a także pracy zawodowej dorosłego już człowieka.