Kształt blaszki liści pojedynczych wcinanych

Na kształt blaszki ma wpływ unerwienie. Dotyczy to w szczególności wcięć blaszki, które są odpowiednio do przebiegu nerwów:

• pierzaste - z zasady blaszki liściowej wybiega nerw główny jako przedłużenie ogonka liściowego, od którego w lewo i w prawo odchodzą nerwy boczne, np. Morus alba, dąb szypułkowy, lipa;

• dłoniaste - z zasady liścia wybiega kilka wiązek pierwszego rzędu, które rozchodzą się promieniście ku obwodowi liścia, np. rabarbar ogrodowy.

Liście pojedyncze o blaszkach wcinanych pierzasto:

1. pierzastowrębny - wcięcia do 1\4 szerokości blaszki, np. Quercus robur L. (dąb szypułkowy),

2. pierzastoklapowany - np. Taraxaxum officinale (mniszek lekarski)

3. pierzastosieczny - np. Geranium robertianum (bodziszek cuchnący)

Liście pojedyncze o blaszkach wcinanych dłoniasto:

1. dłoniastoklapowany - np. Acer platanoides L. (klon zwyczajny)

2. dłoniastosieczny - wcięcia prawie do nasady blaszki, np. Aconitum napellus L. (tojad mocny)

LIŚCIE ZŁOŻONE

Liście złożone składają się z kilku listków (blaszek liściowych) osadzonych na wspólnej osi, czyli osadce. Są charakterystyczne dla niektórych roślin naczyniowych np. dla bobowatych (Fabaceae Lindl., dawniej Papilionaceae Giseke) oraz paproci.

Osadka:

1. Oś kwiatostanu, na której osadzone są kwiaty lub odgałęzienia boczne w kwiatostanach złożonych; dno kwiatowe;

2. u liści złożonych: przedłużenie ogonka, na którym znajdują się listki.

Listek - jedna z kilku lub wielu blaszek liściowych składających się na liść złożony.

Wśród liści złożonych wyróżnia się:

1. dłoniasto złożone - listki promieniście odchodzą od końca ogonka liściowego, np. konopie siewne Cannabis sativa, kasztanowiec Aesculus hippocastanum L.;

• trójlistkowe dłoniasto złożone - trzy listki odchodzą od końca odonka liściowego lub nasady liścia (np. koniczyna Trifolium repens L.)

pierzasto złożone - listki umieszczone są wzdłuż pojedynczej osadki;

• nieparzystopierzaste - osadka jest zakończona listkiem (może być np. wąs czepny jak u grochu Pisum sativum L; jesion wyniosły Fraxinus excelsior L., jesion wąskolistny F. angustifolia, robinia Robinia pseudoacacia L.),

• parzystopierzaste - osadka nie zakończona jest listkiem (np. orzech ziemny Arachis hipogea)

• wielokrotnie złożone - poza główną osią (osadką) mają oś 2, czasem 3 rzędu i odpowiednio listki ułożone na dodatkowych, bocznych osiach liści (np. marchew Daucus carota L., długosz Osmunda)

ULISTNIENIE

Rozmieszczenie liści na łodydze nazywamy ulistnieniem (filotaksja).

Ulistnieniu odpowiada także rozmieszczenie pączków bocznych, które zawiązują się w kątach liści.

Wyróżniamy podstawowe typy ulistnienia: skrętoległe i okółkowe oraz ich pochodne naprzemianległe i naprzeciwległe. Szczególną formą jest ulistnienie nakrzyżległe.

(rys)

Ulistnienie skrętoległe:

Ulistnienie to charakteryzuje się tym, że z każdego węzła wyrasta jeden liść, a linia łącząca kolejno rozwijające się liście ma kształt spirali, np. kruszczyk Epipactis palustris.

Ulistnienie okółkowe:

Ulistnienie to charakteryzuje się tym, że z węzła wyrastają dwa liści lub więcej, np. tojeść Lisymachia vulgaris.

Ulistnienie naprzeciwległe:

Uproszczona forma ulistnienia okółkowego, np. szakłak Rhamnus cathartica.

Ulistnienie nakrzyżległe:

Odmiana ulistnienia okółkowego, w którym z węzła wyrastają zawsze dwa liście, ustawione naprzeciw siebie, a pary liści w kolejnych węzłach leżą w płaszczyznach prostopadłych, np. Lamium album L.

ŁODYGA

Podział łodyg ze względu na kształt:

• obła - np. Rosa, Quercus;

• trójkanciasta - np. konwalia majowa Convallaria majalis L.;

• czterokanciasta - np. jasnota biała Lamium album.

Podział łodyg ze względu na sposób wyrastania:

• płożące - np. dynia Cucurbita L.

• wijące - np. groch Pisum sativum

• wzniesione - np. tulipan Tulipa sylvestris.

Embriologia roślin (gr. embryon - zarodek, logos - nauka)

Dziedzina botaniki zajmująca się rozwojem organów generatywnych i zarodka. Obejmuje również morfologię i budowę wewnętrzną kwiatów, nasion i owoców.

Morfologia kwiatu roślin okrytozalążkowych

Kwiaty rozwijają się z merystemów wierzchołkowych, znajdujących się w specjalnych pąkach na szczycie pędów lub w pachwinach liści. W merystemach tych następuje przekształcenie wegetatywnego dotąd stożka wzrostu w generatywny merystem kwiatowy. Merystem kwiatowy zostaje zużyty w całości na wytworzenie poszczególnych części kwiatu kończy się tym samym wzrost pędu na długość. Pęd kwiatowy jest organem o ograniczonym wzroście.

Kwiat (łac. flos) - skrócony pęd służący do wydawania owoców i nasion.

Części składowe : działki kielicha, płatki korony, pręciki i słupek (-ki), są uważane za zmodyfikowane liście.

Okrywa kwiatu to okwiat - periant (gr. peri - wokoło, anthos - kwiat).

W skład okwiatu (okrywy kwiatowej) wchodzi kielich i korona.

Kielich (calyx) - stanowi najbardziej zewnętrzny okółek kwiatu i składa się z działek (sepala) zwykle zielonych i niewiele różniących się od liści poza kształtem i wielkością.

Korona (corolla) składa się z płatków (petala), zwykle większych od działek kielicha i żywo zabarwionych.

W okwiecie korona pełni rolę powabni. W dojrzałych komórkach korony zamiast chloroplastów występują chromoplasty, zawierające barwniki karotenoidowe (barwy od żółtej do pomarańczowej) lub barwniki antocyjanowe (czerwone, niebieskie, fioletowe).

Komórki skórki (epidermy) mogą byś wypukłe, mogą zawierać komórki wydzielnicze, miodniki, pełniące funkcję powabni.

Człony okwiatu (działki kielicha i płatki korony) mogą być wolne lub zrosłe. Wyróżniamy:

• kielich wolnodziałkowy (róża Rosa canina)

• kielich zrosłodziałkowy (jasnota plamista Lamium maculatum)

• koronę wolnopłatkową (mak polny Papaver rhoeas)

• koronę zrosłopłatkową (pierwiosnka lekarska Primula officinalis)

Okwiat może być pojedynczy (perigon) u jednoliściennych (Monocotyledones, np. Tulipa sp.) lub podwójny (złożony) zróżnicowany na działki kielicha i działki korony, występujący u dwuliściennych (Dicotyledones, np. Primula officinalis).

Oś kwiatowa (skrócona) - dno kwiatowe może być:

• płaskie (Primula officinalis),

• wypukłe (w kołozalążkowym kwiecie poziomki Fragaria sp.; magnolia Magnolia sp.)

• silnie skrócone,

• poszerzone,

• wklęsłe.

Słupkowie i zalążek:

Wszystkie słupki danego kwiatu tworzą słupkowie (gynaceum).

Słupek (łac. pistillum) - żeński organ typowy dla roślin okrytozalążkowych. Każdy słupek jest zbudowany z jednego lub kilku owocolistków, zrastających się ze sobą lub wolnych, okrywających znajdujące się wewnątrz zalążki.

Typowo ukształtowany słupek zróżnicowany jest morfologicznie na część dolną, zwaną zalążnią (łac. ovarium), środkową określaną jako szyjka (łac. stylus) oraz górną wykształconą w postaci jednego lub kilku znamion (łac. sigma).

Słupek powstaje z jednego lub kilku owocolistków przez ich zrośnięcie. O liczbie owocolistków świadczy często liczba znamion.

Słupek rośliny wiatro- i owadopylnej.

Jeśli w kwiecie wszystkie owocolistki zrastają się ze sobą tworząc tylko jeden słupek, mówimy o słupkowiu zrosłoowockowym (synkarpicznym), np. tulipan Tulipa sp. Jeśli w kwiecie każdy owocolistek tworzy oddzielną zalążnie to określamy takie słupkowie jako wolnoowockowe (apokarpiczne).

Słupek zajmuje zawsze centralną część kwiatu, jednak umieszczony jest na dnie kwiatowym w różny sposób. Wyrózniamy:

• słupek górny, kwiat dolny (hipogyniczny) - słupek stojący ponad innymi składnikami kwiatu, np. psianka czarna Solanum nigrum;

• słupek dolny, kwiat górny (epigeniczny) - jeśli dno kwiatowe obrasta zalążek, a wszystkie pozostałe elementy kwiatu są ponad zalążnią;

• słupek pośredni, wpółdolny , kwiat zaś kołozalążniowy (perygeniczny) - dno kwiatowe otacza zalążnię, ale się z nią nie zrasta; okwiat i pręcikowie wyrastają powyżej zalążni, np. śliwa, wiśnia, brzoskwinia Persica vulgaris.

HETEROSTYLIA

Zjawisko heterostylii (gr. heteros - inny, różny, stylos - kolumna, słup) jest to tzw. różnoszyjkowość, czyli występowanie kwiatów z długimi szyjkami słupków na jednym okazie, natomiast na innym, należącym do tego samego gatunku, z krótkimi szyjkami. Odpowiednio ułożone są również główki pręcików (powyżej i poniżej znamion słupków), np. pierwiosnka lekarska Primula officinali; u gatunków z rodzaju Primula (Primulaceae), niezapominajka Myosotis (Boraginaceae), miodunka Pulmonaria (Boraginaceae).

Zjawisko heterostylii, czyli występowania znamion słupków i główek pręcików na różnych poziomach chroni rośliny owadopylne przed samozapyleniem, mimo że kwiaty są obupłciowe. Dla większości roślin samozapylenie jest niepożądane, gdyż prowadzi do zmniejszenie różnorodności genowej osobników potomnych.

Kwiaty pierwiosnków, mające długą rurkę kwiatową, zapylane są zwykle przez motyle. Gdy motyl włoży swoją ssawkę do kwiatu o wysoko osadzonych pręcikach, to pyłek przylepi się do górnej części ssawki. Pyłek ten zapyli kwiat o wysoko położonym słupku, gdy motyl przeleci na następny kwiatek pierwiosnka.

HERKOGAMIA Heterostylia jest jednym z przykładów herkogamii (gr. herkos - zagroda, zamknięcie, gamos - małżeństwo, połączenie), czyli zabezpieczenia kwiatów obupłciowych przed zapyleniem. Herkogamia to przestrzenne odizolowanie pręcików i słupka.

PRĘCIKI Ogół pręcików nazywany pręcikowiem (androeceu z gr. andros oikia = „męski dom”)najczęściej tworzy dwa okółki i otoczony jest kwiatem.

Pręcik - element kwiatu wytwarzający pyłek, męski organ rozmnażania płciowego. Typowy pręcik (łac. stamen - nić) składa się z nitki (filamentum) i główki (anthera). W główce występują dwa pylniki (thecae), połączone łącznikiem (connectivum), zawierające po dwa woreczki pyłkowe każdy. W każdym pylniku znajdują się komory pyłkowe (archespor), wytwarzające liczne ziarna pyłku lub pyłkowiny (pollinium). W ścianie woreczków pyłkowych powstaje m.in. włóknista warstwa komórek, leżąca pod skórką, która wzmacnia pylnik i służy jednocześnie do otwierania się woreczka.

PYŁEK kwiatowy, ziarna pyłku - męskie elementy rozrodcze występujące u roślin nasiennych, wytwarzane w komorach pyłkowych pylników. Ziarna pyłku są charakterystyczne dla poszczególnych rodzajów i gatunków. Nauka dotycząca rozróżniania i systematyki pyłków to palinologia. Wyjątkowo duża żywotność ziaren pyłku pozwala na ich przetrwanie nawet tysiąclecia.

Ziarenka pyłków są bardzo odporne na zniszczenie. Laboratoryjne próby dowiodły, że nie ulegają one zniszczeniu nawet przy ogrzaniu do 300°C oraz przy traktowaniu stężonymi kwasami i zasadami.

Dla analiz kryminalistycznych największe znaczenie ma fakt, iż ziarenka i zarodniki danej rośliny maja swój specyficzny kształt, pozwalający na ich identyfikację. W badaniach palinologii kryminalistycznej wykonuje się przede wszystkim analizę pyłku osadzanego na odzieży w celu określenia miejsca lub czasu zetknięcia osoby z roślinnością.

Jedną z najgłośniejszych analiz pyłków, jaką przeprowadzono jest badania Całunu Turyńskiego. W latach 1972 oraz 1978 Max Frei pobrał za pomocą taśmy adhezyjnej próbki do badań palinologicznych. Udało mu się określić przynależność gatunkową aż 58 roślin.

Składniki pyłku Ziarna pyłku pokrywa sporoderma składająca się z dwóch warstw: zewnętrznej - egzyny i wewnętrznej - intyny, ściśle przylegających do protoplazmy. Skład chemiczny ziaren pyłku jest bardzo zróżnicowany lecz zawsze obecne są w nim substancje białkowe, tłuszczowe oraz enzymy (m.in. amylazy, katalazy, enzymy proteolityczne).

Związki sterydowe:

• Estron (hormon zwierzęcy) został wydzielony z pyłku i nasion palmy daktylowej (Phoenix dactylifera)

• Pochodne androsteronu znaleziono w pyłku sosny (Pinus sylvestris).

Lektyny (glikoproteiny) - są to łańcuchy polipeptydowe o różnej masie cząsteczkowej z przyłączonymi zwykle kowalencyjnie licznymi krótkimi łańcuchami heterosachrydów. Swoiste lektyny występują na powierzchni pyłku bądź też na powierzchni znamienia słupka. Lektyny te mają zdolność regulowania specyficznego przyjmowania pyłku przez znamię, na zasadzie komplementarności receptorów (receptory cukrowe). Zjawiska te zbadane są w niewielkim stopniu.

Pręcikowie:

W przypadku zrośnięcia pręcików nitkami wyróżniamy:

• p. dwuwiązkowe ( dwie grupy pręcików)

• p. jednowiązkowe (wszystkie zrośnięte nitkami)

• p. wielowiązkowe (kilka wiązek po kilka pręcików)

Pręcikowie:

• czterosilne - cztery pręciki wyraźnie dłuższe od pozostałych, np. czosnaczek pospolity Alliaria petiolata, lewkonia dwupłatkowa Matthiola longipetala,

• dwusilne - dwa pręciki są wyraźnie dłuższe od pozostałych np. Mentha spicata, Origanum vulgare.

We wszystkich okółkach elementy kwiatu występują często w jednakowej liczbie, określając krotność kwiatu.

Symetria kwiatów:

W zależności od ilości możliwych osi symetrii wyróżniamy kwiaty:

• promieniste - więcej niż dwie płaszczyzny symetrii, np. Rosa canina,

• grzbieciste - jedna płaszczyzna symetrii, np. jasnota plamista Lamium maculatum, jasnota biała Lamium album

• dwubocznie symetryczny - dwie płaszczyzny symetrii, np. żarnowiec miotlasty Sorathamus scoparius

Narys i wzory kwiatowe:

Jest to geometryczne przedstawienie budowy kwiatu w przekroju poprzecznym.

---