Prezentacja: Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze. Omów na przykładach wybranych utworów.

Zadanie mówi o przemianach bohaterów literackich. Aby zrealizować je poprawnie, musisz zastanowić się przede wszystkim nad tym, dlaczego postacie literackie przechodzą metamorfozę. Przemiana bohatera jest bowiem ilustracją dynamicznej natury człowieka, jego zdolności do ciągłego ewoluowania. Znajdź więc lektury, w których metamorfoza bohatera ? czyli po prostu zmiana jego postępowania lub ideologii ? jest jednym z tematów przewodnich.

Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze. Omów na przykładach wybranych utworów.

Bibliografia podmiotu
• Owidiusz, Metamorfozy - podstawowy dla tego tematu poemat ukazujący ludzi w magiczny sposób zmieniających się w zwierzęta lub rośliny
• Henryk Sienkiewicz, Potop - interesującym Cię wątkiem jest tu przemiana Andrzeja Kmicica.
• Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz - bohaterem przemienionym jest Jacek Soplica - Ksiądz Robak.
• Adam Mickiewicz, Dziady - jednym z tematów jest przemiana bohatera romantycznego.
• Juliusz Słowacki, Kordian - przemiana analogiczna do tej z Dziadów
• Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara - Rodion Raskolnikow zmienia się niezwykle po popełnionej zbrodni, a następnie przeżywa odnowę duchową.
• Franz Kafka, Przemiana - opowiadanie ukazujące przemianę człowieka w… robaka
• Jan Kochanowski, Do gór i lasów - fraszka porównująca życie człowieka do funkcjonowania zmiennokształtnego bożka Proteusza
• Tadeusz Borowski, Opowiadania - człowiek w obozie koncentracyjnym ujawnia swe najgorsze cechy - zmienia się w walczące o przeżycie zwierzę.
• Tomasz Mann, Wybraniec
• William Szekspir, Hamlet - młody królewicz niczym aktor wciela się w różne role.

Bibliografia przedmiotu
• Ryszard Przybylski, Słowo i milczenie bohatera Polaków. Studium o "Dziadach" - "poważna" naukowa książka traktująca o przemianie bohatera dramatu Mickiewicza

Pojęcia do zapamiętania

• Przemiana rytualna - to inaczej przemiana symboliczna - "umarł Gustaw - narodził się Konrad" - takiego terminu możesz użyć, omawiając metamorfozę bohatera romantycznego.
• Demoralizacja, degradacja, degeneracja - tak możesz nazywać przemianę polegającą na przyjmowaniu złych cech przez bohatera literackiego.
• Rehabilitacja, odkupienie - naz-wy służące do określenia przemiany pozytywnej.
• Metamorfoza - przemiana, zmiana, przeistoczenie.

Inne możliwe sformułowania tematu
• Jaką rolę pełni przemiana bohatera w literaturze polskiej i obcej? Odwołaj się do wybranych tematów literackich.
• Ewolucja lub degradacja bohatera jako ważny motyw w literaturze polskiej lub obcej. Omów ten problem na wybranych przykładach.

PREZENTACJA
Strategie wstępu
Możliwość 1.
Zacznij od zdefiniowania pojęcia metamorfozy.
Możesz powiedzieć, że metamorfoza to gruntowna przemiana kogoś - zmiana jego sposobu myślenia, zachowania, ideologii, a także wyglądu. Zastanów się następnie nad literackim ujęciem problemu metamorfozy - możesz to rozważyć w następującym wywodzie:
• literatura nieustannie zadaje pytanie o naturę -człowieka
• odpowiedzi na to pytanie są tak różne - często sprzeczne ze sobą - że nie sposób znaleźć jednej uniwersalnej teorii wyjaśniającej to zagadnienie
• jedynym więc pewnikiem jest to, że natura człowieka jest zmienna
• dlatego metamorfoza bohatera jest jednym z ważniejszych tematów w literaturze
Teraz podziel wybrane przez siebie metamorfozy ze względu na ich cel i kierunek. To znaczy:
• przemiana bohatera "złego" w "dobrego"
• przemiana bohatera "dobrego" w "złego"
• przemiana polegająca na ewoluowaniu bohatera - jego poglądy i postawa wobec świata stają się bardziej dojrzałe
• przemiana całkowita - obejmująca również wygląd zewnętrzny bohatera

Możliwość 2.
Zacznij od ogólnych rozważań na temat metamorfoz bohaterów literackich.
Zauważ, że przemiana bohatera jest jednym z najpierwotniejszych tematów - występuje w całej właściwie literaturze, we wszystkich epokach. Możesz więc nazwać to zjawisko toposem metamorfozy (lub motywem metamorfozy). Pokaż ów topos w kontekście historycznym, na przykładzie najbardziej reprezentatywnych epok literackich - wybrane wątki omawiaj jednak krótko, gdyż powrócisz jeszcze do nich w rozwinięciu prezentacji. Na razie przedstaw komisji swoją koncepcję -wypowiedzi, nie musisz mówić o wszystkich epokach, równie dobrze możesz skupić się na wybranych okresach:
• Starożytność - tu po raz pierwszy obserwujemy fascynację zmiennością. Nieustanne przemiany człowieka oraz przyrody pojawiają się i w mitach, i w wersji mitologii stworzonej przez Owidiusza.
• Renesans - człowiek może przybrać każdą postać - być, kim tylko zechce. Tę koncepcję stworzył filozof Pico della Mirandola, a literacko przedstawił Jan Kochanowski.
• Barok - zmienność to niepewność. Człowiek jest trzciną poruszaną przez wiatr (Blaise Pascal) lub aktorem grającym coraz to nowe role w teatrze życia - Hamlet Williama Szekspira.
• Romantyzm - bohater literacki przechodzi tu długą drogę i wiele przemian. W ostatecznym wcieleniu staje się człowiekiem prawie doskonałym.
• Pozytywizm - metamorfoza ma tu zazwyczaj charakter pozytywny. Bohaterowie zmieniają się na lepsze.
• XX wiek - ujmij (na razie - we wstępie) ten okres jako całość, tu bowiem wszystko się komplikuje. Kryzys wartości i doświadczenia wojenne powodują pesymistyczną refleksję na temat człowieka. Okazuje się, że zmienność nie zawsze jest zaletą człowieczego losu.

Strategie rozwinięcia
Możliwość 1.
Rozpocznij od tezy: częstym zadaniem literatury jest nauczanie - pokazywanie czytelnikowi, jak należy postępować.
Dlatego za podstawową literacką kategorię metamorfozy możesz uznać przemianę bohatera "złego" w "dobrego".
• Zacznij od źródeł - czyli od Biblii. Odwołując się do przypowieści o synu marnotrawnym, pokaż, że kultura chrześcijańska dopuszcza możliwość przemiany i rehabilitacji człowieka, który popełnił czyny naganne. Wyciągnij wnioski: literatura europejska to w większości przypadków literatura chrześcijańska - dlatego metamorfoza "na dobre" jest tak dla niej ważna.
• Omów Zbrodnię i karę Fiodora Dostojewskiego. Rodion Raskolnikow dopuszcza się strasznej zbrodni, jednakże sumienie chrześcijanina nie daje mu spokoju i zmusza go do przyznania się do winy. Raskolnikow udaje się na katorgę, aby odbyć zasłużoną karę - ciężka praca i pokuta powodują przemianę. Rodion z egoisty -i megalomana staje się współczującym bliźnim, pełnoprawnym członkiem społeczeństwa.
• Niech następnym bohaterem literackim będzie Andrzej Kmicic z Potopu Henryka Sienkiewicza. Człowiek ten dopuścił się poważnych zbrodni: z natury porywczy i skłonny do bitki, targany rozpaczą z powodu nieodwzajemnionej miłości do Oleńki w akcie zemsty wraz z kompanią zabijaków napadł na zaścianek Butrymów, który spalił i zniszczył. Aby się oczyścić w oczach szlachty, wstąpił na służbę do księcia Radziwiłła. Kiedy się okazuje, że jego pan jest zdrajcą ojczyzny, Kmicic, związany specjalną przysięgą, nie może od niego odejść. Dopiero wtedy Kmicic przechodzi prawdziwą i gruntowną metamorfozę. Przybiera nazwisko Babinicz i walczy ze Szwedami o wolność Polski. Bierze udział w obronie klasztoru na Jasnej Górze, podczas której dokonuje czynów godnych bohatera. Kmicic z hulaki i awanturnika staje się patriotą, dobrym chrześcijaninem.
• Podobnym bohaterem literackim jest Jacek Soplica z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, który popełnia zbrodnię, zabijając Stolnika Horeszkę. Soplica -dokonuje tego w czasie ataku Moskali na zamek Stolnika, czym przyczynia się do zwycięstwa wroga Polski. Przestępstwo Jacka zyskuje w ten sposób także charakter zdrady narodowej. Chcąc odpokutować swój grzech, Soplica najpierw wstąpił do -Legionów Polskich we Francji i walczył w wojnach napoleońskich, a następnie przywdział habit zakonnika. Od tej pory pod przybranym nazwiskiem Księdza Robaka podróżuje po świecie i Polsce, walcząc z zaborcami oraz nawołując do powstania.

Możliwość 2.
Rozwinięcie wypowiedzi możesz także rozpocząć od zanalizowania fenomenu metamorfozy całkowitej - polegającej na pełnej zmianie wyglądu bohatera.
Taka przemiana fascynowała już starożytnych - dlatego nazwać ją możesz pierwotną kategorią toposu metamorfozy. Posłuż się paroma mitami greckimi, w których bohaterowie zmieniają swoją postać. Możesz wykorzystać tu:
- bogów - np. Zeusa, który mógł stać się, kim chciał - swe zdolności najczęściej wykorzystywał do uwodzenia Ziemianek
- bożka Proteusza, który stał się kulturowym symbolem zdolności do metamorfozy
• Pokaż ciągłość tradycji mitologicznej - przejdź do omawiania Metamorfoz Owidiusza. Rzymski poeta pokazuje świat pół mitologiczny, pół realny, w którym ludzie, w magiczny sposób, przemieniają się w zwierzęta lub rośliny. Metamorfozy stały się dla kultury europejskiej bardzo ważnym tekstem, do którego odwoływało się wielu późniejszych pisarzy.
• Aby pokazać "dialog współczesności ze starożytnością" wykorzystaj opowiadanie Franza Kafki pod tytułem Przemiana. Bohater tego utworu, Gregor Samsa, budzi się pewnego dnia i stwierdza, że przemienił się w… robaka. Sytuacja, w której znalazł się Gregor, jest zarówno groteskowa, jak przerażająca. Magiczna przemiana, która dokonała się w ciągu jednej nocy, całkowicie wyrzuca bohatera poza nawias społeczeństwa, co gorsza - Samsa przestaje w jakimś sensie być człowiekiem - mimo że wciąż myśli i czuje.
• Mówiąc o metamorfozie bohaterów literackich, nie możesz zapomnieć o renesansowej koncepcji człowieka - proteusza. Mówiła ona, że człowiek, z racji swej doskonałości, może stać się, kim tylko zechce - nie jest ograniczony prawem stanowym, urodzeniem czy majątkiem. Filozof Giovanni Pico della Mirandola nazywał tę cechę godnością - wedle niego człowiek ciągle się "stawał" - dążył do tego, aby być jeszcze lepszym, jeszcze doskonalszym. W literaturze myśl tę ujmuje Jan Kochanowski, który we fraszce Do gór i lasów nazywa siebie: artystą, rycerzem, duchownym, dworzaninem w jednej osobie. Poeta w tym utworze porównuje się także do zmiennokształtnego Proteusza.

Możliwość 3.
Ciekawym punktem swojej wypowiedzi możesz uczynić przemianę bohatera romantycznego.
To zagadnienie niezwykle interesujące i ważne dla epoki polskiego romantyzmu. Zasadniczym problemem jest tu przemiana bohatera werterowskiego w bohatera bajronicznego.
• Podstawowym tekstem dla tego fragmentu rozwinięcia są Dziady Adama Mickiewicza. We wszystkich częściach dramatu występuje ten sam bohater - przybiera on tylko coraz to inne postacie. W części II jawi się on jako efemeryczne widmo o niewiadomym pochodzeniu.W IV części spotykamy Upiora - Pustelnika o imieniu Gustaw - dowiadujemy się, że z powodu nieszczęśliwej miłości popełnił on samobójstwo. Kiedy symbolicznie odtwarza swoją śmierć, na nowo staje się Konradem, znanym nam z III częś-ci utworu - romantycznym patriotą. Werterowski Gustaw zabija się, aby narodzić się na nowo jako bajroniczny Konrad. Zafascynowany własną tylko miłością i stroniący od społeczeństwa bohater wczesnoromantyczny dojrzewa - widzi, że ojczyzna go potrzebuje - dlatego staje do walki o jej wolność.
• Drugim utworem literackim, który możesz wykorzystać, jest Kordian Juliusza Słowackiego. Obserwujemy tu sytuację dość podobną: Kordian po nieudanej próbie samobójczej - spowodowanej nieszczęśliwą miłością i poczuciem, że nikt go nie rozumie - staje się bojownikiem o wolność ojczyzny. Przyłącza się do grona spiskowców planujących zamordowanie cara. Kiedy dochodzi do wykonania planu, wszyscy poza Kordianem tchórzą - ten, mimo że osamotniony, próbuje wypełnić zadanie, jednakże ponosi klęskę. Pamiętaj, że Słowacki polemizuje z Mickiewiczem - świadczy o tym pesymistyczne zakończenie utworu. Bohater romantyczny - nawet mimo gruntownej przemiany - pozostaje samotny. A sam nigdy nie wygra z potężnym zaborcą.

Możliwość 4.
Warto, żebyś na końcu wypowiedzi wspomniał także o negatywnych przemianach literackich - nazwać je możesz degradacją, demoralizacją lub degeneracją bohatera.
Postaw tezę mówiącą o tym, że człowiek ma dwie natury: jedną dobrą, a drugą złą. W każdym z nas skrywa się przecież "ciemna strona mocy" .
Przemiany bohaterów literackich zachodzą nie zawsze w "dobrym" kierunku. Czasami bohaterowie ci zmieniają się na gorsze.
Za taką metamorfozę winić możemy najczęściej warunki, w jakich znajduje się dany bohater. W końcu to byt określa świadomość. Tak było na przykład w przypadku Ewy Pobratymskiej, bohaterki Dziejów grzechu Stefana Żeromskiego. Kobieta ta, porzucona przez ukochanego mężczyznę, "stacza się". Zabija swoje nowo narodzone dziecko, trudni się prostytucją i pośrednio uczestniczy w morderstwie oraz okradzeniu hrabiego Szczerbica. Bohaterka ginie, próbując odkupić swoje winy - zasłania własnym ciałem ofiarę napadu, w którym sama uczestniczyła. Żeromski ukazał w swej powieści kobietę samotną, słabą i porzuconą, zewsząd otoczoną ludźmi (zwłaszcza mężczyznami) chcącymi ją wykorzystać.
Także wyjątkowo nieludzkie warunki niemieckich obozów koncentracyjnych powodowały negatywną przemianę człowieka. Proces ten zauważa i opisuje Tadeusz Borowski w swoich Opowiadaniach. Przedstaw jego koncepcję człowieka zlagrowanego.
Człowiek zlagrowany
To osoba przebywająca w obozie koncentracyjnym (niemieckie "lager"), która pod wpływem tamtejszych warunków i praw całkowicie odrzuca powszechnie panujące zasady moralne. Przestaje rozróżniać dobro od zła, liczy się dla niej tylko przeżycie. Dla kromki chleba jest w stanie posłać na śmierć własne dziecko. To człowiek kierujący się moralnością obozową.
Zauważ, że Borowski mówi o atawizmie - czyli powrocie do pierwotnych instynktów. Człowiek nie jest wedle autora Opowiadań dobry z natury - zawsze drzemie w nim okrutne zwierzę, w które zmienić się może w każdej chwili.

Strategie zakończenia
Pokaż jasno i wyraźnie, że konsekwentnie przeprowadziłeś wywód. Pomoże Ci w tym powtórzenie założeń wstępnych wypowiedzi. Użyj na przykład zwrotu: "Jak widać, przemiana bohatera literackiego to bardzo ważny element świata przedstawionego, w historii literatury przybierała często bardzo różne postacie…" - tu zrób szybki przegląd epok lub "kategorii przemian".

• Możesz powiedzieć, że metamorfoza bohatera jest swego rodzaju motorem dzieła literackiego. Jeśli bohater pozostawałby taki sam przez cały czas akcji, to w utworze nie byłoby żadnego napięcia i przez to stałby się on po prostu banalny i nudny. Przemiana to zwrot akcji - nieodłączny element literatury.
• Postaraj się pokazać, dlaczego bohaterowie literaccy przechodzą metamorfozy. Być może, wynika to z niezaspokojonej potrzeby człowieka do zmian. W życiu codziennym niełatwo jest przecież przejść całkowitą metamorfozę. Trudno zmienić całkowicie swoje przyzwyczajenia i poglądy - nawet jeżeli byłoby to pożądane! Kto wie, może obserwując przeistoczenia bohaterów literackich, zaspokajamy własne pragnienia?
• Możesz pokusić się także o pokazanie bardziej odłegłych skojarzeń: o zmienności człwieka mówi topos theatrum mundi - czyli świata jako teatru. Człowiek nie jest istotą autonomiczną - jego zachowania są dyktowane przez narzuconą mu rolę społeczną. Raz jest synem, innym razem ojcem, raz karczmarzem, kiedy indziej księdzem, raz Gustawem, raz Konradem - te wszystkie wcielenia to po prostu role aktorskie, które każdy z nas musi czasem odgrywać. Na podstawie tych krótkich rozważań możesz wysnuć wniosek, że metamorfoza to, być może, zmiana maski aktorskiej. Pomogą Ci w tym fraszki O żywocie ludzkim i Człowiek boże igrzysko Jana Kochanowskiego oraz Hamlet Williama Szekspira.

O co może zapytać komisja?
Czy przemiany, które zaprezentowałeś, są prawdopodobne - czy mogłyby zdarzyć się naprawdę?
Proponowana odpowiedź
Przemiany, jakie obserwujemy w utworach Owidiusza lub Kafki, są metamorfozami magicznymi - nie mogłyby się tak naprawdę wydarzyć - tak przynajmniej mówi nam doświadczenie, wsparte zdrowym rozsądkiem. Odgrywają one po pros-tu rolę metafor. Inaczej jest z przemianami charakteru - te mają prawo zaistnieć. W końcu ileż to razy w ciągu życia zmieniamy poglądy? Bohaterowie literaccy zmieniali się często pod wpływem silnych przeżyć - to one motywowały ich metamorfozę. Z drugiej jednak strony człowiek potrafi być zatwardziały - istniało i istnieje do dziś wielu Kmiciców i Raskolnikowów, którzy nie wyrzekli się swej przeszłości.

Czy istnieją bohaterowie literaccy, którzy powinni przejść metamorfozę, a jednak nie staje się tak w ich przypadku?
Proponowana odpowiedź
Oczywiście, że istnieją - jest ich nawet bardzo wielu. Za przykład mogą posłużyć: Swidrygajłow ze Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego lub Vautrin z Ojca Goriot Honoriusza Balzaka. Pierwszy zamordował i zgwałcił małą dziewczynkę, drugi był przestępcą wykorzystującym nawet własnych kolegów siedzących w więzieniu. Z drugiej jednak strony ludzi, którzy popełnili zło, dręczyć mogą wyrzuty sumienia - nawet wypierane i głęboko skrywane. Tak było chyba w przypadku Swidrygajłowa, który popełnił przecież samobójstwo.

Przemiana wewnętrzna jako motyw literacki i ważny element określający osobowość bohaterów literackich.

Bibliografia podmiotu
• Święty Augustyn, Wyznania
• Adam Mickiewicz, Dziady, Pan Tadeusz
• Juliusz Słowacki, Kordian
• Henryk Sienkiewicz, Potop
• Bolesław Prus, Nawrócony
• Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
• Maria Kuncewiczowa, Cudzoziemka
• Franz Kafka, Proces

Przemiana w mitologii
Metamorfoza w mitologii ma charakter zewnętrzny, jest znakiem obecnoś-ci bogów i najwyższym wyrazem ich potęgi. Osoby podlegające przemianie unikają w ten sposób niechcianych zalotów bądź gniewu i mogą przybierać dowolne postacie (np. Dafne uciekła przed Apollinem, przemieniając się w krzak wawrzynu). Bywa, że bóg, by uwieść kobietę, przyjmuje postać zwierzęcia (Zeus jako byk porwał Europę). Metamorfoza bywa też karą bogów (przemiana w posąg), oznaką litości lub nagrodą.

Bibliografia przedmiotu
• Andrzej Makowiecki, Słownik postaci literackich
• Edward Kasperski, Postać literacka: teoria i historia
• Ryszard Przybylski, Słowo i milczenie bohatera Polaków. Studium o "Dziadach"

Przydatne synonimy
Zamiast powtarzać ciągle słowo "przemiana" używaj synonimicznie:
• metamorfoza,
• przeobrażenie,
• przeistoczenie,
• przekształcenie.

Inne możliwe sformułowania tematu
• Metamorfoza bohatera i jej sens w literaturze. Omów na wybranych przykładach.
• Przemiana wewnętrzna jako motyw określający odrębność bohaterów romantycznych.

PREZENTACJA
Strategie wstępu
Wariant 1
Zacznij od pojęcia przemiany wewnętrznej. Co można przez nią rozumieć? Trudno przecież jednoznacznie zdefiniować takie sformułowanie. Na pewno oznacza ono przeobrażenie, jakie dokonuje się w wewnętrznym, duchowym życiu człowieka. Przyczyny takiej metamorfozy mogą być, oczywiście, różne. Różny może być też aspekt samej przemiany. Może ona dotyczyć, na przykład, życia religijnego, społecznego, psychicznego etc. Co ciekawe, pojęcie wewnętrznej przemiany prawie zawsze kryje w sobie element dodatni. Wiążemy je z duchowym dojrzewaniem, zwróceniem się ku właściwej drodze, z mądrością.

Wariant 2
Przemiana wewnętrzna to jeden z głównych motywów literackich. Dzieje się tak, ponieważ centrum zainteresowania twórców i ich najważniejszym punktem odniesienia jest zawsze człowiek i jego przeżycia. A człowiek zazwyczaj poszukuje i błądzi, zmienia i buduje. Zastanów się, na ile metamorfozy znanych Ci bohaterów literackich organizują nie tylko ich życie, ale i wewnętrzny świat powieści. Wątek przemiany głównego bohatera często spaja konstrukcyjnie utwór, wokół niego splatają się inne historie, jemu podporządkowana jest fabuła.

Strategia rozwinięcia
Przemiana nie tylko literacka
Święty Augustyn (354 - 430), potomek bogatej rodziny, pochodzący z Północnej Afryki, jako młody człowiek korzystał ze wszystkich przyjemności pogańskiego świata (nie tylko zachwycał się walkami gladiatorów), aż do chwili, gdy usłyszał tajemniczy głos rozkazujący mu "weź i czytaj", i za sprawą listów świętego Pawła nawrócił się na wiarę chrześcijańską. Arcydziełem świętego Augustyna są jego Wyznania, nadzwyczaj żywe przedstawienie grzechów młodości i ucieczki od grzechu dzięki chrześcijaństwu. Oto przykład szczerego opisu rozpustnych dni młodości przyszłego biskupa:
Przybyłem do Kartaginy i od razu znalazłem się we wrzącym kotle erotyki. Jeszcze się nie zakochałem, a już kochałem samą myśl o zakochaniu. (…) Szukałem przedmiotu miłości. Samo bowiem kochanie kochałem, a gardziłem bezpieczeństwem, drogami bez wilczych dołów. (…) Strumień przyjaźni, z natury jasny i przejrzysty, zamącałem mroczną, spokrewnioną z piekłem zmysłowością. (…) Boże, Boże miłosierny, jakże gorzką żółcią pokropiłeś tę błogość - i jakąż dobroć mi przez to okazałeś. Byłem wtedy kochany wzajemnie i w ukryciu dałem się spętać łańcuchami wypełnienia. I w samym jego kręgu oplotły mnie utrapienia. Chłostany byłem żelaznymi, rozpalonymi pętami zazdrości i podejrzeń, lęku, gniewu, sporów.
Wyznania świętego Augustyna dają przykład głębokiej wewnętrznej odnowy w aspekcie duchowym, religijnym. Przemiana ta odbywała się na drodze ciągłej walki, stałego borykania się z samym sobą.

Wielkie metamorfozy bohaterów romantycznych
Motyw przemiany stał się szczególnie modny w dobie romantyzmu. Metamorfoza stanowiła wręcz nieodzowny element biografii bohaterów romantycznych:
• Gustaw-Konrad z Dziadów, to chyba najbardziej znany, symboliczny wręcz, przykład przemiany. W części III ten bohater dokumentuje na ścianie swoją metamorfozę ("Umarł Gustaw, narodził się Konrad"). Wcześniej - romantyczny kochanek, piewca miłości wielkiej i nieszczęśliwej, oszalały z bólu i niemocy, przepełniony sprzecznymi uczuciami, aż po nienawiść, pragnący już tylko śmierci - odradza się jako prawdziwy człowiek czynu. W Prologu zapisana jest nawet dokładna data śmierci Gustawa i narodzin Konrada (1 XI 1823 - wigilia Zaduszek). Oznacza ona koniec dotychczasowego okresu życia bohatera, zerwanie z przeszłością, odnalezienie sensu, wyjście z zamkniętego kręgu samotności i cierpienia, a wstąpienie na nową drogę - z ludźmi i dla ludzi, dla ojczyzny. Gustaw reprezentował miłość jednostkową, kochał kobietę i cierpiał z powodu jej niewierności, Konrad kocha już całkiem inną miłością. To miłość patriotyczna, miłość do narodu. Bohater znalazł swoje miejsce w życiu w chęci poświęcenia się za ojczyznę i walki o jej wyzwolenie. W nowej sytuacji, w jakiej znalazł się naród polski po klęsce powstania listopadowego, maleje waga problemu miłości Gustawa. Potrzeba innego człowieka, który sprostałby nowym zadaniom. W przemianie swojego bohatera Mickiewicz wyraził własną troskę i poczucie odpowiedzialności za losy ojczyzny.
• Głęboką, wewnętrzną przemianę duchową, pod wpływem wyniesionych z podróży doświadczeń, przeżywa Kordian. Słynny monolog na szczycie Mont Blanc stanowi przełom w jego dotychczasowej postawie: z romantycznego kochanka, nieszczęsnego marzyciela, zniechęconego do życia i ludzi, staje się bojownikiem o wolność. Sens życia odnajduje w poświęceniu się dla ojczyzny wzorem Winkelrieda (bohatera szwajcarskiego z XIV wieku, który poświęcając życie, umożliwił swym rodakom zwycięstwo).

Przemiana i pokuta
• Jacek Soplica to postać bardzo dynamiczna. W młodości hulaka i paliwoda, w odruchu rozpaczy i zemsty - choć niemal przypadkiem - rani śmiertelnie znienawidzonego Stolnika (który odmówił mu ręki ukochanej kobiety). Okrzyknięty zostaje zabójcą i zdrajcą, dodatkowo wzięty zostaje za stronnika Moskali. Po tym tragicznym wydarzeniu dokonuje się w nim prawdziwa przemiana: starając się odpokutować za zbrodnię, ucieka z kraju, wstępuje w Rzymie do zakonu, przyjmując imię Księdza Robaka. Staje się cichy i pokorny. Służbą dla ojczyzny próbuje zmazać swą winę z lat młodości (dwukrotnie ranny w walkach napoleońskich, prowadzi działalność konspiracyjną, ścigany przez wszystkich trzech zaborców). Śmiertelnie ranny podczas jednej z walk, już na łożu śmierci, opowiada historię swego życia i wyjawia prawdziwe imię. Uzyskawszy przebaczenie, umiera z nadzieją w sercu. Pośmiertnie zostaje przywrócony do czci i odznaczony Krzyżem Legii Honorowej.
• Na postaci Soplicy wzorował się Henryk Sienkiewicz, kreując osobę Andrzeja Kmicica. W młodzieńczym etapie swojego życia bardzo przypomina Mickiewiczowskiego bohatera. "Nie stroni od bitki ani od wypitki", cieszy się fatalną reputacją. Uznany za zdrajcę ojczyzny (związanie przysięgą i służba u boku Radziwiłła) i świadom już głębi swego upadku, czyni postanowienie oczyszczenia się z win poprzez służbę krajowi. Przeistacza się w Babinicza, a zmiana nazwiska rozdziela dwa etapy życia: z hulaszczego zawadiaki, warchoła, awanturnika i sługi zdrajcy przemienia się w prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność. Motywacją jego działania jest odtąd służba w obronie Rzeczypospolitej, pragnienie jej ratowania i działanie dla jej dobra oraz chęć odzyskania dobrego imienia, zrehabilitowania się w oczach narodu i ukochanej, by odzyskać jej serce i zdobyć rękę. Rzecz kończy pełne optymizmu uwieńczenie patriotycznych czynów bohatera, odkupienie grzechów młodości i nagroda w postaci ręki ukochanej kobiety.
Historia grzechów, przemiany i pokuty Kmicica-Babinicza i Jacka Soplicy-Księdza Robaka, przedstawia się podobnie: od zawadiackiej młodości, poprzez przełom moralny i wewnętrzną przemianę duchową, do odkupienia win w służbie ojczyźnie i rehabilitacji.

Upadek i zbawienie
Niezwykle subtelną i głęboką analizę przemiany duchowej przynosi lektura Zbrodni i kary. Życie Raskolnikowa po dokonaniu zbrodni zajmuje większą część utworu. Dostojewski obserwuje reakcje mordercy, jego stany chorobowe, poczucie osaczenia, narastającą niepewność, niemal schizofreniczny odbiór rzeczywistości, zmiany pojęć i uczuć, niemożność spokoju. Ciągłe analizy doprowadzają Raskolnikowa do poczucia wewnętrznej pustki, załamania, wreszcie - do potrzeby oczyszczenia, pokory i wyrzeczeń. Stan duszy Raskolnikowa po dokonaniu morderstwa, kolejne procesy i przemiany, powolne dochodzenie do decyzji przyznania się są celem psychologicznych dociekań autora. Szansę na wydobycie się z dna bohater zawdzięcza Soni - prostytutce będącej zarazem uosobieniem wiary, chrześcijańskiego współczucia i miłosierdzia. To dzięki sile jej miłości, pokorze i poświęceniu Raskolnikow dostaje nie tylko szansę na zbawienie, ale i na drugie życie tu, na ziemi. Zresztą, w myśl Dostojewskiego życie każdego człowieka odtwarza historię odkupienia: każdy z nas musi upaść, by mógł narodzić się ponownie do większego, prawdziwego życia.

Przemiana natury psychologicznej
Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej jest powieścią psychologiczną, analizującą wewnętrzne, intymne przeżycia człowieka. Osobowość głównej bohaterki - Róży Żabczyńskiej - poznajemy w zasadzie w ostatnim dniu jej życia, a poprzez retrospekcje dowiadujemy się o różnych zdarzeniach z przeszłości. Róża to osoba kapryśna, i egocentryczna, trochę w typie Emmy Bovary - osobowość jej wypaczyły niezrealizowane zawodowe i miłosne ambicje i marzenia. Żyła wspomnieniami i wieczną tęsknotą. Nie interesowała się sprawami otoczenia, męża, rodziny, dzieci. Nie widziała niczego i nikogo poza sobą i swoim niespełnionym życiem. Nieustanne ataki złośliwości przeplatała gwałtownymi wybuchami rozpaczy. Rozgoryczenie jej potęgowało się coraz bardziej z biegiem żałośnie pustych lat (na które swoją postawą i postępowaniem sama się skazywała) i zbliżającej się starości. Stawała się coraz bardziej nie o zniesienia. Przemiana w jej myśleniu, widzeniu siebie i świata, stosunku do innych, nastąpiła dopiero pod sam koniec życia. Okropność swojego postępowania Róża zrozumiała podczas pobytu u doktora Gerharda, który uświadomił jej prawdziwe podłoże jej niedomagań i zalecił uśmiech, bo "uśmiech - to życie". -Obudzona z psychicznego marazmu, w którym tkwiła, "uleczona", zrozumiała niedorzeczność życia, które prowadziła, na własne życzenie stając się największym wrogiem siebie samej i utrapieniem innych. Pod sam koniec życia doznała wewnętrznej równowagi i pogodzenia się z losem, a nawet czegoś na kształt psychicznego oczyszczenia:
To, na co zawsze czekałam, przyszło teraz (…) ja dzika byłam, mnie obchodziła muzyka i mój ból, moja tęsknota i tajemnice. (…) Tak przyjemnie patrzeć na świat, kiedy serce dobre…Właściwie mało ja świata zaznałam.

Przemiana cielesna
W opowiadaniu Franza Kafki pod znamiennym tytułem Przemiana główny bohater Samsa Gregor pewnego razu stwierdza, że przemienił się w… robaka. Olga Tokarczuk twierdzi, że to bardzo ważny dla niej utwór. Oto, co mówi na jego temat:
W "Przemianie" najbardziej wstrząsająca jest nie sama historia przemiany człowieka w insekta, ale sposób, w jaki została ona opowiedziana. Tam przecież nie ma buntu bohatera, tylko pogodzenie. Przemiana została przyjęta jako coś oczywistego, z czym trudno - co prawda - żyć, ale bohater przyjmuje ją jak zwykłe zrządzenie losu. A spokojna, obiektywna narracja sprawia, że traktujemy ten nieludzki, dehumanizujący proces jako coś oczywistego.

Przemiana ŕ rebours
Zakończ anty przykładem. Możesz przywołać przekorną nowelkę Bolesława Prusa pod tytułem Nawrócony. Oczekiwana przemiana wewnętrzna jej bohatera, ku uciesze czytelników, wcale nie następuje. Tytułowy "nawrócony", to pan Łukasz - egoista, który nie zrobił nigdy niczego bezinteresownie, straszny skąpiec i wielki dziwak. Pod wpływem doświadczenia pobytu w piekle, postanawia diametralnie się poprawić i odmienić swe postępowanie, a czyni to oczywiście ze strachu. Kiedy jednak stwierdza, że ów przypadek był tylko snem, natychmiast zapomina o obiecanej samemu sobie poprawie i zmianie zachowania, i wraca do tego, kim był zawsze: niereformowalnym i moralnie aspołecznym dusigroszem. Doznawszy strasznego snu o piekle, skąpiec i lichwiarz zamiast "nawrócenia", pogrąża się jeszcze mocniej w brutalnym egoizmie. Zakończenie utworu stanowi pewnego rodzaju niespodziankę: oczekiwana zmiana postawy bohatera okazuje się nawróceniem ŕ rebours.

Strategia zakończenia
Zastanów się, z czego wynikają przemiany bohaterów w literaturze? Czy są wynikiem motywacji wewnętrznej bohaterów? Czy ktoś z zewnątrz kieruje ich losem? A może są dziełem przypadku? Zwykle jednak są wynikiem ogromnej siły woli i wysiłku, bo zmienić się naprawdę nie jest łatwo. Szczególnie w tak diametralny sposób, jaki ma miejsce w przypadku postaci wymienionych w Twojej prezentacji. Wystarczy wspomnieć, jak ciężko jest przeciętnemu człowiekowi dotrzymać drobnych noworocznych postanowień, które mają zmienić go na lepsze. O czymś chyba to świadczy, że co roku postanowienia są te same…

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Pamiętaj o cytatach, obrazujących metamorfozę bohaterów, o których będziesz mówić, np.:
• cytuj fragmenty Wyznań świętego Augustyna
• z Dziadów: "umarł Gustaw, narodził się Konrad"
• Andrzej Kmicic: "(…)pragnę obmyć się z grzechów moich, nowy żywot rozpocząć i ojczyźnie poczciwie służyć".
• przytocz myśli Róży z Cudzoziemki

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi
Określenie problemu
Różne aspekty przemiany wewnętrznej, psychologiczny, religijny, społeczny etc.
Kolejność prezentowanych argumentów
• przemiana duchowa - aspekt religijny (święty Augustyn)
• symboliczne przemiany bohaterów romantycznych (Gustaw-Konrad, Kordian)
• przemiana dosłowna, aspekt indywidualny i społeczny (Soplica, Kmicic)
• głęboka przemiana wewnętrzna, aspekt metafizyczny (Raskolnikow)
• przemiana psychologiczna (Róża)
• przemiana ŕ rebours (Nawrócony Bolesława Prusa)
Wnioski
Przemiana wewnętrzna bohatera jako stały motyw literacki pojawia się w różnym ujęciu w literaturze wszystkich czasów.

O co może zapytać komisja?

Czy masz jakieś inne skojarzenia literackie ze słowem "metamorfoza"?
Proponowana odpowiedź
Oczywiście. Metamorfozy (Przemiany) to tytuł dzieła Owidiusza, które przyniosło mu prawdziwą nieśmiertelność. Jest to poetycka wersja mitologii greckiej. Najbardziej znany jest dziś chyba fragment opisujący cztery wieki ludzkości: złoty, srebrny, miedziany i żelazny.

Na ile wiarygodne wydają Ci się prezentowane przemiany literackich bohaterów?

Proponowana odpowiedź
Tu sugestii nie będzie, odpowiedź zależy przecież od Twoich własnych odczuć, ale warto przygotować się na ewentualność takiego pytania.

---