Zainteresowanie dialogową relacją międzyludzką na gruncie nauk społecznych - w szczególności nauk o wychowaniu - wiąże się z poszukiwaniem form egzystencji godnych człowieka optymalnie sprzyjających jego rozwojowi, a także dążeniem do odrzucenia wszelkich wynaturzeń uwłaczających godności ludzkiej.
Mikołaj Winiarski
Dialog środowiskowy
Zakres znaczeniowy pojęcia dialog nie oznacza tylko rozmowy. Może być też rozumiany jako: metoda, proces lub postawa społeczna. Metoda dialogu to sposób komunikacji między ludźmi przez rozmowę w celu wzajemnego zrozumienia się, zbliżenia do siebie, a także współdziałania. Proces dialogowy to droga do zbliżenia ich punktów widzenia i sposobu życia. Postawa dialogowa polega na stałej gotowości i dążeniu do zrozumienia innych, zbliżenia się do nich i w miarę możności współpracy z nimi.
Te trzy postacie dialogu - zdaniem J. Tarnowskiego (1993) - w zasadzie oznaczają jego podstawowe płaszczyzny: intelektualną (edukacyjną), emocjonalną (zbliżanie się) oraz behawioralną (współdziałanie). Szeroki sens temu pojęciu nadaje też Słownik katolickiej nauki społecznej (red. W. Piwowarski 1993); przez dialog rozumie się tutaj rozmowę mającą na celu wzajemną konfrontację i zrozumienie poglądów oraz współdziałanie w poszukiwaniu prawdy, obronie wartości ogólnoludzkich oraz współpracy dla sprawiedliwości i pokoju. Odwołując się do Konstytucji Gaudium et spes,autor opowiada się za tym, aby dialog odnosić głównie do sfery życia społecznego i rozumieć przezeń wzajemne otwarcie się na siebie wielu ludzkich zbiorowości, zróżnicowanych pod względem światopoglądowym, religijnym, w celu wspólnego poszukiwania prawdy i tworzenia odpowiednich warunków życia.
Godne uwagi na drodze poszukiwania istotnych znamion dialogu edukacyjnego są rozważania J. Rutkowiak (1992); rozpoznaje ona trzy znaczenia dialogu pedagogicznego: informacyjne, wymiana negocjacyjna
i warunek możliwości rozumienia. A S. Michałowski (1994) łączy pojęcia dialog i spotkanie, uważając że są one trwale ze sobą związane i towarzyszą człowiekowi od zarania jego dziejów; dialog - jego zdaniem - polega na przekonywaniu, porozumieniu lub szukaniu konsensu. Chodzi w nim przede wszystkim o ...udostępnienie swoich przekonań partnerom w taki sposób, aby ułatwić im zrozumienie i przyjęcie. W konsekwencji ma to doprowadzić do znalezienia i poszerzenia tego, co jest wspólne, co może być podstawą współdziałania.
Niewyczerpane bogactwo form
Dialog w szerokim rozumieniu jest rozmową ambitną, rozbudowaną pod względem kategorii i liczebności uczestniczących w niej podmiotów, ich charakteru, różnorodności i wielości styczności między nimi, zawartości treściowej oraz zamierzeń i skutków realnych. Uczestnikami takiej rozmowy są nie tylko pojedyncze osoby, ale przede wszystkim różnego rodzaju grupy społeczne, wspólnoty, organizacje lokalne i międzynarodowe, instytucje o różnym charakterze i zasięgu działania. Uczestnicy takiego dialogu rozmawiają ze sobą w ramach bezpośredniej styczności lub za pośrednictwem wybranych przez siebie przedstawicieli lub też - wykorzystując techniczne środki przekazu - drogą pośrednią. Występuje tutaj bogata sieć spotkań międzyludzkich: werbalnych i niewerbalnych, bezpośrednich i pośrednich, oficjalnych i nieoficjalnych, o charakterze intencjonalnym i spontanicznym, krótkich i długotrwałych.
Podobnie obszerny jest zakres treści dialogu: może dotyczyć wszystkich dziedzin życia człowieka, ludzi oraz ich kultury materialnej i duchowej, życia i funkcjonowania grup społecznych, szerszych wspólnot, organizacji o różnym charakterze i zasięgu działania, państwa i państw, różnych ważkich problemów natury politycznej, społecznej, ekonomicznej, kulturowej. Przyświeca tej rozmowie szeroki zestaw celów: przekazanie i uzyskanie różnych informacji, rozwiązanie problemów naukowych i innych, obrona wartości ogólnoludzkich, formowanie postaw otwartości, wzajemne zrozumienie, zbliżenie społeczno-emocjonalne ludzi do siebie, podjęcie i rozwinięcie prospołecznych działań nie tylko w sferze informacyjno-poznawczej, podjęcie i kontynuowanie wielostronnej współpracy zmierzających do stworzenia ludziom odpowiednich warunków życia.
Zważywszy na to, że pedagogika społeczna koncentruje uwagę głównie na mikrośrodowisku (placówka, instytucja) i środowisku lokalnym (rejon zamieszkania), dialog należy zlokalizować w ich przestrzeni społeczno-kulturowej, mając na względzie ludzkie podmioty w nim uczestniczące i problemy rozwiązywane na drodze wzajemnego zrozumienia i szacunku oraz wypracowania wspólnych ustaleń.
W pierwszym rzędzie należy tu uznać swoisty sposób życia i funkcjonowania grupy społecznej, konkretnej placówki i instytucji środowiskowej, całej społeczności lokalnej; charakteryzuje się on wysokim poziomem kultury stosunków interpersonalnych: ludzie komunikują się ze sobą, starają się siebie zrozumieć, tolerują swoją inność, zbliżają się emocjonalnie do siebie - darzą siebie miłością chrześcijańską, a mając na względzie społeczne dobro, podejmują współpracę w różnych sferach życia ludzkiego. Jest to styl życia gwarantujący ustawiczny rozwój indywidualny i zbiorowy. Może być też rozumiany jako metoda kreowania środowiska wychowawczego w ramach danej grupy społecznej, placówki, instytucji edukacyjnej i w ramach terytorialnych lub rozwiązywania jakiegoś problemu edukacyjnego, np. problemu niepowodzeń szkolnych w danej szkole lub w skali lokalnej, np. problemu niszczenia przez młodzież mienia zbiorowego.
Atrybuty dialogu środowiskowego
Treścią dialogu środowiskowego jest rozmowa i porozumiewanie się, komunikacja międzyludzka i otwarcie się wobec "innego", rozumienie i zrozumienie, zbliżenie społeczno-emocjonalne i wspomaganie się, wreszcie - wspólne działanie.
• Rozmowa jest słownym porozumiewaniem się dwojga lub więcej osób i polega na wymianie myśli i uczuć. Każdy z jej uczestników nastawiony jest niemal w równej mierze na przekazywanie, jak i na odbiór określonych informacji, niekoniecznie zwerbalizowanych. Porozumiewanie się polega na przekazywaniu, przesyłaniu wiadomości z jednego miejsca do drugiego. W układzie tym występuje nadawca, odbiorca, obiekt którego dotyczy wiadomość oraz określona forma przekazu. Zbliżone znaczeniowo do porozumiewania się jest pojęcie komunikacja. Chodzi tutaj - najogólniej rzecz biorąc - o przekazywanie wiadomości, informacji, swoich myśli innej osobie lub utrzymywanie łączności między ludźmi za pośrednictwem technicznych środków przekazu. Przez komunikowanie się rozumie się interakcję, w której partnerzy mogą się wzajemnie obserwować lub porozumiewać, nadając i odbierając wzajemnie sygnały.
Otwartość oznacza mówienie innym o sobie, ujawnienie siebie innym ludziom, głównie bliskim, zaufanym, zaprzyjaźnionym. W języku polskim otwartość bywa rozumiana jako cecha człowieka charakteryzującego się szczerością, brakiem obłudy, mówiącego szczerze o sprawach dotyczących jego osoby oraz wszelkich innych kwestiach, a także skłonnego do przyswajania sobie wszelkich nowości, żądnego wiedzy i poznania. Otwartość bywa też rozumiana jak rodzaj stosunku jednostki do innych ludzi. ...człowiek otwarty - zdaniem L. Niebrzydowskiego (1989) - to ten, któremu nie są obojętne potrzeby innych, żywo się nimi interesujący, gotowy do zmian w działaniu na ich rzecz, życzliwy.
Rozumienie i zrozumienie. Dobrze kogoś zrozumieć to znaczy wiedzieć, co ma na myśli, trafnie domyślać się tego, co chciał przekazać. J. Rutkowiak tak określa rozumienie drugiego człowieka: ...postawić siebie na miejscu kogoś innego, przeżyć w wyobraźni to, co ten ktoś przeżywa w rzeczywistości, odgadując w ten sposób, co znaczą obserwowane od zewnątrz zachowania się owego drugiego.
Zbliżenie społeczno-emocjonalne sprowadza się do utrzymywania między partnerami szerokich więzi społecznych wzbogaconych czynnikiem empatii. Według J. Szczepańskiego, stosunek społeczny ... jest to system unormowanych wzajemnych oddziaływań między partnerami, na gruncie określonej platformy. W stosunku społecznym socjolog ten wyodrębnia następujące elementy: dwóch partnerów, jakiś łącznik oraz układ unormowanych czynności, które partnerzy powinni wobec siebie wykonywać. Łącznikiem, platformą może być wspólna sytuacja, interes, zbieżna postawa, poglądy, uznawane wartości, przynależność do określonej społeczności etc.
Wspomaganie się wzajemne to - zdaniem psychologów - działania, zachowania pomocne, czyli realnie czynione wysiłki dla dobra drugiej osoby, przekazywanie jej różnymi drogami jakichkolwiek własnych zasobów - m. in. informacji, dóbr materialnych, pieniędzy, różnych usług, miłości i innych pozytywnych uczuć, swojego statusu społecznego. Pedagodzy jeszcze dodają, że jest to działanie na rzecz drugiego człowieka znajdującego się w sytuacjach trudnych, do których można aliczyć sytuacje konfliktowe, stany niedostatecznej wydolności fizycznej i psychicznej, zagrożenia różnego rodzaju, stany stresowe i deprywacji. H. Radlińska wspomaganie odnosi do sił ludzkich i uważa, że dokonuje się ono przez ... usuwanie przeszkód hamujących ich rozwój, przez dostarczanie podniet rozwoju, udostępnianie dorobku i uczenie sprawności.
Dialog środowiskowy (pedagogiczny) urealnia się przede wszystkim w procesie kształtowania lokalnego środowiska wychowawczego. Proces ten polega - według E. Mazurkiewicza (1995) - na przemianie elementów środowiska obiektywnego na elementy środowiska subiektywnego oraz na wytwarzaniu nowych elementów środowiska i ich nowych kompozycji - drogą działalności zinstytucjonalizowanej i pozainstytucjonalnej. W procesie tym można wyodrębnić następujące etapy realizacyjne: opracowanie modelu-wzorca środowiska wychowawczego, diagnozę kompleksową (realne potrzeby i siły społeczne), planowanie operacyjne, działanie realizacyjne, ocenę i działanie korekcyjne.
W wyniku nadania procesowi kreowania lokalnego środowiska wychowawczego charakteru dialogu społeczno-pedagogicznego proces ten staje się bardziej humanistyczny i skuteczny, jest na miarę potrzeb społeczności lokalnej i jej możliwości realizacyjnych. Uczestnikami dialogu środowiskowego, a zarazem procesu kształtowania środowiska wychowawczego są nie tylko dorośli, ale także wychowankowie. Środowisko wychowawcze kreowane w ten sposób stwarza wychowankowi optymalne możliwości w zakresie formowania swojego systemu wartości i kierowania się nim w trakcie własnej podmiotowej aktywności.