Fundamentalne zasady współczesnej demokracji
Opracowanie: Zbyszek Kiedacz
Współcześnie za fundamentalne zasady demokracji uznaje się: suwerenność narodu, zachowanie praw mniejszości, podział i równowagę władz, pluralizm oraz konstytucjonalizm.
Zasada suwerenności narodu
Suwerenność (fr. souverain - panujący, niepodległy) oznacza niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy. Współczesna interpretacja suwerenności wywodzi się od J.J. Rousseau, który za suwerena uznał naród. Suwerenność oznacza zatem, że władza narodu jest najwyższa i ostateczna. Zasada suwerenności narodu we współczesnym państwie jest realizowana za pomocą demokracji bezpośredniej i pośredniej - zatem naród, który jest suwerenem, uczestniczy w sprawowaniu władzy lub oddziałuje na nią. Do form demokracji bezpośredniej należy referendum, inicjatywa ludowa i weto ludowe.
Demokracja pośrednia jest realizowana poprzez sprawowanie władzy przez przedstawicieli wybranych w wyborach i nazywana jest również demokracją przedstawicielską. W drodze wyborów wyłaniane są organy przedstawicielskie, głowa państwa w republikach i organy samorządu terytorialnego. Uczestnicząc w wyborach, naród powołuje swoich przedstawicieli, którym przekazuje swoje suwerenne prawa władcze.
Do istotnych zasad demokratycznej procedury głosowania należą zasady jednomyślności lub większości. Zasada jednomyślności stosowana jest bardzo rzadko. Zasada większości ma trzy odmiany:
zasada większości zwykłej (względnej) - aby decyzja była ważna, za przyjęciem danego projektu musi głosować więcej osób niż za każdym innym
zasada większości bezwzględnej (absolutnej) - aby decyzja była ważna, za jej przyjęciem musi głosować ponad polowa osób biorących udział w glosowaniu
zasada większości kwalifikowanej - aby decyzja była ważna, wymagana jest określona ułamkowo ogólna liczba głosów.
Jeśli mowa o demokracji bezpośredniej, mamy do czynienia z jej następującymi formami:
referendum - polega na rozstrzygnięciu o określonej kwestii publicznej w drodze glosowania publicznego przez uprawnionych do udziału w referendum obywateli państwa lub jednostki terytorialnej. Referendum może mieć charakter:
referendum konstytucyjnego (stanowiącego - powoduje wiążące rozstrzygnięcie kwestii poddanej pod głosowanie)
referendum opiniodawczego (konsultatywnego - polega jedynie na zasięgnięciu opinii uczestników glosowania o preferowanym przez nich rozstrzygnięciu)
obligatoryjny (musi być przeprowadzone przy poruszaniu danej kwestii)
fakultatywny (prawo dopuszcza, ale nie nakazuje przeprowadzenia referendum przy podejmowaniu decyzji w danej kwestii)
aprobatywny (afirmatywny - sprowadza się do przyjęcia określonej decyzji)
derogacyjny (sprowadza się do odrzucenia decyzji poddanej pod głosowanie)
ogólnokrajowy (ogólnonarodowy - przeprowadzone w skali całego państwa
regionalny (przeprowadzone w skali regionu)
lokalny (przeprowadzone w skali jednostki podziału administracyjnego)
zakładowy (przeprowadzone w ramach zakładu pracy czy instytucji)
plebiscyt - jest to forma głosowania powszechnego w kwestiach o charakterze kompleksowym, w którym głosujący dokonują globalnej opcji na rzecz proponowanego rozstrzygnięcia kwestii publicznej (lub przeciwko niemu). W glosowaniu plebiscytarnym jego uczestnicy biorą pod uwagę całokształt uwarunkowań preferowanego lub odrzucanego przez nich rozstrzygnięcia. Typowymi plebiscytami były głosowania powszechne mieszkańców spornych terytoriów mające rozstrzygnąć o ich przynależności do określonego państwa (np. plebiscyty z okresu II RP na Śląsku, Warmii, Mazurach i Powiślu). Charakter plebiscytarny uzyskiwały też niektóre głosowania powszechne (będące formalnie referendami) w sytuacji gdy o sposobie głosowania decydowały okoliczności o szerszym zasięgu niż kwestia poddana formalnie pod głosowanie, np. stosunek do określonej formy ustroju, czy przywództwa politycznego określonej osoby. W tym sensie charakter plebiscytarny uzyskały np. głosowania powszechne we Francji z lat 1851 i 1852 (związane z utrwalaniem władzy przez Napoleona III) oraz głosowania powszechne z lat 1958, 1962 i 1969, podczas których istotnym czynnikiem determinującym zachowanie głosujących był ich globalny stosunek do osoby, koncepcji ustrojowych i polityki gen. De Gaulle'a.
weto ludowe - stanowi formę demokracji bezpośredniej sprowadzającą się do uprawnienia określonej (liczbowo lub procentowo) grupy obywateli do odrzucenia aktu lub decyzji podjętej przez uprawniony organ władzy publicznej. Weto ludowe może wystąpić w postaci tzw. referendum weta, czyli wymogu poddania podjętej przez organ decyzji rozstrzygającemu o jej losach głosowaniu powszechnemu. W innej postaci może powodować wymóg poddania decyzji objętej wetem dodatkowej procedurze weryfikacyjnej, np. w postaci jej ponownego podjęcia przez organ władzy publicznej lub uchwalenia kwalifikowaną większością głosów.
inicjatywa ludowa - stanowi formę demokracji bezpośredniej polegającą na inicjowaniu stanowienia aktów prawnych przez określoną (liczbowo lub procentowo) grupę obywateli. Inicjatywa taka może wymagać przedłożenia rozwiniętej (pełnej) propozycji rozstrzygnięcia danej kwestii publicznej (np. gotowego projektu ustawy). Może też polegać na przedłożeniu założeń proponowanego rozstrzygnięcia, przy pozostawieniu wypracowania pełnej jego wersji właściwym organom państwowym. Istotną cechą uregulowanej prawnie inicjatywy ludowej jest powinność właściwych organów państwowych rozpatrzenia zgłoszonej prawidłowo inicjatywy ludowej i zajęcie wobec niej oficjalnego stanowiska.
Zasada podziału i równowagi władz
Struktura organów we współczesnym państwie jest określana przez zasadę podziału i równowagi władz. Zasada ta charakteryzuje państwo demokratyczne. Jej istotą jest podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. W większości państw podstawowe znaczenie ma relacja pomiędzy władza ustawodawczą a władzą wykonawczą. Żadna z władz nie ma przewagi nad pozostałymi. Zasada ta wyraża się również poprzez istnienie tzw. czwartej władzy, czyli mass mediów, które są wyrazicielami opinii publicznej.
Zasada konstytucjonalizmu i praworządności (zasada państwa prawa)
Państwo prawne jest to państwo konstytucyjne, czyli praworządne, a więc takie, w którym stosunki między organami państwowymi i między organami a obywatelami są określone przez normy prawne. System aktów prawnych jest zhierarchizowane, a najważniejsze miejsce zajmuje w nim konstytucja. Administracja jest kontrolowana sądownie. Granicą działania państwa są prawa człowieka.
Konstytucja jest najważniejszym aktem prawnym obowiązującym w państwie (łac. constitucere - urządzać, ustanawiać). Ma ona znaczenie, gdyż zawiera zasady organizacji państwa i działania wszystkich jego organów oraz określa ich wzajemne relacje, a także prawa i obowiązki obywateli. W konstytucji ustalone są również reguły określające relacje między obywatelami a władzą. Jest ona uchwalana przez demokratycznie wybrane władze i ratyfikowana z zasady przez naród poprzez referendum.
Istnieją następujące kryteria wyróżniania typów konstytucji:
forma:
pisane (w postaci jednego lub kilku aktów prawnych o szczególnej mocy prawnej, szczególnej treści oraz specjalnym trybie uchwalania i zmiany - taka forma konstytucji obowiązuje w większości państw współczesnych)
niepisane (w postaci wielu aktów prawnych, norm prawnych niepisanych, zwyczajów, konwenansów, precedensów sądowych i procedur prawnych - taka forma konstytucji obowiązuje w Wielkiej Brytanii, gdzie najstarszym aktem prawnym o charakterze konstytucyjnym jest Magna Carta Libertatum z 1215 roku, Izraelu, w którym przyjęto system tworzenia konstytucji rozdział po rozdziale w formie zwykłych ustaw zwanych Prawami Podstawowymi - do 1996 przyjęto 11 Praw - oraz w Nowej Zelandii )
treść
pełne (regulują wszystkie sprawy dotyczące ustroju państwa: określają obszary działania państwa, strukturę i organizację aparatu państwowego, określają formę państwa, prawa i wolności człowieka i obywatela, zawierają podstawowe zasady dotyczące ustroju społeczno - gospodarczego państwa, precyzują tryb wprowadzania zmian do konstytucji)
niepełne/małe (regulują tylko sposób powoływania i funkcjonowania naczelnych organów państwowych, przyjmowana zwykle na czas określony - przykładem polskie konstytucje z lat 1919, 1947 oraz 1992. Z reguły konstytucje małe są konstytucjami czasowymi, np. Mała Konstytucja z 1992 roku zawierała zapis: „w celu uprawnienia działalności naczelnych władz Państwa, do czasu uchwalenia nowej Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, stanowi się, co następuje(...)”)
okres obowiązywania
stałe (bez wyznaczonego terminu obowiązywania)
czasowe (zawierają określony czas obowiązywania - przykładem polskie konstytucje z lat 1919, 1947 oraz 1992)
sposób uchwalenia
oktrojowane (nadane - np. przez głowę państwa lub przez inne państwo bez udziału organów przedstawicielskich danego państwa - ta forma konstytucji była stosowana zwykle w państwach o charakterze feudalnym, obecnie obowiązuje jedyne w kilku państwach świata: Bahrajnie, Katarze, Kuwejcie, Nepalu)
obywatelskie (uchwalone - przez organ przedstawicielski taki jak parlament albo konstytuanta)
sposób zmiany
sztywne (sposób zmiany określa ściśle ustalona procedura - np. w USA, gdzie do pierwszych siedmiu rozdziałów dodano 27 poprawek - ostatnia w 1996 roku - pierwsze 10 poprawek z 1791 roku nosi wspólną nazwę Bill of Rights - Karta Praw)
elastyczne (sposób zmiany jest taki sam, jak zwykłych ustaw- np. w Wielkiej Brytanii i Izraelu)
Konstytucję, czyli ustawę zasadniczą, charakteryzują następujące cechy:
szczególna moc prawna (konstytucja jest najwyższym aktem prawnym, co oznacza, że w państwie nie ma aktów nadrzędnych, ani nawet równorzędnych w stosunku do niej. Pozostałe akty prawne nie mogą być z nią sprzeczne i musza służyć realizacji przepisów zawartych w konstytucji
szczególna treść (konstytucja zawiera zasady określające strukturę państwa i aparatu państwowego oraz zasady ustroju społeczno -politycznego. Ustawa zasadnicza definiuje zasady ustroju gospodarczego, przede wszystkim stosunek do własności, a także określa pozycję prawną obywatela w państwie, jego prawa, wolności i obowiązki.
szczególny tryb uchwalania lub zmiany (stosuje się procedurę odmienną niż przy uchwalaniu lub zmianie ustawy zwykłej. Na przykład w Danii i Szwajcarii zmiana konstytucji wymaga referendum, a w Polsce i Austrii - kwalifikowanej większości parlamentarnej)
Najważniejsze funkcje prawne konstytucji to:
funkcja prawna (konstytucja jest podstawą całego systemu prawa w państwie)
funkcja organizacyjna (określa zasady organizacji, sposób funkcjonowania państwa, jego wewnętrzna strukturę)
funkcja integracyjna (służy zjednoczeniu całego społeczeństwa, gdyż jest efektem konsensusu społecznego)
funkcja wychowawcza (zawiera określony system wartości, idei i przekonań społecznych oraz sposobów ich realizacji)
funkcja programowa (określa kierunki rozwoju państwa)
Zasada pluralizmu
Pluralizm (łac. pluralis - mnogi) oznacza możliwość istnienia oraz poszanowanie w danej zbiorowości różnych poglądów politycznych, idei, systemów światopoglądowych, obyczajów oraz form życia społecznego, politycznego i gospodarczego. Wyróżnia się pluralizm:
polityczny, który zakłada możliwość wypowiadania swoich poglądów
ideowy, który zakłada wielość konkurujących ze sobą idei
ekonomiczny, który zakłada istnienie mechanizmów rynkowych
społeczny, który zakłada istnienie wieli zróżnicowanych grup społecznych
Tragicznym przykładem próby likwidacji pluralizmu społecznego była działalność w Kambodży Czerwonych Khmerów (skrajnie lewicowa frakcja kambodżańskich komunistów) i ich przywódcy - Pol Pota. W 1975 roku, po przejęciu władzy, rozpoczęli proces przymusowego przesiedlania mieszkańców miast do wiejskich komun. W trakcie jej trwającej 4 lata akcji zamordowano 2 miliony obywateli (1/3 wszystkich mieszkańców Kambodży), głównie inteligencję, rzemieślników i bogatych chłopów.
Zasada zachowania praw mniejszości
Wola narodu nigdy nie oznacza jednomyślności. Zwykle decyduje większość. Demokracja, rozumiana wyłącznie jako wola mających przewagę liczebną, może doprowadzić do dyktatury większości. Aby jej zapobiec, współczesne systemy demokratyczne zapewniają ochronę praw mniejszości (np. prawo do zachowania odrębności kulturowej, religijnej oraz prawo do uczestniczenia w życiu publicznym)