fundamentalne zasady współczesnej demokracji, Modele demokracji


Fundamentalne zasady współczesnej demokracji

Opracowanie: Zbyszek Kiedacz

Współcześnie za fundamentalne zasady demokracji uznaje się: suwerenność narodu, zachowanie praw mniejszości, podział i równowagę władz, pluralizm oraz konstytucjonalizm.

Suwerenność (fr. souverain - panujący, niepodległy) oznacza niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy. Współczesna interpretacja suwerenności wywodzi się od J.J. Rousseau, który za suwerena uznał naród. Suwerenność oznacza zatem, że władza narodu jest najwyższa i ostateczna. Zasada suwerenności narodu we współczesnym państwie jest realizowana za pomocą demokracji bezpośredniej i pośredniej - zatem naród, który jest suwerenem, uczestniczy w sprawowaniu władzy lub oddziałuje na nią. Do form demokracji bezpośredniej należy referendum, inicjatywa ludowa i weto ludowe.

Demokracja pośrednia jest realizowana poprzez sprawowanie władzy przez przedstawicieli wybranych w wyborach i nazywana jest również demokracją przedstawicielską. W drodze wyborów wyłaniane są organy przedstawicielskie, głowa państwa w republikach i organy samorządu terytorialnego. Uczestnicząc w wyborach, naród powołuje swoich przedstawicieli, którym przekazuje swoje suwerenne prawa władcze.

Do istotnych zasad demokratycznej procedury głosowania należą zasady jednomyślności lub większości. Zasada jednomyślności stosowana jest bardzo rzadko. Zasada większości ma trzy odmiany:

Jeśli mowa o demokracji bezpośredniej, mamy do czynienia z jej następującymi formami:

  1. referendum - polega na rozstrzygnięciu o określonej kwestii publicznej w drodze glosowania publicznego przez uprawnionych do udziału w referendum obywateli państwa lub jednostki terytorialnej. Referendum może mieć charakter:

  1. plebiscyt - jest to forma głosowania powszechnego w kwestiach o charakterze kompleksowym, w którym głosujący dokonują globalnej opcji na rzecz proponowanego rozstrzygnięcia kwestii publicznej (lub przeciwko niemu). W glosowaniu plebiscytarnym jego uczestnicy biorą pod uwagę całokształt uwarunkowań preferowanego lub odrzucanego przez nich rozstrzygnięcia. Typowymi plebiscytami były głosowania powszechne mieszkańców spornych terytoriów mające rozstrzygnąć o ich przynależności do określonego państwa (np. plebiscyty z okresu II RP na Śląsku, Warmii, Mazurach i Powiślu). Charakter plebiscytarny uzyskiwały też niektóre głosowania powszechne (będące formalnie referendami) w sytuacji gdy o sposobie głosowania decydowały okoliczności o szerszym zasięgu niż kwestia poddana formalnie pod głosowanie, np. stosunek do określonej formy ustroju, czy przywództwa politycznego określonej osoby. W tym sensie charakter plebiscytarny uzyskały np. głosowania powszechne we Francji z lat 1851 i 1852 (związane z utrwalaniem władzy przez Napoleona III) oraz głosowania powszechne z lat 1958, 1962 i 1969, podczas których istotnym czynnikiem determinującym zachowanie głosujących był ich globalny stosunek do osoby, koncepcji ustrojowych i polityki gen. De Gaulle'a.

  2. weto ludowe - stanowi formę demokracji bezpośredniej sprowadzającą się do uprawnienia określonej (liczbowo lub procentowo) grupy obywateli do odrzucenia aktu lub decyzji podjętej przez uprawniony organ władzy publicznej. Weto ludowe może wystąpić w postaci tzw. referendum weta, czyli wymogu poddania podjętej przez organ decyzji rozstrzygającemu o jej losach głosowaniu powszechnemu. W innej postaci może powodować wymóg poddania decyzji objętej wetem dodatkowej procedurze weryfikacyjnej, np. w postaci jej ponownego podjęcia przez organ władzy publicznej lub uchwalenia kwalifikowaną większością głosów.

  3. inicjatywa ludowa - stanowi formę demokracji bezpośredniej polegającą na inicjowaniu stanowienia aktów prawnych przez określoną (liczbowo lub procentowo) grupę obywateli. Inicjatywa taka może wymagać przedłożenia rozwiniętej (pełnej) propozycji rozstrzygnięcia danej kwestii publicznej (np. gotowego projektu ustawy). Może też polegać na przedłożeniu założeń proponowanego rozstrzygnięcia, przy pozostawieniu wypracowania pełnej jego wersji właściwym organom państwowym. Istotną cechą uregulowanej prawnie inicjatywy ludowej jest powinność właściwych organów państwowych rozpatrzenia zgłoszonej prawidłowo inicjatywy ludowej i zajęcie wobec niej oficjalnego stanowiska.

Struktura organów we współczesnym państwie jest określana przez zasadę podziału i równowagi władz. Zasada ta charakteryzuje państwo demokratyczne. Jej istotą jest podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. W większości państw podstawowe znaczenie ma relacja pomiędzy władza ustawodawczą a władzą wykonawczą. Żadna z władz nie ma przewagi nad pozostałymi. Zasada ta wyraża się również poprzez istnienie tzw. czwartej władzy, czyli mass mediów, które są wyrazicielami opinii publicznej.

Państwo prawne jest to państwo konstytucyjne, czyli praworządne, a więc takie, w którym stosunki między organami państwowymi i między organami a obywatelami są określone przez normy prawne. System aktów prawnych jest zhierarchizowane, a najważniejsze miejsce zajmuje w nim konstytucja. Administracja jest kontrolowana sądownie. Granicą działania państwa są prawa człowieka.

Konstytucja jest najważniejszym aktem prawnym obowiązującym w państwie (łac. constitucere - urządzać, ustanawiać). Ma ona znaczenie, gdyż zawiera zasady organizacji państwa i działania wszystkich jego organów oraz określa ich wzajemne relacje, a także prawa i obowiązki obywateli. W konstytucji ustalone są również reguły określające relacje między obywatelami a władzą. Jest ona uchwalana przez demokratycznie wybrane władze i ratyfikowana z zasady przez naród poprzez referendum.

Istnieją następujące kryteria wyróżniania typów konstytucji:

  1. forma:

  • treść