Andrzej borowski

Uniwersytet Szczeciński

system szkolenia służby więziennej

Podstawą prawną działalności organów więziennych w Odrodzonej Rzeczypospolitej był dekret Naczelnika Państwa: O organizacji więziennictwa z 8.02.1919 r. Zadaniem władz więziennych, w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, było ujednolicenie funkcjonowania więziennictwa jako spuścizny trzech zaborów. Początkowo przejęto więzienia z terenów byłego zaboru rosyjskiego i austriackiego, zaś w 1921 r. także z terenów byłego zaboru pruskiego. W 1922 r. przejęto również więzienia z terenu Górnego Śląska.

Po odzyskaniu niepodległości swoje kursy kwalifikacyjne jako pierwsi odbyli naczelnicy i urzędnicy wszystkich pięciu dyrekcji okręgowych więziennictwa. Kursy te dla wyższych kadr powstającego więziennictwa odbyły się w latach 1919 - 1920 w Warszawie.

Celem właściwego przygotowania do zawodu więziennika powołana została rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 1923 r., Centralna Szkoła dla urzędników więziennych przy Departamencie Karnym Ministerstwa Sprawiedliwości w Warszawie, przez którą musieli przejść wszyscy wyżsi stopniem funkcjonariusze. Jak podaje M. Czerwiec: „(…) na 3-4 miesięcznych kursach uczono: więzienioznawstwa, prawa karnego i procedury karnej, regulaminu więziennego i struktury służby oraz specyficznego sposobu traktowania nieletnich. Jako przedmioty dodatkowe przekazywano podstawy wiedzy z zakresu ustroju Polski, psychologii, pożarnictwa i daktyloskopii. Oprócz części teoretycznej prowadzono praktyczną naukę o broni i sposobach posługiwania się nią oraz ćwiczenia fizyczne.”

Kursy dla strażników więziennych odbywały się w wytypowanych jednostkach lokalnych. W szkole tej wprowadzono po raz pierwszy przedmiot „Etiologia kryminalna” - będący namiastką dzisiejszej kryminologii.

W 1933 r. przy dwóch warszawskich więzieniach uruchomiono Szkołę dla Wyższych Funkcjonariuszy oraz Szkołę dla Niższych Funkcjonariuszy Więziennictwa. O ile w szkole dla pracowników niższego szczebla kontynuowano wykładanie „etiologii kryminalnej”, o tyle podczas szkolenia pracowników wyższych szczebli przewidziano cały blok przedmiotów kryminologicznych (polityka kryminalna, antropologia kryminalna, socjologia kryminalna, psychopatologia kryminalna). K. Bedyński zauważył, iż: „(...) realizacja zajęć dydaktycznych z różnych dyscyplin kryminologicznych świadczy o tym, że w penitencjarystyce polskiej już wtedy dostrzeżono ułomności tkwiące w preferowaniu wyłącznie antropologicznego spojrzenia na problematykę przestępczości i przestępców”.

Po II wojnie światowej, w 1946 r. Departament Więziennictwa i Obozów MBP przygotowywał się organizacyjnie i programowo do uruchomienia na terenie centrum szkolenia MBP w Legionowie własnego autonomicznego ośrodka szkoleniowego nawiązującego w treściach nauczania do koncepcji przedwojennych. Z przyczyn natury politycznej dokonano w grudniu 1946 r. całkowitej zmiany polityki wykonywania kary pozbawienia wolności uznając ją za zasadniczy instrument represji wobec społeczeństwa. Podstawowym kryterium oceny kandydata na funkcjonariusza stała się: „(…) umiejętność posługiwania się bronią i przekonanie, że we właściwą stroną kieruje lufę (...)”.Straż Więzienną cechowało w latach 1945-56 duża fluktuacja kadr oraz katastrofalnie niskie wykształcenie (szczególnie wśród kadry kierowniczej). Dopiero w 1955 r. w więzieniach zaczęto zatrudniać pierwszych psychologów. Rok wcześniej więziennictwo zostało „przekazane” Ministerstwu Sprawiedliwości na wzór struktury przedwojennej. Przy tej okazji zmieniono nazwę na obowiązującą do dzisiaj - Służba Więzienna. Na fluktuację kadr wpłynęła również akcja z przełomu lat 40 i 50-tych, mająca na celu wyeliminowanie z szeregów więzienników pracowników przedwojennych. W pierwszych latach po wojnie to oni właśnie szkolili nowe kadry penitencjarne.

Centralną Szkołę Straży Więziennej przeniesiono w 1949 r. do Bartoszyc a kilka miesięcy później do Iławy. Od 1950 r. funkcjonować zaczęła również Szkoła Pracowników Straży Więziennej w Szczypiornie. We wszystkich szkołach największy i najważniejszy był blok przedmiotów politycznych, następnie blok specjalistyczno - zawodowy i wojskowy. W 1955r.w Szczypiornie utworzono Centrum Wyszkolenia Służby Więziennej. Od tego czasu notowany jest stały postęp w podnoszeniu kwalifikacji służbowych i ogólnych przez pracowników więziennictwa. Jeszcze w 1960 r. na ponad 13 tysięcy pracowników zatrudnionych w więziennictwie tylko 120 miało wyższe wykształcenie, a zaledwie 600 średnie.

Od 1970 r.w Szczypiornie funkcjonował, realizując zalecenia pakietu nowych kodeksów karnych Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w ramach, którego funkcjonowała Szkoła Oficerska, której program obejmował 24 przedmioty wchodzące w skład czterech bloków: społeczno- politycznego, penitencjarnego, specjalistycznego i wojskowego. W porównaniu do lat 50-tych bardziej korzystnie wyglądała proporcja przedmiotów zawodowych do społeczno-politycznych. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych wdrożono również obowiązek doskonalenia merytorycznego i dydaktycznego wykładowców w oparciu o studia podyplomowe i pedagogiczne na UAM w Poznaniu. W latach osiemdziesiątych funkcjonował ponadto system delegowania do zajęć na uczelni w ramach niektórych przedmiotów zawodowych wyróżniających się funkcjonariuszy. Funkcjonariusze pogłębiali przy okazję swą wiedze teoretyczną, a w konfrontacji ze słuchaczami wzbogacali swój stan informacji o rzeczywistości więziennej. Studenci mieli kontakt z praktykiem, który w sposób najbardziej autentyczny potrafił zinterpretować konkretne sytuacje problemowe. Autor wielu opracowań na temat historii polskiego więziennictwa K. Bedyński zauważa, iż: „Centralnym elementem systemu szkolenia zawodowego był i jest program nauczania. W zależności od okresu i siły oddziaływania czynników zewnętrznych (politycznych, społecznych) - zasadnicze zmiany obejmowały również treści nauczania”.

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku, zgodnie z zaleceniami międzynarodowymi zmieniono tryb szkolenia wstępnego nowo przyjętych funkcjonariuszy, obejmując kształceniem zawodowym również nowo przyjętych pracowników cywilnych więziennictwa zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy. Na system szkolenia zawodowego personelu zakładów penitencjarnych składają się obecnie:

• przeszkolenie wstępne,

• szkolenie podstawowe w szkołach Służby Więziennej (oficerska, chorążych, podoficerska),

• formy pozaszkolne: specjalistyczne (kursy, kursokonferencje i narad instruktażowo-szkoleniowe); wewnątrzzakładowe (ogólnopenitencjarne, działowe i ogniowe).

Przeszkolenie wstępne obejmuje 3 fazy:

• zapoznanie się z jednostką, strukturą więziennictwa, zadaniami poszczególnych służb oraz podstawowymi przepisami odnoszącymi się do bezpieczeństwa osobistego i zabezpieczenia zakładu;

• osiemnastodniowy stacjonarny kurs przygotowawczy;

• minimum 3-miesięczna praktyka w zakładzie macierzystym, pod nadzorem bezpośredniego przełożonego.

Szkolenie wstępne kończy się egzaminem kwalifikacyjnym, którego pozytywny wynik jest warunkiem skierowania na dalsze szkolenie zawodowe. Szkolenie zawodowe w szkołach Służby Więziennej ma na celu stymulowanie w postępowaniu kadry praworządnych i humanitarnych postaw wobec osadzonych oraz przygotowanie do samodzielnego pełnienia służby na najniższych stanowiskach w poszczególnych działach (szkoła podoficerska) bądź wyposażenie w wiedzę ogólnopenitencjarną i społeczno-prawną, stosownie do statusu służbowego (szkoła oficerska). Udział funkcjonariusza w trzecim etapie dokształcania ma charakter dobrowolny. Szkolenie metodą kursową pozwala na awans w stopniu, bądź zmianę stanowiska służbowego.

Aktualnie obowiązujący program Szkoły Oficerskiej SW (tabela nr 1) zakłada: „(…) profesjonalne przygotowanie swoich absolwentów do pełnienia roli wynikającej z ich stanowiska służbowego i wyposażenie ich w wiedzę ogólnopenitencjarną stosownie do statusu oficerskiego oraz kształtowanie humanitarnych i praworządnych postaw wymaganych w procesie wykonywania tymczasowego aresztowania i kary pozbawienia wolności”.

Pozostaje kwestią dyskusyjną, na ile zawodowe przygotowanie funkcjonariuszy Służby Więziennej zdaje egzamin przy rosnącym przeludnieniu jednostek penitencjarnych i pojawianiu się coraz większej ilości potencjalnych detonatorów zbiorowych wystąpień osadzonych.

Tabela nr 1. Program nauczania w Szkole Oficerskiej Służby Więziennej.

Lp.	Nazwa przedmiotu	Ilość godzin zajęć /specjalizacja
				penitencjarna	ochronna
1.	Zagadnienia prawne	40	40
2.	Podstawy polskiego systemu penitencjarnego	25	25
3.	Kryminologia	40	40
4.	Zagadnienia bezpieczeństwa	45	55
5.	Warsztaty sytuacyjne	40	30
6.	Pragmatyka służbowa	10	10
7.	Zagadnienia penitencjarne	0	45
8.	Higiena i ratownictwo	15	15
9.	Szkolenie strzeleckie	35	65
10	Szkolenie techniczne	10	20
11.	Wychowanie fizyczne i samoobrona	30	35
12.	Musztra	10	10
13.	Metodyka oddziaływań resocjalizacyjnych	60	0
14.	Elementy diagnostyki penitencjarnej	25	0
15.	Psychospołeczne problemy wykonania kary	20	0
16.	Ewidencja penitencjarna	10	10
17.	Psychologia i psychopatologia	20	20
18.	Zatrudnienie osadzonych	10	0
19.	Zagadnienia ochronno-obronne	0	25
20.	Podstawy informatyki	15	15
Razem		460	460
Zaliczenia i egzaminy
1.	Ilość zaliczeń przedmiotowych	11	11
2.	Ilość egzaminów	7	5
3.	Przedmioty egzaminacyjne wg Lp.	3,4,9,13,14,15,17	3,4,7,9,19

M. Czerwiec: Więzienioznawstwo. Warszawa 1958, s. 210-214

K. Bedyński: Treści kryminologiczne w programach nauczania personelu więziennego w Polsce. W: B. Hołyst, S. Redo (red.): Problemy więziennictwa u progu XXI w. Warszawa 1996, s. 168-169

K. Pawlak: Polska kadra penitencjarna w latach 1918-1960. W: Nabór i szkolenia funkcjonariuszy Służby Więziennej w polskim systemie penitencjarnym. Kalisz 1995, s. 8-11

K. Bedyński: Kształcenie zawodowe funkcjonariuszy Więziennictwa w latach 1944-1989. W: Nabór i szkolenia funkcjonariuszy Służby Więziennej w polskim systemie penitencjarnym, op. cit., s. 14-32

Program Szkoły Oficerskiej Służby Więziennej. Warszawa 1998, s. 1-3

T. Lipko: Absolutnie bez szyi. „Duży format dodatek do Gazety Wyborczej” z dnia 20.9.2004r. s. 2-3

278

---