POJĘCIE ZOBOWIĄZANIA I RODZAJE ZOBOWIĄZAŃ

ZOBOWIĄZANIA

Prawo zobowiązań jest kolejnym wyodrębnionym działem (częścią) pra­wa cywilnego. Ono w szczególności reguluje społeczne formy wymiany dóbr i usług o wartości majątkowej. Normy prawa zobowiązań regulują stosunki majątkowe typu względnego, a więc uprawnienia skuteczne wobec określo­nych indywidualnie osób.

7.7. Istota zobowiązania

Zobowiązanie jest rodzajem stosunku cywilnoprawnego, w ramach któ­rego jedna osoba, nazywana wierzycielem, może żądać od drugiej osoby, nazywanej dłużnikiem, świadczenia, które dłużnik powinien spełnić (art. 353 § l k.c.). Świadczenie, jako określonego rodzaju zachowanie dłużnika wo­bec wierzyciela, może polegać na działaniu albo na zaniechaniu.

W ramach zobowiązania Jako stosunku cywilnoprawnego, można wyod­rębnić trzy elementy:

• podmioty zobowiązania - są to dwie osoby (fizyczne lub praw­ne), między którymi występuje stosunek zobowiązaniowy, przy czym jeden spośród nich, nazywany wierzycielem, jest podmio­tem uprawnionym, zaś drugi - dłużnik, jest podmiotem zobowią­zanym,

• przedmiot zobowiązania, którym jest świadczenie, rozumiane jako wymagane treścią zobowiązania zachowanie się dłużnika wobec wie­rzyciela (to zachowanie dłużnika winno być zgodne z treścią zobowią­zania i jednocześnie polegać na zadośćuczynieniu interesowi wierzycie­la),

• treść zobowiązania, którą stanowią uprawnienia wierzyciela oraz odpowiadające tym uprawnieniom obowiązki dłużnika.

Zobowiązanie w prawie cywilnym nazywane jest również: ze stanowi­ska wierzyciela - wierzytelnością, zaś ze stanowiska dłużnika - długiem, co dowodzi, że obie nazwy są po prostu synonimami zobowiązania.

W najprostszym schemacie zobowiązania występuje po stronie wierzy­ciela i dłużnika tylko jedna osoba (fizyczna lub prawna). Ale niekiedy w miejsce jednego wierzyciela albo dłużnika może występować więcej osób. Mówi się wówczas o wielości wierzycieli lub dłużników w ramach jednego zobowiązania. W takiej sytuacji, co prawda ilość podmiotów uczestniczą­cych w zobowiązaniu wzrasta, ale nadal pozostają tylko dwie strony zobo­wiązania (wierzyciel i dłużnik).

Rodzaj uprawnień wierzyciela i obowiązków dłużnika zależy od kon­kretnego stosunku zobowiązaniowego. Wierzytelność, jako zobowiązanie ze stanowiska wierzyciela, jest jednocześnie prawem podmiotowym wierzycie­la, bowiem w zależności od treści konkretnego zobowiązania, zawiera jedno lub nawet kilka jego uprawnień, którym równolegle odpowiadają obowiązki dłużnika. Każde uprawnienie wierzyciela może być przez niego wyrażone w postaci roszczenia - żądania od dłużnika konkretnego zachowania się i spełnienia świadczenia.

Podstawowe uprawnienia wierzyciela sprowadzają się do uzyskania świadczenia (np. otrzymania rzeczy przez kupującego, otrzymania wynagrodzenia w postaci czynszu za wynajęcie lokalu) oraz uzyskania odszkodowania za­miast lub obok świadczenia, które było przewidziane w treści stosunku zo­bowiązaniowego (np. żądanie wynagrodzenia szkody wobec niewykonania usługi). W razie niespełnienia świadczenia przez dłużnika, zgodnie z treścią stosunku zobowiązaniowego, wierzyciel może realizować swoje wszelkie uprawnienia także w drodze przymusu, dochodząc ich przed są­dem albo innym organem upoważnionym z mocy ustawy.

Korelatem wierzytelności jest dług, będący zespołem obowiązków wobec wierzyciela, a wykonanie tych obowiązków ma na celu zaspokoje­nie interesu wierzyciela. Podstawowym obowiązkiem dłużnika Jest powin­ność wykonania zobowiązania, a winien to uczynić zgodnie:

• z treścią zobowiązania, uwzględniając istotne postanowienia umowy,

• w sposób odpowiadający celowi społeczno-gospodarczemu zobo­wiązania (celem jest to, co powszechnie tkwi u podłoża zaciągania określonych zobowiązań),

• z zasadami współżycia społecznego,

• w sposób odpowiadający istniejącym zwyczajom.

Z obowiązkiem świadczenia wiąże się odpowiedzialności dłużnika, która:

• z reguły jest odpowiedzialnością osobistą, bowiem tylko dłużnik ponosi odpowiedzialność majątkową za swój dług i odpowiada on ca­łym majątkiem, jaki ma w czasie prowadzenia przeciwko niemu egze­kucji;

• wyjątkowo ma charakter odpowiedzialności rzeczowej, a to ozna­cza, że wierzyciel może dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z wartości, jaką stanowi indywidualnie określona rzecz, a ponosi ją każdoczesny właściciel rzeczy, którym nie musi być dłużnik (np. odpo­wiedzialność tego typu powstaje w razie obciążenia rzeczy hipoteką, zastawem lub prawem dożywocia)."

Odpowiedzialność osobista za dług jest w zasadzie nieograniczona, bo­wiem dłużnik odpowiada wobec wierzyciela całym swoim majątkiem teraź­niejszym i przyszłym. W szczególności:

• wierzycielowi służy wybór pomiędzy przedmiotami majątkowy­mi należącymi do dłużnika, z których chce uzyskać zaspokojenie, oraz wybór przymusowego sposobu zaspokojenia,

• w przypadku zbiegu wierzycieli, gdy majątek dłużnika nie wystar­cza na zaspokojenie wszystkich pretensji, każdy wierzyciel otrzy­muje w zasadzie tylko częściowe zaspokojenie należności według stosunku wartości wierzytelności,

• odpowiedzialność osobista za dług nie ogranicza dłużnika w dyspo­nowaniu poszczególnymi składnikami jego majątku aż do chwili skie­rowania przez wierzyciela egzekucji przeciw konkretnym składni­kom majątku dłużnika.

7.2. Treść i rodzaje świadczenia

Przedmiotem stosunku zobowiązaniowego jest świadczenie, które powinno charakteryzować się tym, że zachowanie dłużnika jest zgodne z treścią zo­bowiązania, a owe zachowanie polega na zadośćuczynieniu interesom wie­rzyciela. Świadczenie powinno zostać oznaczone w momencie powstawania zobowiązania, a jeżeli tego nie uczyniono, wówczas winny być wskazane kryteria umożliwiające oznaczenie świadczenia najpóźniej przy wykonywa­niu zobowiązania. Oznaczenie świadczenia jest konieczne, bowiem wie­rzyciel musi wiedzieć, czego może domagać się od dłużnika, z kolei dłużnik winien wiedzieć, jak ma się zachować, by zaspokoić interes wierzyciela. Świadczenie musi być możliwe do spełnienia, a granice możli­wości spełnienia, w odniesieniu do każdego przypadku, określa bliżej nauka i praktyka. Świadczenie może być różnego rodzaju. Zastosowanie kry­terium czasu pozwala na rozróżnienie:

• świadczenia jednorazowego -jego spełnienie wymaga jednorazo­wego zachowania się dłużnika, choćby miało się na nie składać kilka czynności faktycznych (dlatego świadczeniem jednorazowym jest również to, które jest podzielne i spełniane częściami, np. świadcze­nie związane ze sprzedażą na raty),

• świadczenia ciągłego-jego spełnienie wymaga jakiegoś zachowania się dłużnika przez pewien okres czasu, ze względu na rodzaj czynności, wskazanych w treści stosunku prawnego; świadczenie nie może być wykonane jednorazowo (np. z reguły świadczenia w ramach najmu maj ą charakter świadczeń ciągłych wykonywanych przez czas trwania najmu).

Stosując kryterium właściwości przedmiotu świadczenia występuje możliwość rozróżnienia:

• świadczenia podzielnego, które charakteryzuje się tym, że może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub war­tości (np. zapłata określonej sumy pieniężnej albo dostarczenie określonej ilości rzeczy oznaczonych tylko rodzajowo),

• świadczenia niepodzielnego - charakteryzuje się tym, iż musi być ono spełnione w całości (np. przeniesienie własności rzeczy ozna­czonej co do tożsamości przy sprzedaży).

Podzielności i niepodzielności świadczenia dotyczą dwie istotne dyrekty­wy wyrażone przez ustawodawcę w Kodeksie cywilnym. Wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego nawet wówczas, gdy cała wie­rzytelność jest już wymagalna. Tylko wyjątkowo może wierzyciel odmówić przyjęcia świadczenia częściowego -jedynie wówczas, gdy przyjęcie takie­go świadczenia narusza jego uzasadniony interes (np. wierzyciel może być zainteresowany w otrzymaniu całego świadczenia w postaci pełnej ilości to­warów, bowiem w przeciwnym przypadku nie może podjąć lub prowadzić własnej działalności gospodarczej). I dyrektywa druga -jeżeli jest kilku dłuż­ników albo kilku wierzycieli, a świadczenie jest podzielne, wówczas dzieli się, zarówno dług jak i wierzytelność, na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników albo wierzycieli.

Kolejny podział, ze względu na przedmiot, którego dotyczy świadcze­nie, pozwala na wyodrębnienie:

• świadczenia, którego przedmiotem jest rzecz oznaczona indy­widualnie, co do tożsamości - ono dotyczy rzeczy, która jest okre­ślona według przymiotów jej tylko właściwych, dlatego nie ma moż­liwości zastąpienia j ej inną rzeczą (np. świadczenie ze strony sprze­dawcy polega na przeniesieniu własności oryginału obrazu będącego dziełem znanego artysty malarza),

• świadczenia, którego przedmiotem jest rzecz oznaczona rodza­jowo, co do gatunku poprzez wskazanie przymiotów rodzajowych, cech właściwych większej grupie rzeczy, wydzielonej za pomocą liczby, miary, wagi i tym podobnych kryteriów (np. świadczenie do­tyczy określonej ilości cementu, płodów rolnych, innych towarów powszechnego obrotu).

Jest to podział istotny, bowiem rodzaj rzeczy decyduje o nakazanym albo dopuszczalnym sposobie spełnienia świadczenia przez dłużnika. Przy ozna­czeniu rzeczy co do tożsamości - wierzyciel ma otrzymać rzecz ściśle okre­śloną, a nie żadną inną. Natomiast dłużnik w ramach zobowiązania, którego przedmiotem są rzeczy oznaczone tylko rodzajowo ma większą swobodę działania - wówczas powinien on świadczyć rzeczy średniej jakości, a wy­jątkowo - innej jakości, gdy to wynika z właściwych przepisów lub treści czynności prawnej.

Szczególnym rodzajem świadczenia jest świadczenie pieniężne. W ob­rocie cywilnoprawnym występuje ono najczęściej i dlatego uznawane jest za świadczenie podstawowe. Prawo cywilne nie definiuje pojęcia pieniądza. Powszechnie wiadomo, że pieniądz pełni w życiu gospodarczym istotne funk­cje, między innymi, jest miernikiem wartości ekonomicznej oraz środkiem wymiany dóbr i usług. Świadczenie pieniężne polega na przekazaniu z ma­jątku dłużnika do majątku wierzyciela określonej wartości majątkowej wy­rażonej w jednostkach pieniężnych, czyli sumy pieniężnej.

Rodzajem świadczenia jest świadczenie naprawienia szkody. Szkoda -to uszczerbek, który dotyka poszkodowanego, zarówno o charakterze ma­jątkowym, jak i o charakterze niematerialnym (uszczerbek niematerialny). Uszczerbek niematerialny zwany jest krzywdą, a osobę, która jej doznała, ustawodawca nazywa poszkodowanym.

Przy świadczeniu naprawienia szkody zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa swego działania lub zaniechania, w następstwie których wynikła szkoda. Kodeks cywilny przyjmuje zasadę pełnego odszkodowania, dlatego naprawienie szkody obej­muje: straty, które poszkodowany poniósł (jest to pomniejszenie majątku poszkodowanego, które wynika z uszczuplenia aktywów albo ze wzrostu pasywów) oraz korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Świadczenie naprawienia szkody może być następ­stwem szkody powstałej w wyniku czynu niedozwolonego, niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, umowy zobowiązującej do świad­czenia odszkodowawczego (np. umowy ubezpieczeniowej, czy też umowy gwarancyjnej). Naprawienie szkody powinno nastąpić w taki sposób, by uszczerbek poniesiony przez poszkodowanego został wyrównany. Poszko­dowany według własnego wyboru może żądać: bądź przywrócenia stanu poprzedniego, bądź rekompensaty pieniężnej - zapłaty sumy pieniężnej od­powiadającej wysokości szkody. Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, to w zasadzie wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia szkody.

7.3. Wielość wierzycieli albo dłużników

Tematyka dotyczy sytuacji występowania po stronie uprawnionej lub zo­bowiązanej więcej niż jednego wierzyciela lub dłużnika. Punktem wyjścia jest reguła podstawowa (art. 379 § l k.c.), w myśl której, jeżeli w ramach stosunku zobowiązaniowego występuje kilku wierzycieli lub dłuż­ników, wówczas zobowiązanie powinno podzielić się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest wierzycieli i dłużników. Wtedy zamiast jednego zobowiązania powstaje kilka zobowiązań. Odstępstwo od podanej reguły występuje wówczas, gdy świadczenie jest niepodzielne.

Zobowiązania solidarne są szczególnym rodzajem zobowiązań. Ko­deks cywilny określa istotę dwóch postaci solidarności stwierdzając, że:

a) solidarność dłużników (solidarność bierna) - polega na tym, iż wie­rzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłuż­ników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (art. 366§lk,c.),

b) solidarność wierzycieli (solidarność czynna) - z kolei polega na tym, że każdy z wierzycieli osobno; albo kilku z nich, albo wszyscy razem mogą żądać od dłużnika spełnienia świadczenia w całości lub w części, dłużnik może spełnić świadczenie do rąk jednego z wierzycieli, a przez zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa wzglę­dem wszystkich, bowiem dłużnik jest zobowiązany do spełnienia tylko jednego świadczenia (art. 367 § l k.c.).

Zobowiązanie jest solidarne tylko wówczas, gdy to wynika z ustawy lub z czynności prawnej, źródłem zobowiązania solidarnego nie może być orze­czenie sądowe. Do zobowiązań solidarnych z ustawy przykładowo należy zaliczyć: odpowiedzialność kilku osób za szkodę wyrządzoną czynem nie­dozwolonym, odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki cywil­nej, odpowiedzialność współspadkobierców za długi spadkowe ciążące na nich od chwili działu i przejęcia spadku. Z kolei do zobowiązań solidarnych wynikających z czynności prawnych należy, między innymi, zaliczyć przy­padki, gdy: kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia, kilka osób wspólnie wzięło rzecz do używania w ramach umowy użyczenia, kilka osób wspólnie dało lub przyjęło rzecz na przechowanie.

W ramach zobowiązań solidarnych istotne znaczenie dla stosunków wza­jemnych między współzobowiązanymi lub współuprawnionymi mają roszczenia regresowe. W odniesieniu do roszczeń regresowych między dłuż­nikami Kodeks cywilny stanowi, że jeżeli jeden z dłużników solidarnych spełnił świadczenie, wówczas treść istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach może żądać zwrotu od współdłużników, a gdy z treści tego stosunku nie wynika nic innego, wtedy dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych. W przypadku roszczenia regresowego między wie­rzycielami ustawodawca stanowi -jeżeli jeden z wierzycieli solidarnych przyjął świadczenie, wówczas treść istniejącego między współwierzycielami stosun­ku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach jest on odpowie­dzialny względem współwierzycieli, a gdy z treści tego stosunku nie wynika nic innego, wtedy wierzyciel, który przyjął świadczenie, jest odpowiedzialny w częściach równych wobec pozostałych współwierzycieli.

7.4. Umowy

l. Istota i rodzaje umów. Umowa, w rozumieniu prawa cywilnego, jest czynnością prawną dwustronną, w której udział biorą dwie strony. One skła­dając zgodne oświadczenie woli, czynią to w celu wywołania skutków praw­nych (powstania, zmiany lub ustania stosunków prawnych).

Szczególnie istotne znaczenie społeczne mają umowy zobowiąza­niowe (obligacyjne) stanowiące główny instrument prawny organizujący obrót pieniędzy, dóbr i usług w gospodarce rynkowej, bowiem ich treścią jest zobowiązanie się jednej lub więcej stron do świadczenia.

Zastosowanie określonych kryteriów pozwala na klasyfikację umów i wyodrębnienie poszczególnych ich rodzajów. Zależnie od tego, czy obowiązek świadczenia ciąży tylko na jednej, czy też na obu stronach, rozróżnia się:

• umowy jednostronne - charakteryzują się tym, że jedna ze stron jest tylko dłużnikiem, zaś druga wierzycielem (np. w ramach umo­wy darowizny),

• umowy dwustronne - polegają na tym, że każda ze stron jest wierzycielem i dłużnikiem (np. umowa sprzedaży, umowa o dzie­ło, umowa najmu).

Inny podział umów pozwala na rozróżnienie:

• umów odpłatnych w ramach których obie strony odnoszą korzy­ści i ponoszą ciężary (np. umowa sprzedaży, umowa zlecenia za wynagrodzeniem, umowa o dzieło, umowa dzierżawy),

• umowy nieodpłatne, które charakteryzują się tym, że tylko jedna strona umowy odnosi korzyści (np. umowa darowizny, umowa użyczenia, umowa zlecenia bez wynagrodzenia), ale z kolei zakres obowiązków dłużnika jest z reguły mniejszy niż przy umowach odpłatnych. W ramach kolejnego podziału wyodrębnia się następne dwa rodzaje umów zobowiązaniowych:

• umowy konsensualne, których istotą jest samo porozumienie się stron, bowiem wywołują one skutek przez samo złożenie odpowied­nich oświadczeń woli (np. umowa sprzedaży, umowa o świadczenie usługi czynności faktycznych, umowa najmu, umowa spółki cywilnej),

• umowy realne, które dochodzą do skutku przez porozumienie i wyda­nie rzeczy (np. użyczenie, przechowanie, umowa składu). Istotne znaczenie praktyczne ma podział umów na:

• umowy nazwane - to takie, które są unormowane w sposób szcze­gółowy przepisami obowiązującego prawa, co pozwala na odwoła­nie się do tych przepisów przy ocenie konkretnych stosunków zo­bowiązaniowych,

• umowy nienazwane - to takie, których treść jest ukształtowana jedy­nie przez strony, nie są one normatywnie opisane w przepisach obowią­zującego prawa, a ponieważ dana umowa występuje tylko w stosun­kach cywilnoprawnych między tymi stronami, dlatego one z własnej woli określiły treść stosunku prawnego w sposób im odpowiadający (co jest zgodne z zasadą swobody umów),

• umowy mieszane, które zawierają elementy różnych umów na­zwanych i jednocześnie występuje połączenia treści, elementy ze­spalający w całość (np. umowa o podróż, umowa hotelowa). Odrębnym zagadnieniem jest instytucja zadatku w prawie zobowiązań (art. 394 k.c.). Nie jest on rodzajem umowy a jedynie czynnością realną, która polega na wręczeniu przedmiotu zadatku drugiej stronie. Znaczenie prawne zadatku może być różne w zależności od woli stron zawierających umowę, bowiem strony w zadatku mogą widzieć jedynie znak zawarcia umowy, strony mogą zadatek uznać za zaliczkę na poczet świadczenia, to jest jako kwotę przypadającą na rachunek przyszłych należności wierzy­ciela, strony mogą uznać zadatek za zabezpieczenie wykonania świadcze­nia, oraz strony mogą widzieć w nim tak zwane odstępne.

Zadatek w ujęciu Kodeksu cywilnego (art. 394 k.c.), charakteryzuje się tym, że:

• zadatek dany przy zawarciu umowy występuje w charakterze surogatu odszkodowania, a to znaczy, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron, druga strona może bez wyznaczania terminu dodatko­wego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zatrzymać, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej;

• w razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała, a jeżeli zaliczenie nie jest moż­liwe, wówczas zadatek ulega zwrotowi,

• w razie rozwiązania umowy w następstwie zgodnego oświadcze­nia woli stron, zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek za­płaty sumy dwukrotnie wyższej odpada,

• taki sam obowiązek zwrotu zadatku występuje wówczas, gdy nie­wykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpo­wiedzialność obie strony.

2. Treść i forma umów. Mówiąc w prawie cywilnym o treści umów, szczególnie wyraziście akcentuje się istotną rolę zasady swobody umów jako uprawnienia stron do ułożenia stosunku prawnego według swego uzna­nia (art. 353 k.c.).

Kodeks cywilny wyrażając zasadę swobody umów jednocześnie wpro­wadza pewne ograniczenia wskazując, że cel i treść każdej umowy powinna odpowiadać właściwościom (naturze) stosunku prawnego, a chodzi tu o respektowanie ogólnych właściwości stosunku zobowiązaniowego (np. powinna uwzględniać prawidłowość, iż umowa może wiązać tylko strony umowy, co oznacza konieczność poszanowania interesów osób trzecich), powinna pozostawać w zgodności z przepisami ustaw i zasadami współżycia społecznego, nie powinna przewidywać świadczenia niemożliwego do wy­konania. W odniesieniu do formy umowy, obowiązują w prawie cywilnym następujące reguły:

a) jeżeli z mocy ustawy nie wynika nic innego, wówczas umowa może być zawarta w dowolnej formie, b) jeżeli ustawa zastrzega dla umowy formę szczególną, wtedy należy jej dochować, bowiem nakazana forma umowy może mieć wpływ na ważność czynności prawnej, osiągnięcie określonych skutków, czy też osiągnięcie w przyszłości celów dowodowych,

c) jeżeli umowa została zawarta na piśmie, wówczas jej uzupełnienie, zmiana albo rozwiązanie za zgodą obu stron, jak również odstąpie­nie od niej, powinno być stwierdzone pismem,

d) jeżeli umowa dotyczy czynności prawnej obejmującej rozporzą­dzenie prawem, którego wartość przenosi 2.000,- złotych, lub czynności prawnej, z której wynika zobowiązanie do świadczenia wartości przenoszącej 2.000,- złotych, wówczas umowa powinna mieć formę pisemną.

Ze zrozumiałych względów w obrocie cywilnoprawnym z udziałem przedsiębiorców powszechnie jest stosowana praktyka zawierania umów w formie pisemnej.

3. Zawarcie umowy. Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia „zawarcia umowy". Na podstawie całego zespołu przepisów Kodeksu cywilnego, doty­czących czynności prawnych i umów, można wyprowadzić twierdzenie, iż zawarcie umowy to zgodne oświadczenia woli stron, dotyczące składników przedmiotowo i podmiotowo istotnych, które jednocześnie dowodząc uzy­skaniu przez strony konsensusu i o zamiarze stron wywołania świadomie zakładanego skutku prawnego.

Ustawodawca w Kodeksie cywilnym wyszczególnia trzy tryby zawiera­nia umów: ofertowy, przetargowy, oraz tryb rokowaniowy.

Tryb ofertowy zawarcia umowy jest inicjowany przez oferenta wo­bec adresata oferty. Oferta to oświadczenie woli oferenta skierowane wobec adresata, które jest stanowczą propozycją zawarcia umowy, przy czym z oświadczenia wynikają istotne postanowienia dotyczące treści umowy (art. 66 § l k.c.). Tym samym oferent stwarza niezbędne warun­ki do bezpośredniego przyjęcia oferty bez jakichkolwiek pertraktacji. Oferent jest związany ofertą aż do upływu oznaczonego terminu. Zwią­zanie oferenta złożoną oferta oznacza, że z chwilą złożenia oferty adre­satowi, po jego stronie powstaje uprawnienie (będące jego prawem pod­miotowym) polegające na tym, iż przez jednostronne oświadczenie woli (przyjęcie oferty) może on doprowadzić do zawarcia umowy, a nadto -jeżeli oferent, po przyjęciu oferty przez adresata, uchyla się od zawarcia i tym samym zrealizowania umowy, to w razie powstania z tego tytułu szkody po stronie adresata oferty może on wystąpić z roszczeniem od­szkodowawczym. Nie są ofertą ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne infor­macje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób. Należy je traktować jedynie za zaproszenie do rozpoczęcia rokowań (art. 71 k.c.).

Tryb przetargowy polega na tym, że organizator przetargu inicjując po­stępowanie kieruje do ograniczonego lub nieograniczonego kręgu adresatów zaproszenie do składania ofert, określając zarazem jakim wymaganiom po­winny one odpowiadać oraz w jakim trybie będą przyjmowane. Kodeks cywilny przewiduje, że zawarcie umowy może być wynikiem przeprowa­dzonego przetargu ustnego lub pisemnego (art. 70' § l k.c.). Przeprowadze­nie przetargu winno być poprzedzone ogłoszeniem ze strony organizatora przetargu, które to ogłoszenie powinno zawierać dane dotyczące: czasu i miejsca przetargu, przedmiotu oraz warunków przetargu. Unormowania szczególne, dotyczące trybu przetargowego określają, że:

• w toku przetargu ustnego - oferta złożona przestaje wiązać wów­czas, gdy inny licytant złoży ofertę korzystniejszą albo przetarg zostanie zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert, a zawar­cie umowy następuje z chwilą wybrania oferty,

• w toku przetargu pisemnego - oferta złożona przestaje wiązać wów­czas, gdy została wybrana inna oferta, lub gdy przetarg został za­mknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert, przy czym ogłaszający przetarg ma obowiązek powiadomić niezwłocznie uczestników prze­targu pisemnego o jego wyniku lub o zamknięciu bez dokonania wyboru, przyjęcie oferty w toku przetargu pisemnego jest równo­znaczne z zawarciem umowy.

Tryb rokowaniowy polega na tym, że zawarcie umowy jest poprze­dzone rokowaniami, a następuje dopiero wówczas, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich istotnych postanowień umowy (art. 72 k.c.). Rokowania charakteryzują się stopniowym dochodzeniem do porozumienia stron, „targowaniem się" o treść umowy." Dlatego w toku rokowań strony wymieniają informacje o okolicznościach mogących mieć wpływ na decyzje co do zawarcia umowy, formułują swe oceny co do gospodarczej wartości proponowanych świadczeń oraz stopniowo uzgadniają treść zawieranej umo­wy.⁶⁷

Odrębnym zagadnieniem jest normatywne określenie zasad i warunków zawarcia umowy w ramach obowiązującego w Polsce systemu zamówień publicznych (ustawa z 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych). Ustawę o zamówieniach publicznych stosuje się do zamówień na dostawy, wykonywanie usług i robót budowlanych, opłacanych w całości lub w części ze środków publicznych. W razie zaistnienia sytuacji opisanych w ustawie, zawarcie umowy winno być poprzedzone zamówieniem publicznym prze­prowadzonym w ramach jednego z trybów przewidzianych w ustawie, a mianowicie w trybie: przetargu nieograniczonego, przetargu ograniczo­nego, przetargu dwustopniowego, negocjacji z zachowaniem konkurencji, zapytania o cenę albo zamówienia z wolnej ręki.

---