ANTROPOLOGICZNA KONCEPCJA RELIGII

1. WSTĘP

Racjonalna wiedza i nauka mogły udzielić tylko częściowej odpowiedzi na pytania dotyczące egzystencji człowieka, stąd we wszystkich kulturach obecność wierzeń, rytuałów i instytucji życia religijnego, które usiłowały dać wyjaśnienie w kategoriach myślenia mitycznego i symbolicznego. Religia pełni rolę poznawczą, integracyjną i normatywną. Religia, zwłaszcza na szczeblu pierwotnym, nadawała formę ludzkiej myśli i uczuciom, ukierunkowała wszelką działalność ludzką, pełniąc funkcję stabilizatora dla ludzkich orientacji, wartości, aspiracji i ideałów.

Rolę religii można oceniać jako niejednoznaczną:

• Negatywna rola religii: wierzenia religijne i instytucje im towarzyszące pełniły niekiedy rolę hamującą postęp, sprzyjały fanatyzmowi, nietolerancji, ignorancji, przesądom.

• Pozytywna rola religii: religia może dostarczać silnych nastawień uczuciowych i motywacji do przestrzegania norm moralnych czy kultywowanych wartości narodowych.

Współcześnie badacze podkreślają, że religia bazuje na myśleniu symbolicznym.

Mircea Eliade: Symbol odsłania najgłębsze strony rzeczywistości które opierają się innym środkom poznania. Obrazy, symbole, mity odpowiadają pewnej potrzebie i obnażają najskrytsze modalności bytu. Wyobraźnia odbija rzeczywistość psychologiczną i prawdę duchową. Marzenia senne, stany melancholijne, sny na jawie mogą zawierać prawdy równie ważne dla człowieka co empirycznie sprawdzone wyniki naukowych badań. Eliade nie zgadza się z Durkheimem, jakoby religia była doznaniem więzi społecznych i korelatem struktury społecznej, niemniej podziela jego pogląd, że stanowi źródło wyższego rozwoju duchowego.

Durkheim: religia może stanowić źródło kultury wyższej.

Marks: religia - opium narodów.

Pierwsi antropologowie traktowali religię i magię jako przejaw niższego szczebla świadomości i rozwoju, współcześni badacze traktują najczęściej religię jako zjawisko społeczne o określonych reperkusjach w dziedzinie polityki, wychowania, gospodarki.

2. WCZESNE TEORIE RELIGII PIERWOTNEJ

1. Koncepcje antropologiczne

W rozwoju antropologicznych koncepcji religii można wyodrębnić cztery podstawowe fazy:

1. Faza ewolucyjna

• Edward Burnett Taylor - czołowy ewolucjonista brytyjski, twórca angielskiej szkoły antropologicznej. Wg niego najpierwotniejszą formą religii był animizm - wiara w uduchowienie całej przyrody, przypisywanie duszy zwierzętom, roślinom, przyrodzie nieożywionej. Do odkrycia dualizmu natury świata ludzkiego i przyrodniczego - jego duchowej i materialnej strony - doprowadzić miała człowieka pierwotnego analiza marzeń sennych, halucynacji, stanów omdleń, faktu śmierci (elementy psychoanalizy). Magia na tym etapie jest ściśle związana z wierzeniami religijnymi.

• Herbert Spencer - za najwyższą formę kultu uważał manizm - kult dusz zmarłych, który rodzi się ze strachu przed śmiercią. Wierzy się, że dusze zmarłych mogą oddziaływać zarówno dobrze jak i źle.

• John Lubbock - podobnie jak Taylor wywodził religię z marzeń sennych i wprowadził ciąg rozwojowy: ateizm - fetyszyzm - totemizm - szamanizm - idolatria - kult przyrody - monoteizm.

• Fetysztzm, zespół wierzeń związanych z kultem fetyszów. Kult przedmiotów martwych, którym przypisywane są cechy pozanaturalne i takież funkcje, co sprawia, iż człowiek oczekuje od nich określonych działań.

• Idolatria, określenie bałwochwalstwa, czyli oddawania czci przedmiotom wyobrażającym bóstwa (obrazom, rzeźbom). Jest ono zbliżone do fetyszyzmu, ale w idiolatrii przedmiotowi nie przypisuje się cech naturalnych.

• James Frazer - uważał, że magia stanowi pewien rodzaj defektu intelektualnego, zakłada bowiem nieistniejące związki pomiędzy faktami. Frazer jest autorem koncepcji ciągu rozwojowego myśli ludzkiej magia - religia - nauka. Mówi o świadomości magiczno-synkretycznej, jako jedynym typie świadomości właściwej człowiekowi prymitywnemu. Frazer przypisywał magii szczególną rolę w świadomości i życiu człowieka pierwotnego, uważał że góruje w tym okresie nad myśleniem racjonalnym. Odróżnił postawę błagalną właściwą religii od postawy rozkazującej właściwej magii. Doceniał społeczne funkcje magii, przywiązując wielką wagę do magii płodności i magii wegetatywnej, zwraca także uwagę na różnicującą społecznie funkcję magii. Dzieli magię na sympatetyczną i przenośną.

• Magia sympatetyczna - bazuje na zasadzie, że podobne wywołuje podobne,

• Magia przenośna - bazuje na założeniu, że rzeczy pozostające ze sobą w kontakcie nawet po rozdzieleniu będą na siebie oddziaływać.

• Kazimierz Moszyński.

Przedstawicielom ewolucjonizmu zarzucano:

• Europocentryzm i degradacje człowieka prymitywnego,

• Brak oparcia w empirii,

• Psychologizm i indywidualizm metodologiczny,

• Pomijanie społecznego wymiaru i kontekstu zjawisk religijnych.

2. Faza funkcjonalna

• Alfred R. Redcliffe-Brown - za Durkheimem zaczyna rozumieć religię jako korelat struktury społecznej, a za główne zadanie badacza religii uważa śledzenie jej funkcji w ustanawianiu i podtrzymywaniu porządku społecznego. Poszukiwał głębszych społecznych źródeł i efektów religii. Religie uważał za pochodną organizacji społecznej. Głównym celem rytuałów religijnych jest wyrażenie i przekazywanie sentymentów społecznych, od których zależy jedność i solidarność społeczeństwa. Religia pełni więc funkcję integrującą. Wierzenia i praktyki religijne mogą budzić w człowieku lęk.

• Bronisław Malinowski, polemizuje z Durkheimem, dostrzega społeczne funkcje religii ale za ważniejsze uważa efekty indywidualnej i psychologicznej integracji, jakiej ona dostarcza. Religia zaspokaja po pierwsze potrzebę spokoju, ufności, bezpieczeństwa i dostarcza optymizmu w obliczu niebezpieczeństwa. Magia i religia dochodzą do głosu gdy człowiek musi uznać niemoc rozumu. Wierzenia i rytuały rodzą się w kryzysowych momentach ludzkiego życia, np. narodziny, inicjacja, małżeństwo. Człowiek dziki przestrzega tabu bo jego poczucie odpowiedzialności i sumienie nie pozwalają mu go odrzucić. Malinowski rozgranicza magię od religii.

MAGIA	RELIGIA
Utylitarna - ma jasno sprecyzowany cel praktyczny, bazuje na wierze w możliwość sprawowania przez człowieka władzy nad światem nadprzyrodzonym, Dokonywana jest indywidualnie, Nie skupia społeczności wiernych, Może być szkodliwa i społecznie potępiona,	Celem jest oddawanie kultu istocie wyższej lub konsekracja jakiegoś wydarzenia, Ma charakter społeczny, Skupia wiernych, obecność kościoła, czyli kręgu wyznawców - funkcja integrująca, Rytuałom religijnym przyświeca społecznie akceptowany cel,

• Edward Evan Evans-Pritchard - rozróżnienie:

• czarownictwo - praktyki domniemane których nikt nigdy nie obserwował,

• czary - praktyki faktycznie odprawiane, które można zademonstrować.

• Karl Polyanyi

• Clyde Kluckhohn

3. Faza strukturalistyczna

• Claude Levi-Strauss - nie dostrzega przepaści intelektualnej między człowiekiem prymitywnym a cywilizowanym, ich myśleniem rządzą te same zasady. Myślenie magiczne jest również logiczne, wyprzedza ono metody poznania naukowego. Myślenie magiczne ulega nobilitacji, jako równorzędny typ myślenia, co w dalszej konsekwencji pozwala na rozumienie kultury jako systemu przekonaniowego.

• Edmund R. Leach - przedstawiciel neostrukturalizmu. Traktuje kulturę jako system komunikowania. Kultura komunikuje - dotyczy to wszystkich form społecznej aktywności człowieka. Znaczną z nich można uznać za znaki (symbole lub sygnały):

• Sygnał - A wywołuje B - na zasadzie związku automatycznego, mechanicznego, przyczynowo-skutkowego.

• Znak - A i B pochodzą od tego samego kontekstu kulturowego.

• Symbol - całkowicie arbitralnie ustalona konwencja.

4. F. kognitywistyczna

• S. Gunthrie

• Punktem wyjścia badaczy z tej orientacji jest przekonanie, że człowiek organizuje swoją percepcję według pewnych modeli poznawczych, które są wspólne dla myślenia religijnego, magicznego, potocznego, naukowego i opierają się na zasadzie analogii, która stanowi podstawową zasadę i metodę opisu rzeczywistości. Myślenie religijne oparte jest na obserwacji, introspekcji, naśladownictwie i antropomorfizacji. Kognitywistyczna koncepcja niszczy przepaść pomiędzy myśleniem magiczno-religijnym a naukowym. Zarówno myślenie magiczne jak i naukowe wynika z kognitywnego procesu strukturyzacji świata, której dokonuje się ze względu na potrzeby intelektualne, emocjonalne i praktyczne.

2. Koncepcje socjologiczne

• Grupa uczonych skupionych wokół „L'Anne Sociologique” - Émile Durkheim, Célestin Bouglé, Marcel Mauss, Harry Hubert, Heinrich Hertz, Maurice Halbwachs, H. Gernet, Lucien Levy-Bruhl, A. Meille,

• Émile Durkheim - kładzie nacisk na społeczne uwarunkowania i efekty religii, religia jako sakralizacja grupy społecznej. Podtrzymuje i umacnia społeczną integrację.

• Lucien Levy-Bruhl - mentalność jednostki determinowana jest przez wyobrażenia zbiorowości, że każdy typ społeczeństwa implikuje inny typ wierzeń i praktyk religijno-magicznych, a także inny typ mentalności. Społeczeństwom pierwotnym właściwy jest prelogiczny i mistyczny sposób myślenia, społeczeństwom cywilizowanym - logiczny i racjonalny.

• Max Weber - religia bazuje na zorganizowanej formie kultu (kościół i kapłani). Kapłani dysponują wiedzą doktrynalną, która różni się od wiedzy magów. Działania magów mają charakter przypadkowy i indywidualny, polegają na poprawnym odmawianiu zaklęć i odprawianiu rytuałów. Rytuałom tym przyświecają cele praktyczne. Celem rytuałów religijnych jest wyrażenie kultu, moją one najczęściej charakter zbiorowy.

3. Koncepcje psychologiczne

• Zygmund Freud - zepchnięte do podświadomości namiętności, pragnienia i obawy muszą znaleźć jakieś ujście, by przywrócić człowiekowi równowagę psychiczną. Dzieje się to w czasie projekcji owych skrywanych uczuć, które uzewnętrzniają się w formie np. praktyk magicznych.

• Gaza Roheim - kontynuator myśli Freuda, podkreśla analogię pomiędzy wyobrażeniami magicznymi a urojeniami schizofrenicznymi oraz fantazjami dziecięcymi.

• Carol Gustaw Jung - wprowadza do koncepcji religii pojęcie archetypu jako odwiecznych wątków myślowych wspólnych wszystkim ludziom, których istnienie potwierdza fakt, że mity i baśnie literatury światowej zawsze i wszędzie zawierają te same motywy. Przejawy życia religijnego takie jak istnienie duszy interpretuje Jung jako pozostałość po tej fazie rozwoju człowieka, gdy nie wykształciła się jeszcze świadomość. Religii przypisuje rolę terapeutyczną. Zasługą Junga jest ukazanie czysto ludzkich źródeł religii.

4. Koncepcje filozoficzne

• Ernest Casirer - koncepcja symbolistyczna, kulturę zdefiniował jako proces postępującego samowyzwalania się człowieka (ze świata przyrody). Język, sztuka, religia i nauka są różnymi fazami tego procesu. Określa człowieka jako homo symbolicus - najistotniejszą cechą wyróżniającą go ze świata zwierząt jest tworzenie symboli.

W poglądach na genezę i funkcje religii i magii obserwować można ewolucję od pojmowania w sposób skrajnie psychologiczny i indywidualistyczny (ewolucjonizm, kierunki psychoanalityczne), a zarazem degradujący człowieka pierwotnego jako pozostającego na niższym szczeblu rozwoju intelektualnego (błędne kojarzenie faktów, defekty intelektualne, kompleksy, urojenia, przesądy, uprzedzenia), poprzez dostrzeżenie i docenienie ważności, a nawet pierwszoplanowej roli społecznych funkcji wierzeń i praktyk religijnych, jako czynnika społecznej integracji i źródła norm etycznych (funkcjonalizm, francuska szkoła socjologiczna), do pojmowania ich jako równorzędnego w stosunku do innych sfer świadomości sposobu myślenia kierującego się własną logiką i stanowiącego uporządkowany system (strukturalizm, kognitywizm, symbolizm).

3. CZŁOWIEK RELIGIJNY I ŚWIECKI - KONCEPCJA MIRCEA ELIADEGO

Koncepcja Mircea Eliadego:

• Doznanie sacrum odpowiada duchowej strukturze człowieka, stanowi jego cechę gatunkową, dlatego współczesne odchodzenie od religijności jest degradacją człowieka.

• Religia nie da się zredukować do czynników społecznych, jest ona wyobrażeniem i odczuwaniem świata.

• Pierwotne doświadczenie sacrum polegało na uznaniu kosmogonii za najwyższy przejaw boskości. Kosmos był wzorcem doczesnego świata dlatego człowieka pierwotny we wszystkich swoich działaniach odtwarzał mit kosmogeniczny, naśladując w sposób symboliczny sposób stworzenia świata, np. konstrukcja świętej chaty powtarza kosmogonię.

• Ludzie pierwotni dzielili jednorodną, świecką przestrzeń na przestrzeń świętą i świecką. Podobnie jest z czasem - jest czas świecki i czas święty - boski. Przez obrzędy religijne człowiek zapewnia sobie stałe przechodzenie od czasu historycznego do świętego.

• Transcendentna perspektywa zaczyna zanikać w społeczeństwach bardziej zaawansowanych, gdy elity intelektualne zaczynają się odwracać od tradycyjnej religijności. Eliade ocenia ten proces negatywnie - desakralizacja czasu prowadzi do pesymistycznej wizji świata i istnienia ludzkiego.

• Tęsknota ontologiczna - głód świętości jest wyrazem najgłębszej istot człowieczeństwa, zapewnia mu spokój wewnętrzny, poczucie bezpieczeństwa i sensu istnienia, prowadzi do wyższych formu rozwoju duchowego.

4. TYPY WIERZEŃ I PRAKTYK MAGICZNO-RELIGIJNYCH

Na strukturę religii składają się: mity, dogmaty, wierzenia, modlitwa, rytuał oraz etyka. Schemat:

Mit

Dogmat

Wierzenie

Modlitwa

Rytuał Etyka

Kapłani i wierni

Spośród różnych typów wierzeń, jakie spotykamy w różnych kulturach, nie wszystkie są dogmatami. Dogmaty wiary pojawiają się na wyższych szczeblach rozwoju religijnego i stanowią prawdy niepodważalne.

1. Mity

Wierzenia dotyczące przeszłych wydarzeń, jakie miały miejsce w historii świętej, których bohaterami są bogowie lub herosi. Mity są opowieściami, które nabierają mocy obowiązującej gdy zostały opowiedziane - mit opowiedziany staje się prawdą absolutną. Mity opisują dzieło stworzenia, odpowiadają na pytanie kiedy, jak i dlaczego zaistniał świat, rzeczy, wydarzenia i ludzie, zawierają niekiedy przepowiednie przyszłości. Mity stanowią wzorzec dla wielu współczesnych zachowań.

• Eliade: analizę mitów uważał za metapsychoanalizę ludzkości, pozwalającą dotrzeć do najgłębszych warstw psychiki ludzkiej i wiążących się z nią archetypów myślowych,

• Malinowski: nie da się zrozumieć mitów poza kontekstem społecznym, w jakim powstały,

• Levi-Strauss: poszukuje w micie uniwersaliów myśli ludzkiej,

2. Wierzenia i dogmaty

We wszystkich kulturach ludzkich spotykamy jakiś rodzaj wierzeń dotyczących świata nadnaturalnego. Niektóre plemiona pierwotne posiadają rozbudowane wierzenia dotyczące istoty najwyższej, w innych one w ogóle nie występują:

Koncepcje pozaludzkiego świata, które obejmują idee najwyższego boga:

• Bóg obecny i aktywnie uczestniczący w życiu ludzkim,

• Bóg obecny nie wywierający wpływu na ludzkie sprawy i moralność,

• Bóh jest „outsiderem”, nie interesuje się sprawami ludzkimi,

Badania Murdocka: u niemal połowy ludzkich populacji koncepcja pozaludzkiego świata odgrywa minimalna rolę w codziennym życiu.

Pauli Radin: wyróżnił dwa podstawowe typy postaw wobec życia i pozaludzkiego świata:

• Idea „idealistyczna”- ludzie, którzy ją przejawiają, często myślą o przyczynach, efektach i porządku universum, zadają sobie pytania o sens swojego istnienia,

• Idea „realistyczna” - przejawiają ja ludzie, którzy koncentrują się na materialnej stronie życia, żyją dniem bieżącym,

Formy wierzeń:

• Wierzenia animistyczne - najpierwotniejsza forma wierzeń, bazują na przekonaniu, że duchy mają zdolność wcielania się w rośliny, zwierzęta, przedmioty martwe,

• Animatyzm - bezosobowa nadnaturalna moc przenika cały świat

• Wierzenia totemistyczne - bazują na poczuciu pokrewieństwa grupy ludzkiej z pewnymi gatunkami zwierząt, roślin, elementami krajobrazu. Wierzenia te mogą mieć formę słaba lub mocną - od deklaracji pokrewieństwa z danym gatunkiem do wypracowanych form kultu. Znajdują one często odbicie w sztuce, np. totemy, maski, mity, pieśni.

• Kult zmarłych - wierzy się, że dusze zmarłych mogą mieć wpływ na codzienne sprawy żywych. Czasami dusze zmarłych podnoszone są do rangi bóstwa - i wówczas kult dusz zmarłych przekształca się w kult przodków.

3. Magia

Bazuje na określonym zespole wierzeń, stanowi jednak odrębny od religijnych typ praktyki. Magia to specjalne zabiegi techniczne dokonywane wg określonego porządku, oparte na wierzeniu w możliwość sprawowania przez człowieka kontroli nad światem nadprzyrodzonym i wywieranie nań wpływu w celu wywołania pożądanych przez daną jednostkę czy społeczność rezultatów. Magię można podzielić na białą i czarną - dobrą i złą. Zabiegi magiczne mogą mieć cele socjotechniczne np. zwiększenie autorytetu przywódcy.

4. Zaklęcie i modlitwa

Zaklęcie - stanowi na ogół najistotniejszą część praktyk magicznych, opiera się na wierze w magiczną moc słowa. Wypowiadając zaklęcie mag wierzy, że istoty nadprzyrodzone nie mają wyboru i muszą się podporządkować.

Modlitwa - człowiek uznając wyższość bogów, zwraca się do nich w formie prośby a nie rozkazu, wyrażając zarazem swój kult i szacunek. Modlitwa może być werbalna lub niema, wspomagana rekwizytami, np. różańcem.

5. Rytuał

Rytuał - zachowanie stereotypowe, powtarzające się, przewidywalne w swojej formie, którym towarzyszą rozmaite symbole:

• Rytuał - symbole religijne

• Ceremonie i etykieta - symbole świeckie

Rytuały religijne mają na celu reaktualizację wydarzeń z historii świętej lub nawiązanie więzi pomiędzy ludźmi a nadprzyrodzonymi istotami. Rytuały religijne obejmują szeroki zakres działalności: modlitwy, ofiara, taniec, śpiew, sztuka dramatyczna.

Thomas Rhys Williams - klasyfikacja rytuałów religijnych:

1. Rytuały indywidualne - odprawiane przez jednostkę, mogą przybierać formę zabiegów magicznych i rytuałów religijnych,

2. Rytuały intensyfikacji - odprawiane są na ogół publicznie i mają przyczynić się do pomnożenia bogactw,

3. Rytuały przejścia: zaznaczają przełomowe momenty w życiu jednostki:

• Rytuały separacji - oddzielają symbolicznie jednostkę od społeczności,

• Właściwe rytuały przejścia - celebracja zmiany,

• Rytuały inkorporacji - ponownie włączają jednostkę do społeczności wraz z jej nowym statusem.

4. Rytuały szamanistyczne - odprawiają je szamani, ich celem jest nawiązanie łączności z istotami nadprzyrodzonymi i zdobycie ich przychylności i pomocy dla społeczności,

5. Rytuały eklezjastyczne - odprawiane przez specjalistów zajmujących się wyłącznie tą działalnością (księża, rabinie, pastorzy), mają na celu nawiązanie łączności z pozaziemskim światem poprzez różne formy kultu i prośby.

6. Rytuały odwrócenia - włączenie profanum do sacrum. Polegają na odwróceniu normalnego biegu życia społecznego, np. przyzwolenie na okresową swobodę seksualną.

5. RELIGIJNOŚĆ CZŁOWIEKA WSPÓŁCZESNEGO

W Polsce tradycyjny typ religijności, panujący przede wszystkim na wsi, załamał się po II wojnie światowej. Jest to skutek uprzemysłowienia i związanych z nim procesów migracyjnych ludności wiejskiej do miast. Decydującą rolę odegrały również przemiany ustrojowe, laicyzacja społeczeństwa, upowszechnienie ideologii świeckich. „religia dnia powszedniego” ustępuje miejsca „religii od święta”. Po roku 1980 zaobserwować można w Polsce nawrót do praktyk religijnych - potwierdza to teorie, że uczucia religijne dochodzą do głosu ze szczególną siłą w kryzysowych momentach życia jednostki czy narodu.

J. Majka: podział inteligencji polskiej w zależności od jej stosunku do religii katolickiej:

• Grupa starszej inteligencji, wychowana w tradycjach religijno-patriotycznych, lojalna wobec Kościoła ale nie rozumiejąca jego nauk.

• Katolicy świadomi.

• Pośrednia grupa - bardziej związani z Kościołem jako instytucją aniżeli z zasadami filozofii chrześcijańskiej.

• Młoda inteligencja techniczna - typ tradycyjnej religijności wyrażający się w spełnianiu podstawowych praktyk religijnych.

• „Katolicy z metryki - trzymają się z daleka od Kościoła bo nie mogą się zmieścić w granicach prawa kościelnego.

• Grupa humanistów-pozytywistów - traktują religię jako zjawisko społeczne, sprawy religii są im obojętne.

• Zdeklarowani ateiści

Majka: wzrost aktywnego stosunku do religii.

6. UWAGI KOŃCOWE

Systemy religijne pełniły na ogół w życiu społeczeństw cztery podstawowe funkcje:

• Poznawczą

• Psychologiczno-zabezpieczającą

• Społecznie integrującą

• Etyczną

W miarę rozwoju społecznego maleje f. poznawcza i psychologiczno-zabezpieczająca, natomiast wzrasta społecznie integrująca i etyczna.

5

---