47. Teorie atrybucji - klasyczne i nowe modele, przykłady badań
Przyjmuje się podział teorii atrybucji na dwie klasy:
teorie atrybucji - czyli teorie zajmujące się sposobem , w jaki ludzie dociekają przyczyn zdarzeń (udzielają odpowiedzi na pytanie: ,,Dlaczego?'')
teorie atrybucyjne - określające, jakie konsekwencje dla różnych dziedzin ludzkiego funkcjonowania ( motywacji, emocji, zdrowia psychicznego itd.) mogą mieć określone atrybucje.
Teorie atrybucji w psychologii:
Naiwna psychologia Heidera
,, wyjaśnienie ludzkich zachowań, to zrozumienie intencji''
Zachowania intencjonalne:
Według Heidera to, co odróżnia ludzi, jako obiekty spostrzegania od przedmiotów fizycznych to fakt, że ludzie mają intencje. Większość zachowań ludzkich jest zatem zamierzona , a proces wyjaśniania ich przyczyn ( atrybucja) jest odczytywaniem intencji. Przypisywanie intencji jest naturalną ludzką czynnością.
Zachowania nieintencjonalne:
Są to konsekwencje psychologiczne przypisywania komuś intencji , winy , sprawstwa (np. on zabił)
Przyczyny osobowe:
Są to intencje ( ,, chcę''), zdolności ( ,, potrafię'', ,,mogę''), motywacja ( ,, usiłuję'')
Przyczyny środowiskowe:
To obiektywne trudności , niesprzyjające lub sprzyjające okoliczności , szczęście lub pech.
Heider uważa, że te dwa rodzaje przyczyn ( osobowe / środowiskowe ) wzajemnie się wykluczają , zakładając, że zachowanie, które jest wyrazem intencji nie może być równocześnie wywołane czynnikami zewnętrznymi i odwrotnie ( tzw. hydrauliczny model atrybucji)
Teoria odpowiednich wniosków Jonesa i Davisa
Proces wyjaśniania zachowań ludzkich - to proces znajdowania odpowiedniości pomiędzy obserwowanym zachowaniem i leżącą u jego podstawy intencją oraz trwałą dyspozycją wykonawcy. Przebiega on w dwóch etapach: 1) identyfikacja intencji 2) atrybucja dyspozycji. Obserwator skłonny jest uznać, że zachowanie miało charakter intencjonalny , gdy: 1) wykonawca wiedział, jakie skutki pociągnie za sobą to zachowanie , bądź gdy 2) wykonawca dysponował możliwościami pożądanych skutków. Intencjonalność zachowania obejmuje zatem: wiedzę, możliwości i swobodę działania wykonawcy.
Wnioskowanie o dyspozycjach jest zawsze poprzedzone wnioskowaniem o intencjach. Im mniej skutków różni te dwie kategorie działań, tym bardziej pewny wniosek obserwatora na temat osobowości aktora. Zachowania nieintencjonalne ( np. wykonane pod przymusem) nie pozwalają przejść do dalszego etapu, czyli do wnioskowania o trwałej cesze wykonawcy.
Na pewność wniosków obserwatora wpływają:
Zgodność zachowania z oczekiwaniami społecznymi
- zachowania niezgodne z oczekiwaniami społecznymi prowadzą do bardziej pewnych wniosków
Informacja o sytuacyjnych ograniczeniach
- im bardziej zachowanie spostrzegane jest jako ograniczone czynnikami zewnętrznymi, tym mniej jesteśmy pewni, że jest ono wyrazem rzeczywistych przekonań, czy intencji aktora
Wartość emocjonalna i ksobność interpretacji
- im bardziej brzemienne w konsekwencje jest zachowanie drugiej osoby oraz im silniej te konsekwencje dotyczą nas samych, z tym większą pewnością je wewnętrznym dyspozycjom, wykonawcy.
Badanie Jonesa i Harrisa : prezentowali oni badanym studentom fragmenty pisemnych przemówień na temat prezydenta Kuby Fidela Castro. Połowa osób badanych otrzymała do oceny wypowiedzi krytyczne ( zgodne z powszechnymi przekonania społeczeństwa USA) a druga wypowiedzi popierające (niezgodne z powszechnymi przekonaniami). WYNIKI: badani dokonywali silniejszych atrybucji dyspozycyjnych wówczas, gdy były to poglądy niepopularne ( procastrowskie), niż wtedy gdy chodziło o poglądy popularne ( antycastrowskie).
Teoria atrybucji Bema
Według Bema o tym, jakie są nasze preferencje , wnioskujemy nie z introspekcji , tylko z zachowań. Wnioskowanie o własnych postawach i cechach osobowości ma taki sam charakter jak wnioskowanie o postawach innych ludzi.
Badanie Bema ( powtórzył klasyczne badania Festingera i Carlsmitha): ich przedmiotem, był pomiar zmiany postaw osób wobec nudnego eksperymentu, następnie w wyniku własnej argumentacji, niezgodnej z pierwotnym odczuciem ( badani byli proszeni o przekonanie innego badanego, że eksperyment był interesujący). Połowie badanych za to kłamstwo zapłacono bardzo mało ( 1 dolara), połowie zaś dużo ( 20 dolarów). WYNIKI: osoby badane ,, niedopłacone'' w większym stopniu uwierzyły we własne kłamstwa niż osoby ,, nadpłacone'' ( dążenie do redukcji nieprzyjemnego wewnętrznego stanu dysonansu poznawczego).
Teoria atrybucji Kelleya
Model atrybucyjny ANOVA ( osoba x przedmiot x okoliczności)
Kelly wyróżnił dwie grupy sytuacji w których zwyczajowo dokonujemy atrybucji : 1) zdarzenia o charakterze powtarzalnym 2) zdarzenia jednorazowe. Przyczyn zdarzeń powtarzanych dociekamy inaczej niż zdarzeń niepowtarzalnych. Inaczej zatem będziemy odpowiada na pytanie: ,, Dlaczego on nie chce zjeść szpinaku? (zdarzenie powtarzalne), niż ,,Dlaczego on zabił?''( zdarzenie niepowtarzalne).
Według Kelleya racjonalna analiza przyczyn przywołanego zdarzenia powinna uwzględnić następujące trzy rodzaje informacji: a) informację o spójności zachowania b) informację o wyborczości zachowania c) informację o powszechności zachowania.
Teoria Kelleya zyskała miano ,, sześcianu atrybucyjnego'' - trzy boki sześcianu to trzy wymiary atrybucyjny: osoby obiektu zachowania (bodźca) i czasu ( okoliczności). Odpowiadają one trzem podstawowym czynnikom: 1) cechom wykonawcy ( np. X jest nielojalny i niewierny), 2) cechom przedmiotu zachowania ( np. X źle tańczy, jest nieatrakcyjny), 3) cechom okoliczności zachowania ( np. ta zabawa ma to do siebie, że każdy tańczy z kim chce, nie obowiązuje norma lojalności wobec partnera ). Zachowanie może też być wynikiem kombinacji każdego z tych trzech czynników. Przyczyną staje się ten czynnik ( lub kombinacja czynników), który towarzyszy wyjaśnianemu zachowaniu, nie występuje natomiast w sytuacji, gdy owo zachowanie nie ma miejsca.
Schemat wnioskowania przyczynowego a procesy atrybucji: występuje rozróżnienie na dwa schematy wnioskowania przyczynowego: 1) zasada pomniejszania - jeśli dane zachowanie może być wywołane przez więcej niż jeden czynnik i obserwujemy działanie jednego z tych czynników, wówczas mamy skłonność do pomniejszania sprawczej roli pozostałych czynników, 2) zasada powiększania - polega ona na przypisywaniu większej roli określonemu czynnikowi sprawczemu wówczas, gdy równocześnie obserwujemy działanie czynnika o przeciwnym kierunku. Schematy przyczynowe są pewnego rodzaju skondensowanym doświadczeniem atrybucyjny wzajemnych związków między przyczynami a ich skutkami.
Model stanów nieformalnych Hiltona i Slugowskiego
Według tych autorów, wyjaśnienie jest zawsze procesem porównywania sytuacji obecnej z jakimś kryterium porównań ( kontrfaktyczną alternatywą wobec tej sytuacji). Jeżeli zatem pytamy: ,,Dlaczego coś się stało?'', to zawsze przesłanką tego pytania jest ukryte porównanie, np. dlaczego stało się to, a nie co innego.
Hilton przewiduje, że zachowania, które są spostrzegane jako typowe, nie będą prowadzić do żadnych atrybucji. Trzy informacje Kellya: o powszechności, wybiórczości i spójności, według Hiltona spełniają funkcje identyfikatorów ,, stanów nienormalnych'', czyli potencjalnych kandydatów do roli czynników sprawczych wyjaśnianego zdarzenia. Informacja o niskiej powszechności sugeruje, że stanem nienormalnym ( przyczyną ) jest osoba , informacja o dużej wybiórczości zwraca uwagę na wyjątkowość przedmiotu, informacja o niskiej spójności identyfikuje jako ,, nienormalne okoliczności zdarzenia.
Teoria Kruglanskiego - przyczyny czy racje zachowań
Arie Kruglanski proponuje podział na dwa typy zachowań , implikujące dwa odmienne typy wyjaśniania: Podział ten obejmuje działania ( zachowania intencjonalne) oraz zdarzenia ( czyli nieintencjonalne konsekwencje zachowań). Działania mogą mieć dwojaki charakter : 1) endogenny i 2) egzogenny .Działanie endogenne - to takie , którego celem ( racją) jest samo to działanie , podczas gdy działanie egzogenne jest instrumentem wobec zewnętrznego celu. Kategoria działania jako endogenne , odwołuje się tylko do celów, a wyjaśniając zachowania egzogenne - do celów oraz do sytuacji.
Badanie Ross, Greene i House - w serii eksperymentów pytali badanych, jak powszechne w populacji są ich różne zachowania ( faktyczne lub wyobrażone), cechy osobiste, postawy, problemy osobiste , profesje itd. Przykładowo w jednym z pytań proszono badanych o wykonanie pewnej kontrolnej wersji czynności ( np. spacerowanie przez pół godziny po terenie miasteczka akademickiego z tabliczką na piersi reklamującą pobliską pizzę). Następnie osoby , które wyraziły zgodę, oraz te, które się nie zgodziły, poproszono o oszacowanie, jaki procent osób postąpił tak samo , jak one. Wynik wskazał na skłonność do przeceniania częstości własnych zachowań i niedocenianie częstości zachowań przeciwstawnych. Zjawisko to nazwano efektem fałszywej powszechności.
Literatura:
Jan Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej. Tom 3, GWP, 2000
1