Wartość i rodzaje ćwiczeń ortofonicznych w metodyce przedszkolnej
Śniadecki pisał: „ Należy więc i do dobrego wychowania fizycznego, ażeby dobrze wykształcić narzędzia mowy, ażeby dzieci nauczyć każde słowo doskonale, wyraźnie i czysto wymawiać. I to będzie pierwsza i bardzo istotna nauka, którą dzieci powinny odebrać od matki, ojca, piastunki. Pierwsi ich nauczyciele powinni tę umiejętność wydoskonalić, uczyć sposobem rozmowy i igraszki, wymawiać mocno i wybitnie każdą głoskę, każdą sylabę i każde słowo, odmawiając przed dziećmi i zachęcając do powtarzania łatwe i krótkie, a dobre wiersze”. A dalej: „ ... Najlepszym dowodem oświecenia narodu jest wydoskonalenie, czystość i dokładność jego mowy, bo w niej jest skład wszystkich jego myśli i całej jego nauki”.
Mówienie jest sprawnością zdobywaną w toku ontogenezy, poprzez kontakt z otoczeniem ludzkim. Dziecko uczy się używać języka, warg, podniebienia i szczęk do produkowania dźwięków, chociaż te narządy pierwotnie służą do ssania, połykania, żucia. Dopiero wtórnie stają się one narządami mowy. Dlatego też mówienie jest sprawnością niełatwą, którą nabywa się wolniej i z większym trudem niż inne sprawności motoryczne.
Prawidłowa wymowa opiera się na prawidłowym funkcjonowaniu aparatu słuchowego, oddechowego i artykulacyjnego. Dziecko musi więc tak wyćwiczyć narządy mowy i tak je skoordynować, aby mogło wykonywać ruchy drobne, subtelne, jak wytwarzanie zwarć, szczelin, wibracji, opuszczanie i zamykanie podniebienia.
Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości w ogóle . Dzięki rozumieniu mowy poznaje ono otaczający świat. Dzięki umiejętności mówienia jest ono w stanie wyrazić swoje uczucia i spostrzeżenia.
ĆWICZENIA MOTORYKI NARZĄDÓW MOWY
Warunkiem prawidłowej wymowy jest zespolona sprawność kinetyczno-kinestetyczna. Wymówienie każdej głoski wymaga określonego układu artykulacyjnego i określonej pracy mięśni. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych mają na celu wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg i podniebienia. Dlatego prowadzi się gimnastykę narządów artykulacyjnych. Likwiduje ona u dzieci nawyki mowy niedbałej, a często wystarcza do usunięcia prostych wad wymowy. Mają one takie znaczenie dla usprawnienia wymowy, jak gimnastyka dla ogólnego rozwoju fizycznego. Prowadzi się je ze wszystkimi dziećmi w przedszkolu, począwszy od trzylatków.
Ćwiczenia warg
- Spróbujmy pokazać jak wyglądają :
- wesołe usta ,
- smutne usta,
- obrażone usta ,
- złe usta ,
- wargi w ciup .
- Jak wyglądalibyśmy bez warg?
- Zamieniamy się w małe dzidziusie . Będziemy ssać smoczek .
- Nagryzamy zębami wargę dolną , a potem górną .
- Cmokamy ustami przy ich różnym ułożeniu .
- Czy potrafisz :
- górną wargą utrzymać słomkę ,
- schwytać wargami krople deszczu
- utrzymać prosto samymi wargami słomkę , lizak , rurkę .
Pokaż jak chłodzimy wargami zupę .
Ćwiczenia języka
- Pokaż język jak robią to niegrzeczne dzieci.
- Jak żmija porusza żądłem ?
- Spróbujmy zrobić z języka:
- szpilkę,
- skocznię narciarską
- koci grzbiet,
- łopatkę,
- rurkę.
- Pokaż jak:
- kot pije mleko?,
- miś oblizuje się po zjedzeniu miodu.
- Spróbujmy zrobić językiem kółko do gry w serso i dużo kółek.
- Zabawa „Języczek - wędrowniczek”. Język dotyka:
- wargi górnej,
- wargi dolnej,
- kącików ust,
- stara się sięgnąć do nosa, do uszu.
„Liczy zęby” : dotyka końcem języka każdego zęba :
- na górze ,
- na dole ,
- po stronie zewnętrznej i wewnętrznej .
- Zabawa „W konika , woźnicę i źrebaczka”
Ćwiczenia podniebienia miękkiego
- Zabawa w „Chorego kotka”
- chore kotki ziewają szeroko ,
- kaszlą z językiem daleko wysuniętym do przodu ,
- pan doktor zaleca płukanie gardła , łykanie tabletek, picie syropu (naśladowanie)
- zmęczony zasypia ; chrapie na wdechu i wydechu ,
- budzi się i będzie brał inhalacje .
- Zamykamy usta i żujemy coś dobrego .
- Głęboko wdychamy nosem wydychamy ustami .
Ćwiczenia policzków
- Spróbuj pokazać jak wygląda chomik , który trzyma w policzkach swoje zapasy .
- Robimy z buzi duży balon .
- Mamy buzię spuchniętą jak balon .
- teraz jest spuchnięta z lewej ( prawej ) strony .
- Dmuchamy na talerzyk zrobiony z dolnej wargi .
Rybce brakuje powietrza .
ĆWICZENIA ODDECHOWE
Ćwiczenia oddechowe mają na celu pogłębienie oddechu , rozruszanie przepony , wydłużenie fazy wydechowej , a także zapobieganie takim niepożądanym zjawiskom jak arytmia oddechowa , mówienie na wdechu , kolizja między rytmem oddychania a strukturą wypowiedzi . Ćwiczenia oddechowe prowadzimy w formie zabawowej we wszystkich grupach przedszkolnych . Rozpoczynamy od ćwiczeń najłatwiejszych , w czasie wykonywania których wykorzystujemy tylko aparat oddechowy , przechodząc stopniowo do trudniejszych, połączonych z poruszaniem rąk , nóg i całego tułowia , wypowiadania głosek , śpiewaniem . Prowadzimy je podczas nauki piosenek , wypowiadania wierszy oraz ćwiczeń gimnastycznych . Wymagają one czystego , nie zakurzonego powietrza , dlatego powinny być prowadzone na otwartej przestrzeni bądź w dobrze wywietrzonym pomieszczeniu . Przestrzeganie prawidłowego rytmu podczas śpiewu i deklamacji wierszy wdroży dzieci do stosowania pauz , akcentów , a to z kolei wpłynie na rozwijanie umiejętności szybkiego wdechu i długiego równomiernego wydechu .
ĆWICZENIA SŁUCHOWE
Celem ćwiczeń słuchowych prowadzonych w przedszkolu jest rozwijanie wrażliwości dziecka na rodzaj dźwięku , rytm , tempo , ton i melodię . Program przedszkola rozgranicza ćwiczenia słuchowe dla dzieci młodszych i starszych . Pierwsze z nich rozpoznają szmery i dźwięki naturalne , pochodzące z otoczenia , drugie dokonują słuchowej analizy mowy .
Ćwiczenia dla dzieci młodszych
Dzieci siedzą z zamkniętymi oczami , rozpoznają dźwięk z otoczenia .
Rozpoznawanie wytworzonych dźwięków z pomocą wzroku , a potem słuchowo .
Rozpoznawanie różnych rzeczy zamkniętych w pudełku przez potrząsanie pudełkiem .
Uderzanie klockami o siebie , łyżeczkami , garnuszkami .
Rozpoznawanie głosu , szmeru i źródła wdzięku .
Różnicowanie i naśladowanie głosów zwierząt i pojazdów .
Rozpoznawanie dzieci po głosie .
Rozpoznawanie melodii nuconej lub granej przez nauczycielkę .
Ćwiczenia dla dzieci starszych
Wyróżnianie wyrazów w zdaniu .
Wydzielanie sylab w wyrazie .
Wyodrębnienie samogłoski w nagłosie wyrazu .
Wydzielenie spółgłoski nagłosowej przez przedłużenie nagłosu .
Wydzielenie spółgłoski wygłosowej .
Wydzielanie głosek w łatwych wyrazach .
Ćwiczenia słuchowe w rozróżnianiu wyrazów , różniących się jedną głoską np. :
bułka - półka domek - Tomek góra - kura goniec - koniec
bąk - pąk gapa - kapa dama - tama koza - kosa
ĆWICZENIA ORTOFONICZNE
Wymienione typy ćwiczeń kształcących wymowę dzieci są ze sobą ściśle związane i dzięki nim możemy zrealizować zasadniczy cel jakim jest kształtowanie mowy dziecka . Zajęcia i zabawy podczas , których go realizujemy nazywamy ćwiczeniami ortofonicznymi . Ćwiczenia ortofoniczne w przedszkolu mają charakter indywidualnej lub zbiorowej pracy z dziećmi . Prowadzone są one na głoskach , zgłoskach , wyrazach oraz tekstach literackich , wierszach i opowiadaniach .
Ćwiczenia ortofoniczne z głoskach organizujemy w celu zachęcenia dzieci do wyraźnego wymawiania poszczególnych samogłosek lub spółgłosek . Przykładem takiego ćwiczenia może być zabawa w pociąg . Ruch pociągu można naśladować następującym układem dźwięków :
dzieci młodsze : sz - sz - sz ; sz - sz- sz ;
sz - sz ; sz - sz ;
dzieci starsze : sz-sz-sz-sz ; sz-sz-sz-sz ;
sz - sz - sz ; sz - sz - sz .
Ćwiczenia te kształtują przód języka , mięśnie warg , prawidłowy oddech , umiejętne zmiany natężenia głosu .
Ćwiczenia ortofoniczne na zgłoskach ćwiczą mięśnie narządów mowy przez ruchy bardziej skomplikowane . Do tego typu ćwiczeń doskonale nadaje się baśń „O gęsim jaju” E. Szelburg-Zarembiny . Dzieci ćwiczą mięśnie narządów mowy poprzez kilkakrotne wypowiedzi zgłosek : tur - tur - tur ; człap - człap - człap ; kic - kic - kic .
Ćwiczenia ortofoniczne na wyrazach przeprowadzamy wówczas , gdy głoski występujące w dobranych słowach , były już wcześniej przećwiczone . Wyrazy należy tak dobierać , aby ćwiczona głoska występowała w różnych pozycjach , ponieważ ważny jest ruch narządów mowy z pozycji poprzedzającej głoskę i następującej po niej . Dlatego też powinna się ona znaleźć w nagłosie , wygłosie , śródgłosie , między samogłoskami oraz w grupie spółgłoskowej .
Wszystkie ćwiczenia należy przeprowadzać w formie zabawy jako integralną część wychowania dzieci w wieku przedszkolnym . Winne być one prowadzone systematycznie , dokładnie i ze zrozumieniem ich celu , czyli nauki poprawnej wymowy . Uczulenie na piękno i bogactwo języka , różnorodność form językowych pozwoli dziecku na pełniejszy rozwój jego własnego języka .
Ćwiczenia ortofoniczne oddziaływują na psychikę dzieci , powodują odprężenie umysłowe , budzą wiarę we własne siły w wyniku osiąganych postępów, dają lepsze samopoczucie na skutek możliwości łatwiejszego nawiązania kontaktu werbalnego z otoczeniem , braku skrępowania wynikającego z nieprawidłowej wymowy itp. Różnorodny charakter ćwiczeń ma więc pomóc dziecku nie tylko w nauce mowy , ale także w przezwyciężaniu trudności w prawidłowym kształtowaniu osobowości .
LITERATURA DO ĆWICZEŃ ORTOFONICZNYCH
Dzieci 3 - 4 letnie
E . Szelburg - Zarembina - „A ... a ... a”
A ... a ... a kotki dwa ,
srebrnobiałe obydwa .
Nic nie będą robiły ,
tylko bajki mówiły ...
a ... a ... a
W .Chotomska - „Co słychać na wsi ?”
Co słychać ? Zależy - gdzie .
Na łące słychać : Kle- kle !
Na stawie : kwa - kwa !
Na polu : kraaa !
Przed kurnikiem - kukuryku!
- Ko-ko-ko-ko-ko !- w kurniku .
Koło budy słychać : hau !
A na progu słychać : - miau ...
A co słychać w domu nie powiem nikomu .
J. Porazińska - „Śpi Jasiunio”
Husi - husi ... husi - husi ...
w tej lipowej kolebusi .
Za okienkiem po ogródku
nocka chodzi powolutku .
Luli - luli ... luli - luli ...
nie ma w chacie dziś matuli .
Nie ma matki , jest Jagusia
i braciszka swego husia .
Husi - husi ... husi - husi ...
śpij Jasieńku mój malusi .
Świerszczyk skończył swoje granie .
Wszystkie muszki śpią na ścianie .
Luli - luli ... luli - luli ...
Jaś w podusie główkę tuli .
Wolno , wolno kolebuniu.
Cicho , cicho śpij Jasiuniu .
M. Konopnicka - „Co kotek miał ?”
Mały Jasio kotka
przy kominku spotkał .
Ukłonił się kapeluszem
porozmawiać z kotkiem muszę :
- Miał kotek siostrę ?
- Miau !...
- Miał kotek pazurki ostre ?
- Miau !...
- Miał kotek mamę i tatę ?
- Miau !...
- Miał kotek na grzbiecie łatę ?
- Miau !...
I tak sobie przez godzinkę
rozmawiali przed kominkiem .
Dzieci 5 - letnie
M. Konopnicka - „Mały trębacz”
Moja trąbka ślicznie gra :
Ratata ! Ratata !
Dziwuje się owca siwa ,
Kto tak pięknie jej przygrywa .
Dziwują się żółte bąki ,
Kto tak cudnie gra wśród łąki .
Chwieje wietrzyk bujną trawą .
Niesie piosnkę w lewo , w prawo .
Aż gdzieś w dali echo gra :
Ratata ! Ratata !
Moja trąbka głośno brzmi,
Rititi ! Rititi
Wiewióreczka patrzy z drzewa .
Czy to gaj tak wdzięcznie śpiewa ?
Nastawiła uszki oba .
Tak jej granie się podoba .
I zajączek skryty w trawie .
Słucha , patrzy się ciekawie .
Głos w oddali echem brzmi .
Rititi ! Rititi !
Wł. Broniewski - „Kosz do śmieci”
Jestem sobie kosz do śmieci ,
Do mnie , do mnie chodźcie dzieci .
Stoję sobie przy tym świerku ,
Pełno chciałbym mieć papierków .
- A ja jestem ławka szara ,
Kto mnie lubi niech się stara
Nie podeptać mnie , nie pociąć ,
Bo cóż biedna począć mogę ?
E. Szelburg - Zarembina - „Szara godzina”
Szare niebo za oknem .
Szare drzewa w sadzie .
Szary deszcz się na wszystkim
Szarą mgiełką kładzie .
Szary piesek pod piecem
Krótką pali fajkę
I szaremu kotkowi
Prawi długą bajkę
O małej szarej myszce ,
Która siedzi w norze
I w cale w ten dzień słotny
Na dwór wyjść nie może .
Dzieci 6 - letnie
L. Krzemieniecka - „Deszczyk”
Szumi , szumi drobny deszczyk ,
Płacze , płacze kapuśniaczek .
A nasz kasztan szumi , szumi :
„Kiedyż wiosnę znów zobaczę ?”
Szpak szczebiocze na kasztanie :
„Ciesz się , ciesz się , że deszcz pada ,
Taki deszczyk dla kasztana
Jest jak pyszna lemoniada”.
Już niedługo po przylaszczki
W las popędzi Jaś z Bartoszkiem ,
Szumi , szumi drobny deszczyk ...
Będzie wiosna jeszcze troszkę .
M. Konopnicka - „Żuczek”
Wyszedł żuczek na słoneczko
W zielonym płaszczyku .
- Nie bierz ze mnie za skrzydełka ,
Miły mój chłopczyku .
Nie bierzże mnie za skrzydełka ,
Bo mam płaszczyk nowy .
Szyły mi go dwa chrabąszcze ,
A krajały sowy .
Za to im musiałem płacić
Po dwanaście groszy .
I jeszczem się zapożyczył
W tej pstrej kokoszy .
Jak uszyły , wykroiły ,
Tak płaszczyk za krótki ,
Jeszcze im musiałem dodać
Po kieliszku wódki .
Ćwiczenia doskonalące wymowę
Zestawy zajęć i zabaw zamieszczone są w „Wychowaniu w przedszkolu” nr 4 \ 1987 r. Obejmują one cykle tematyczne :
- Poznajemy pracę strażaka .
- Czystość to zdrowie .
- Rytmizowanie wiersza „Kotki” .
- Zabaw inscenizowana „W Krainie Czekoladowej Rzeki” .
- Zabawa dydaktyczna „Zgadywanka” .
BIBLIOGRAFIA
G. Demelowa : „Miejsce i rola logopedii w rozwoju i wychowaniu dziecka przedszkolnego” w „Wychowaniu w Przedszkolu” nr 5 / 1989 , s. 264 .
2. T. Gzik : „Ćwiczenia doskonalące wymowę” w „Wychowaniu w Przedszkolu” nr 4/ 1987 , 231 .
3. J. Śniadecki : „O fizycznym wychowaniu dzieci” , Zakład im. Ossolińskich , Wrocław , 1956 , s. 89
4. G. Jastrzębska : „Zabawy pomagają w kształtowaniu poprawnej mowy” w „Wychowaniu w Przedszkolu” nr 11/ 1988 , s. 652 .
5. E. Chmielewska : „Gry i zabawy stymulujące rozwój mowy dziecka” w „Wychowaniu w Przedszkolu” nr 1/1993 , s. 41
6. E. Sachajska : „Uczymy poprawnej wymowy” , WSiP , Warszawa 1987 .
7. G. Demelowa : „Elementy logopedii” , WSiP , Warszawa 1981 .
8. K. Kozłowska : „Wady wymowy możemy usunąć” , Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP , Kielce 1998 .
9. Z. Igielicka : „Rola przedszkola w stymulowaniu mowy dziecka” w „Wychowaniu w Przedszkolu” nr 4/1981 , s. 220 ; nr 5/1981 , s. 276 .
Ewa Mazur
4