Stulecie wielkich przemian społecznych (1815-1914)

Historia XIX-wiecznej Europy zadziwia stabilnością stosunków międzynarodowych. Przez sto lat przewagę na kontynencie, przy niezmienionych niemal granicach, utrzymało pięć tych samych mocarstw (Austria, Francja, Prusy, Rosja i Wielka Brytania); zmieniały się tylko proporcje sił między nimi, łączące i dzielące je interesy i przymierza.

Wyraźnymi cezurami stulecia okazały się Wiosna Ludów (1848-49) i wojna prusko-fr. (1870-71). Podzieliły one wiek na trzy części. Pierwsza z nich, lata 1815-48, to czas walki „starego” z „nowym”, czyli przywróconych przez kongres wiedeński władców i ich rządów z nowymi ideami równości obywateli (nie poddanych!) i wolności państw narodowych. Ton tej epoce nadawały z jednej strony walki różnych narodów o niepodległość i o prawo decydowania o formie własnego rządu, z drugiej — solidarna postawa państw Świętego Przymierza, gotowych do interwencji w obronie „ładu i porządku”. Skutki wystąpień wolnościowych były różne. W 1821 wybuchło powstanie Greków przeciw kilkusetletniej już władzy tureckiej, przygotowane na obczyźnie przez tajne stowarzyszenia. Klęski w wojnie z Rosją zmusiły Turcję do uznania autonomii 
Grecji (1829), a następnie zaakceptowania jej niepodległości, ogłoszonej przez mocarstwa. Powstaniom zawdzięczały byt państwowy także Serbia (autonomiczna od 1826) i Belgia (od 1830 niepodległa). Niepowodzeniem zakończył się natomiast zryw narodowowyzwoleńczy Polaków (1830-31).

Wiosna Ludów poruszyła większość krajów Europy (poza Anglią i Skandynawią). Walczono m.in. o zjednoczenie (Niemcy, Włochy), o ustrój refpublikański (Francja), o konstytucję (Prusy, Austria), o wyzwolenie spod obcej dominacji (północne Włochy, Węgry). Choć walki, przygotowywane przez tajne organizacje, rozpoczęły się od hasła „solidarności ludów przeciw pałacom”, zakończenie Wiosny Ludów przyniosło efekty zupełnie odmienne. Rozbudzone i skłócone nacjonalizmy sygnalizowały przyszłe konflikty narodowościowe (np. węgiersko-chorwacki, pol.-ukraiński). Rozeszły się drogi mieszczan i robotników. Pierwsi pozostali wierni ideologii liberalizmu. Drudzy — zaczęli interesować się nowymi hasłami i niebawem zasilili szeregi organizacji socjalistycznych.

W 2. części stulecia, w latach 1848-71, nadal silne rządy monarchiczne poczyniły pewne ustępstwa wobec poddanych, przekonane już, że odgórne reformy są lepsze od nieustających represji. Kilka krajów otrzymało konstytucje (Francja, Niemcy, Prusy, Austria). W ostatnich już państwach wyzwolono chłopów z poddaństwa i uwłaszczono ich (Austria, Rosja). Rozdrobnione od kilkuset lat Włochy 
i Niemcy, które w powołanych przez Napoleona Królestwie Włoskim i Związku Reńskim poczuły przedsmak jedności, w ogniu wojen zjednoczyły się w państwa narodowe. Ukoronowaniem tych procesów stało się przeniesienie stolicy Włoch do Rzymu (1871) i proklamowanie II Rzeszy Niemieckiej (1871). W tym samym okresie samodzielność, początkowo ograniczoną, zdobyły księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny (1856-59, od 1861 — Rumunia) oraz Czarnogóry (1858).

W ostatnich 40 latach „długiego stulecia” (1871-1914), mimo pokoju i pozornego spokoju, splot wydarzeń nieuchronnie prowadził do konfliktu. Przygotowywały go różne czynniki. Zmieniły się proporcje sił między wielkimi państwami. Anglia, która do mniej więcej 1870 przodowała w przemyśle europejskim, musiała ustąpić pierwszeństwa zjednoczonym Niemcom. Francję i Niemcy dzieliły — mimo poprawnych stosunków — upokarzające warunki pokoju kończącego wojnę w 1871. Do pozaeuropejskiej rywalizacji Wielkiej Brytanii i Francji o kolonie i wpływy w krajach Afryki i Azji w końcu stulecia przyłączyły się nowe państwa — Belgia, Niemcy, Włochy. Rozluźniły się także związki między państwami stanowiącymi w 1. połowie wieku trzon Świętego Przymierza. Różnice zdań między Rosją i Austro-Węgrami widać było przede wszystkim w odmiennym podejściu do trudnej „kwestii wschodniej”, czyli problemu osłabionej Turcji. Rosja wspierała ruchy narodowe ludów bałkańskich. Natomiast Austria, bezpośrednio sąsiadująca z niespokojnymi terenami, starała się obronić swój stan posiadania i ochronić swe mniejszości narodowe przed dążeniami emancypacyjnymi. Także Wielka Brytania i Francja strzegły swych interesów — starały się podtrzymać słabnące imperium osmańskie, by ograniczyć wpływy gospodarcze i polityczne konkurentów w basenie Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie. Budowa systemu sojuszy politycznych i militarnych doprowadziła na przełomie stuleci do powstaniem dwóch bloków: Trójprzymierza (Niemiec, Austro-Węgier i Włoch, 1882) i Trójporozumienia, czyli Ententy (Anglii, Francji i Rosji, 1907).

W 2. połowie XIX w. do światowej polityki włączyły się nowe, silne państwa, dotąd w niej nieobecne, bądź z powodu przyjętej doktryny politycznej (USA), bądź z racji świadomej, wielowiekowej izolacji cywilizacyjnej (Japonia). Ich pojawienie się na arenie międzynarodowej doprowadziło do konfliktów: Stanów Zjednoczonych z Hiszpanią o Kubę i Filipiny (1898), Japonii z Rosją o Koreę i Mandżurię (1904-05). Zapowiadało również kres epoki, w której mocarstwa europejskie zdominowały resztę świata i decydowały o jej losach.

Nie na darmo XIX w. nazywa się często „wiekiem pary i elektryczności” 
. Rozwój przemysłu, nowe wynalazki i ich zastosowanie w życiu codziennym w czasie jednego stulecia odmieniły świat 
 
. Już w pierwszej połowie stulecia rewolucja przemysłowa dotarła z Anglii na kontynent. Najważniejszy dotąd podział na chłopów i szlachtę ustąpił miejsca podziałowi na robotników i klasę średnią. Nastąpiły masowe migracje, nie tylko wewnątrz krajów, ale również między państwami i między kontynentami (głównie z Europy do Ameryki Północnej). Pod względem cywilizacyjnym stulecie to zmieniło oblicze Europy bardziej niż tysiąc poprzednich lat.

---