Rozwój i funkcje światopoglądu.
Przez światopogląd w szerokim zakresie tego słowa rozumie się na ogół pewien system przekonań wyznaczających stosunek człowieka do świata i siebie samego. W definicji tej są zawarte przynajmniej cztery istotne momenty, które warto wziąć pod uwagę. Po pierwsze, światopogląd jest systemem, a wiec zbiorem poglądów wewnętrznie spójnych, przynajmniej w mniemaniu żywiącego je. Po wtóre, światopogląd jest zespołem przekonań, a więc sądów w szczególny sposób emocjonalnie bliskich jednostek, która je uznaje. Światopogląd jest, więc przeżywaniem określonej treści, a nie tylko samą treścią. Po trzecie, światopogląd obejmuje treści w jakiś szczególny sposób dla jednostki ważne i doniosłe te, które maja dla niej określone trwałe znaczenie, stanowią swoisty rodzaj busoli, pozwalającej orientować się w najrozmaitszych złożonych sytuacjach życiowych. I wreszcie, po czwarte światopogląd obejmuje takie treści, których prawdziwość i słuszność nie budzi u jednostek żadnych wątpliwości. Wszak żywić przekonanie to w życiu potocznym często znaczy właśnie tyle, co: mieć pewność, że jest właśnie tak jak się głosi. Z tej właśnie racji ludziom chwiejnym, nazbyt często zmieniającym poglądy w zasadniczych kwestiach życiowych odmawiamy posiadania przekonań i nazywamy ludźmi bez światopoglądu.
Światopogląd w szerokim, tradycyjnym, tego słowa znaczeniu stanowi zespół odpowiedzi na wszelkie życiowe kwestie i problem jednostki. W jego skład wchodzą zarówno przekonania dotyczące tego, jaki jest świat i jaki jest w nim miejsce człowieka, jak też przekonania na temat sensu życia, powołania człowieka oraz jego moralnych obowiązków, obowiązków także na temat tego, co w życiu posiada prawdziwa wartość i jest godne realizacji.
W ten sposób na światopogląd człowieka w rozumieniu tradycyjnym składają się trzy główne kategorie przekonań:
- przekonania dające w sumie pewne wyobrażenie o świecie oraz siłach w nim rządzących
- przekonania dotyczące tego, co jest naprawdę cenne i godne zabiegów człowieka, a wiec, jakim wartością człowiek powinien poświęcić swoje życie
- przekonania na temat tego, jak należy postępować, aby owe wartości osiągnąć, a wiec, jakie są życiowe i moralne powinności człowieka.
Przykładem zespolenia wszystkich tych elementów jest światopogląd chrześcijański, w którym znajdziemy wiarę w życie pozagrobowe, przekonanie, że właśnie ono jest najważniejsze, oraz wskazówki, jak należy żyć, aby osiągnąć w nim zbawienie.
Oto stajemy przed pytaniem czy człowiek powinien być uczciwy w stosunkach z innymi ludźmi, czy też nie? Na pytanie to chcemy znaleźć odpowiedź, która byłaby wyprowadzona z przesłanek naukowych, nie dopuszczałaby żadnych wątpliwości. Cóż, zatem mogłaby nam powiedzieć nauka na temat uczciwości? Jedyne uzasadnienie tej normy, jakie moglibyśmy otrzymać, polegałoby na odwołaniu się do innej normy lub wartości.
Na przykład, dowiedzielibyśmy się, że należy postępować uczciwie, dlatego, że ludzie traktowani w sposób nieuczciwy przeżywają przykre stany psychiczne. Ale odpowiedź taka nie zadawala. Można by w dalszym ciągu zapytywać, dlaczego właściwie mamy oszczędzać ludziom przykrości. I niezależnie od tego, czy znaleźlibyśmy jakieś uzasadnienie tego, czy też nie, jest oczywiste, iż uzasadnienie to polegałoby nie na odwołaniu się do jakichś faktów, (co jest właściwe nauce), lecz do jakichś nadrzędnych wartości. Ale wtedy i tak pozostaje pytanie, dlaczego mamy właściwie uznawać owe wartości.
Właściwe krystalizowanie się światopoglądu następuje na ogół w wieku młodzieńczym. Wszakże już w okresie dorastania występują przejawy świadczące o tym, iż młodzież usiłuje zdobywaną wiedze o rzeczywistości powiązać w sensowną całość, a także stara się znaleźć swój własny stosunek do świata wartości, próbuje dokonać selekcji tych wartości ze swojego punktu widzenia. O fermencie myślowym i budzących się refleksjach w związku ze sprawami światopoglądowymi świadczą stawiane coraz częściej przez młodzież pytania o charakterze problemowym i wysuwane wątpliwości, jak również liczne rozterki, wahania, niekonsekwencje towarzyszące jej postępowaniu. Psychologowie mówią o budzącej się w tym okresie u młodzieży skłonność do „filozofowania”. Niepokój intelektualny przejawia się, zależnie od typu sytuacji społecznych i od osobowości młodocianych w formie skupionego samotniczego rozmyślania bądź też w postaci gorących sporów, polemik i dyskusji.
Zdobywanie postawy światopoglądowej odbywa się w atmosferze dużego napięcia intelektualnego i uczuciowego. Wśród ciągłych rozterek i niepewności młodzież przerzuca się od jednego stanowiska do drugiego. Mozolnie budowany światopogląd ulega ciągłym zmianom i przeobrażeniom. Postawa młodzieży daleka od chłodnej rozwagi dorosłych, przynosi dużo udręki i cierpienia. J.Pieter wymienia szereg cech, które różnią filozofowanie młodzieży od dociekań dorosłych:
1. Przyjmowanie skrajnych stanowisk. Postawa młodzieży jest albo dogmatyczna, albo sceptyczna( krytyczna), nigdy zaś relatywna. Nie uznaje ona stanowisk pośrednich, koncepcji filisterskich służących wygodzie życia.
2. Młodzież jest doktrynerska, tzn. skłonna do tworzenie konstrukcji wyciąganie pochopnych wniosków, do powierzchniowej krytyki. Doktrynerstwo młodzieży wyraża się również w tworzeniu utopii społecznych.
3. Młodzież wykazuje nieograniczoną wiarę w rozum i pragnienie wiedzy absolutnej. Wszystko to tłumaczy się brakiem doświadczenia, nieznajomością faktów oraz brakiem oporów logicznych.
S. Szuman w rozwoju idealizmu młodzieńczego wyróżnia trzy fazy: antycypacyjną, kompensacyjną, normatywną.
Antycypacyjny idealizm wytwarza się na progu okresu dojrzewania (w 12-14 r.ż.). po pierwszym zetknięciu się ze światem wartości młodzież oczekuje od życia spełnienia pragnień. Wierzy w istnienie i możliwość osiągnięcia szczęścia, dobra, prawdy. Brak doświadczeń pozwala jej na snucie marzeń i ufny stosunek do życia.
Stopniowo przychodzi jednak okres rozczarowań i konfliktów, życie nie zaspakaja marzeń i pragnień, a wprost przeciwnie, okazuje się często bardzo surowe i bezwzględne.
Wywołuje to chęć ucieczki od rzeczywistości. Następuje wtedy faza idealizmu kompensacyjnego, który chroni przed beznadziejnym pesymizmem i zniechęceniem. Rozczarowania, które spotykają młodzież, mogą pobudzić ja do buntu przeciw otaczającej rzeczywistości. Przejawem tego jest ostry bezwzględny krytycyzm najpierw zwrócony ku innym, potem również ku sobie. Przedmiotem pretensji młodych staje się zwłaszcza świat ludzi dorosłych, którzy ich zdaniem ponoszą odpowiedzialność za błędy i uchybienia, jakich pełne jest życie. Jednostki, które nie ulegną głębszemu zniechęceniu szukają dróg i możliwości naprawy istniejącego stanu rzeczy. Wprzęgają się w służbę ideałów, które przynajmniej w części możliwe są do zrealizowania. Stanowi to ostatnią fazę idealizmu zwaną normatywną albo praktyczną; występuje ona zazwyczaj w ostatnich stadiach okresu dorastania.
Badania nad młodzieżą radziecką, referowane przez W. A. Krutieckiego i N. S. Łupina, ujawniają również rozliczne konflikty i sprzeczności w procesie kształtowania się jej światopoglądu, wyboru ideałów życiowych, celów i norm moralnych. Na ogół jednak młodzież radziecką charakteryzował, ich zdaniem, wysoki poziom ideałów moralnych. Autorzy ci zwracają uwagę, że w okresie dorastania nie zawsze istnieje pełna zgodność między wyznawanymi w słowach ideałami, normami, wartościami i czynami młodzieży. Powołując się na badania A. L. Maliowanowa, wyróżniają pod tym względem wśród młodzieży trzy grupy. Pierwszą stanowią ci, u których nie ma rozbieżności między słowem a czynem. Wykazują oni znajomość norm moralnych udowadniając to również swoimi postępkami. Drugą grupę, stosunkowo nieliczną, stanowią młodzi, których poziom znajomości norm moralnych jest niski i jednocześnie zachowanie pozostawia wiele do życzenia. Do trzeciej grupy należą raczej tylko jednostki, które odznaczają się doskonałą znajomością norm, ale zachowanie ich jest całkowicie sprzeczne z tymi normami. Młodzieńczy idealizm jest przez psychologów wysoko ceniony. S. Szuman przypisuje mu funkcję rozwojową i ochronną.
Idealizm stanowi, bowiem ważny szczebel w rozwoju człowieka, kształtuje świat wartości duchowych i wyznacza ich szczytowe punkty; przykrywa też barwną zasłoną szarzyznę życia i chroni w ten sposób od zniechęcenia i rozpaczy.
Wyniki badań zachodnioniemieckich stawiają tzw. Idealizm młodzieńczy pod znakiem zapytania. I tak na przykład H. Bertlein twierdzi, że problematyka dręcząca młodzież zmienia się z zależności od warunków. Powołuje się on na równoległe badania nad młodzieżą w wieku 17-18 lat, przeprowadzone w dwóch analogicznych szkołach nauczycielskich: przed I wojną światową w Bawarii i w 1957 r. w Wirtembergii. Z badań tych autor wyciąga wniosek, że typowe dla młodzieży „wczorajszej” zainteresowania teoretyczne ustępują miejsca u młodzieży „dzisiejszej” zainteresowaniom realnym, związanym z potrzebami rzeczywistego życia osobistego i życia człowieka w ogóle. Typowymi rysami psychicznymi dzisiejszej młodzieży niemieckiej jest, zdaniem autora, konkretność, trzeźwość, rzeczowość, sceptycyzm.
E. Fleszerowa próbowała odpowiedzieć na pytanie, czy współczesna polska młodzież ma jakiś wzór osobowy, a jeśli tak, to jaki? Zbadała w jednej ze szkół warszawskich 207 osób obu płci w wieku 10-19 lat. Młodzież miała wskazać i scharakteryzować krótko jakąś realną postać współczesną, historyczną, literacką a także wyimaginowaną, która się jej podoba i którą by chciała naśladować. Wyniki badań dowiodły, że 94% młodzieży ma jakiegoś bohatera, którego pragnie naśladować.
Jeśli chodzi o osobowość bohaterów, to czynnikiem różnicującym okazał się wiek. Młodzież 10-14 lat lansuje swoich bohaterów przede wszystkim ze względu na takie cechy jak odwaga, uczynność, szlachetność, zdolność do poświęceń. Natomiast starsza młodzież, 15-19 lat, zwraca uwagę na inteligencję, wiedzę, odwagę, siłę woli. Podsumowując wyniki swoich badań, autorka stwierdza, że pomawianie młodzieży o brak ideałów jest niesłuszne i krzywdzące. Młodzież ma swoje ideały, ma swoje wzory, choć odbiegają one nieco od tradycyjnych. Wydaje się, że przestał być wzorem dla młodzieży dawny romantyczny bohater, pełen ślepego altruizmu i poświęcenia bez granic, a stał się nim „inteligentny, wykształcony, mądry i stanowczy człowiek czynu o szerokich zainteresowaniach, ambicji i dużej kulturze, człowiek, który gorąco Koch swój kraj i którego cechuje krytycyzm, pogoda duha, a nawet wesołe usposobienie. Autorka tłumaczy krytyczny stosunek dorosłych do młodzieży tym właśnie, że dorośli szukają w ideałach młodzieży cech tradycyjnych, tradycyjnych nie znajdując ich pomawiają młodzież o brak ideałów lub deprecjonują ideały przez nią wyznawane.
Podobnie jak E. Flenszerowa, pozytywny obraz poglądów młodzieży otrzymał również Cz. Kowal w swych badaniach nad młodzieżą klas licealnych, jakkolwiek liczba badanych była zbyt mała (83), by mogła służyć za podstawę do uogólnień. Uogólnień każdym razie w badanej grupie 45% wyznaje zasady moralno-społeczne uznawane przez nasze społeczeństwo za wartościowe.
Młodzież ta jest np. zdania, że człowiek powinien być uczciwy i porządny, starać się dokonać w życiu czegoś pożytecznego dla społeczeństwa, powinien być gotowy do poświęceń w imię dobra społecznego i dla ratowania z niebezpieczeństwa drugiego człowieka, interesować się sprawami społeczno-politycznymi. Dalsze 48% badanych uznaje, co najmniej część tych zasad, albo też wszystkie, ale z pewnymi ograniczeniami. Tylko 7% odrzuciło te pozytywne zasady.
Należy pamiętać o tym, że postawy światopoglądowe młodzieży podlegają procesom ewolucji; w miarę dorastania młodzież traci wiele ze swego radykalizmu, bezkompromisowej postawy i nieprzejednanego krytycyzmu. U progu fazy młodzieńczej, tj. w wieku 17-18 lat, młodzież staje się w swych poglądach mniej skrajna, bardziej liberalna i tolerancyjna, bardziej też elastyczna w poglądach moralnych. Ogólnie biorąc, wraz z wiekiem wzrasta uznawanie wartości przyjętych przez świat dorosłych.
Bibliografia:
„Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży” pod red Marii Żebrowskiej Warszawa 1975 Państwowe Wydawnictwo Naukowe
„Pedagogika podręcznik akademicki” pod red Michała Godlewskiego Stanisława Krawcewicza Tadeusza Wujka Warszawa 1977 Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Grosicki Dariusz
Kozanka Jakub
Wójcik Daria
4