Uniwersytet Wileński jest trzecim najstarszym uniwersytetem na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, najstarszym uniwersytetem w Europie Wschodniej, a obecnie największym uniwersytetem litewskim.

Początki Uniwersytetu Wileńskiego sięgają 1570 roku, kiedy to staraniem biskupa wileńskiego Waleriana Protasewicza utworzono przy kościele św. Janów Kolegium Jezuickie. W 1579 roku król Stefan Batory przeznaczył środki na przekształcenie Kolegium w Akademię i Uniwersytet Wileński Towarzystwa Jezusowego (łac. Akademia et Universitas Vilensis Societatis Jesu). W tym samym roku papież Grzegorz XIII zatwierdził bullą ustanowienie tejże uczelni.

Oficjalnym językiem była łacina, a wykładowcy pochodzili z różnych części Europy. Rektorem został Piotr Skarga Powęski. Do najbardziej znanych uczonych związanych z jezuickim okresem uczelni należą m.in. Maciej Kazimierz Sarbiewski, SI - poeta piszący po łacinie i polsku, Wojciech Wijuk Kojałowicz - polski teolog, który jest autorem pierwszej "Historii Litwy", Marcin Śmiglecki - autor popularnego w całej Europie podręcznika logiki, wykorzystywanego m.in. na uniwersytecie w Oksfordzie. Akademia Wileńska stała się ważnym ośrodkiem kontrreformacji w Wielkim Księstwie Litewskim. Jej wykładowcami byli m.in. Piotr Skarga i Jakub Wujek - pierwsi rektorzy, Marcin Laterna, Mikołaj Łęczycki, Franciszek Bohomolec, Adam Naruszewicz, Marcin Poczobutt-Odlanicki.

Początkowo funkcjonowały dwa wydziały: teologiczny (bez prawa kanonicznego) z literaturą rzymską i grecką, oraz filozoficzny z logiką, dialektyką i retoryką. Z czasem zakres nauczania poszerzono o ufundowane przez kanclerza Kazimierza Sapiehę wydziały prawa kanonicznego i cywilnego. Biblioteka uniwersytecka powstała dzięki wsparciu kanclerza Sapiehy, króla Zygmunta Augusta i biskupa Protasiewicza. Ofiarowany przez nich księgozbiór liczący 3 tysiące tomów stworzyły „Bibliothecae Sapiehana”. Drukarnię ufundował Mikołaj Radziwiłł.

W 1641 roku otwarto wydział medyczny, nie cieszący się jednak większym zainteresowaniem. W 1753 r. twórcą i organizatorem nowo otwartego obserwatorium astronomicznego i utworzonego przy nim wydziału fizyki i astronomii stał się Tomasz Żebrowski, po jego śmierci pieczę tą objął Marcin Poczobutt-Odlanicki .

Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 r. Akademia została przejęta i zreformowana na uczelnię świecką przez Komisję Edukacji Narodowej; otrzymała wówczas nazwą "Szkoły Głównej Litewskiej" (analogicznie Uniwersytet Jagielloński został "Szkołą Główną Koronną"); podporządkowano jej szkoły wojewódzkie.

Jednym z elementów reformy było rozpoczęcie wykładania po polsku i litewsku na niektórych wydziałach (literatury i historii Polski i Litwy, nauk przyrodniczych i matematycznych). W okresie tym uczelnia nadal posiadała, oficjalnie tradycyjną, łacińską nazwę "Academia et Universitas Vilnensis" - z której usunięto tylko słowa "Societatis Jesu". Zaczęto ją jednak coraz częściej nazywać w tym okresie Uniwersytetem, a nie Akademią. W okresie od reformy Komisji Edukacji Narodowej do rozbiorów Rzeczypospolitej, uczelnia ta przeżyła krótki okres ponownego rozkwitu. Był to okres znacznego wzrostu rangi uczelni, rozszerzenia zakresu nauk matematyczno-przyrodniczych, humanistycznych i wysokiego poziomu wydziału medycznego.

Po rozbiorach, uczelnia utraciła na krótko status szkoły wyższej, stając się "Powszechną Szkołą Wileńską", jednakże w 1803 r. odzyskała swój status i za zgodą cara Aleksandra I funkcjonowała pod nazwą Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego, czyli „Cesarskiego Uniwersytetu w Wilnie”. Zgodnie z koncepcją Czartoryskiego, uniwersytet zachował postępowe zasady nauczania nadane przez Komisję Edukacji Narodowej. Samo otwarcie nowego Uniwersytetu nastąpiło uroczyście 9 IX 1803 r. Wprowadzono po raz pierwszy togi oraz mundury profesorskie; ustanowiono godła wydziałowe. Uniwersytet podzielony został na cztery wydziały: 1) fizyczno-matematyczny, 2) lekarski, 3) nauk moralnych i politycznych, 4) literatury i sztuk pięknych. Pierwszy ze wspomnianych wydziałów, najlepiej wyposażony, obejmował też chemię i mineralogię. Wydział lekarski był w upadku; dawał się odczuwać brak wykształconych profesorów. Wydział nauk moralnych i politycznych obejmował prawo, teologię oraz historię i filozofię. Wydział filologiczny objął literaturę i sztuki piękne - uczono w nim poezji i wymowy, mającej charakter estetyczny; kształcono literatów, wyrabiano gust i smak przez poznanie literatury klasycznej i nowożytnej oraz sztukę. Dlatego dołączono do niego katedrę malarstwa. W obawie przed zupełnym wynarodowieniem kadry naukowej, której większość pochodziła z zagranicy, wysyłano na studia zagraniczne wileńskich absolwentów, którzy po powrocie mieli wykładać na Uniwersytecie. Posiadał silną niezależność finansową związaną z przejęciem majątków jezuickich przez Wileński Okręg Naukowy, instytucję nadrzędną uniwersytetu.

W okresie aż do powstania listopadowego uczelnia przeżyła kolejny, krótki okres świetności i była najsilniejszą pod względem naukowym uczelnią polską. Do najbardziej znanych uczonych tego okresu związanych z Uniwersytetem należą: Wawrzyniec Gucewicz, Jan Śniadecki, Jędrzej Śniadecki, Hieronim Stroynowski, Franciszek Narwojsz, Joachim Lelewel, Michał Oczapowski, Szymon Dowkont i Joseph Frank - syn Johanna. W okresie tym na uczelni studiowało też dwóch najbardziej znanych polskich poetów romantycznych: Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki. Wkrótce na uniwersytecie rozpoczął się ruch Filomatów (1817-1823) i Filaretów (1820-1823), zakończony procesami w 1823 roku i represjami. Uniwersytet chylił się ku upadkowi. Po stłumieniu powstania listopadowego car Mikołaj I nakazał całkowitą likwidację uczelni, jako karę za udział wielu uczonych i studentów w powstaniu. Większość majątku zlikwidowanego uniwersytetu przeznaczono na uposażenie powołanego w 1834 Uniwersytetu Kijowskiego. Po zamknięciu uniwersytetu zostawiono dwie szczątkowe akademie:

„Akademia Medyko-Chirurgiczna” i „Akademia Teologiczna” (1832-1842).

Obie akademie zamknięto w 1842 roku. Po odzyskaniu niepodległości, w roku 1919, otwarto uniwersytet jako „Uniwersytet Stefana Batorego”. Językiem wykładowym w okresie międzywojennym był język polski. Otwarto sześć wydziałów - humanistyczny, teologiczny, prawa i nauk społecznych, sztuk pięknych, matematyczno-przyrodniczy. Jednym z najlepszych wydziałów była filologia polska, w cieniu której powstała grupa poetycka Żagary, do której m.in. należał Teodor Bujnicki i Czesław Miłosz. Na wydziale historii kształcił się wówczas Paweł Jasienica, a wykładali m.in. Feliks Koneczny, Henryk Elzenberg, Stanisław Pigoń, Marian Zdziechowski.

Po 17 września 1939 r. Wilno zostaje zajęte przez wojska rosyjskie, a miasto wraz z uczelnią na krótko przyłączone do Republiki Litewskiej. Wprowadzono po raz pierwszy jako oficjalny język wykładowy język litewski, choć z braku własnych kadr pozostawiono na stanowiskach wielu polskich profesorów, którzy prowadzili zajęcia nadal po polsku. 15 grudnia 1939 r. uczelnia została zlikwidowana przez władze sowieckie. Wydziały Prawa i Nauk Społecznych, Medycyny, Humanistyczny i Matematyczno-Przyrodniczy działały w podziemiu.

Jesienią 1944 wznowiono działalność. Uczelnia stała się prowincjonalnym uniwersytetem, z językiem wykładowym rosyjskim i nielicznymi wykładami po litewsku (głównie na wydziale filologii litewskiej).

W 1945 r. polskim profesorom i studentom dawnego Uniwersytetu Stefana Batorego nie pozwolono nauczać na swojej macierzystej wileńskiej uczelni. Wilno znalazło się w granicach Związku Sowieckiego. W 1955 roku nadano uniwersytetowi imię komunisty, Vincasa Kapsukasa.

Kilku profesorów i docentów dawnego Uniwersytetu znalazło się na obczyźnie. Znakomita większość ocalałej kadry naukowej, administracja i studenci przymusowo wysiedleni z ojczystej ziemi, trafili do Torunia, gdzie powstawał nowy uniwersytet. Do Torunia przyjechali m.in. rektor Władysław Dziewulski i prorektor Tadeusz Czeżowski oraz profesorowie: Jan Prüffer, Henryk Elzenberg, Tymon Niesiołowski, Konrad Górski, Jerzy Remer, Wilhelmina Iwanowska, Stefan Srebrny.

Od odzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1990 r. uniwersytet nosi nazwę: Vilniaus Universitetas, a oficjalnym językiem wykładowym jest język litewski.

Obecnie rektorem, od 2001 roku, jest Benediktas Juodka.

Od 1991 r. uczelnia jest sygnatariuszem Wielkiej Karty Uniwersytetów Europejskich oraz członkiem kilku europejskich stowarzyszeń i konferencji akademickich, wśród nich The Utrecht Network, zrzeszającego 26 zachodnio- i środkowoeuropejskich uniwersytetów, i European University Association (EUA). Współpracuje z wieloma uniwersytetami, instytucjami naukowymi i centrami badawczymi Europy, obu Ameryk, Azji i Australii.

W roku 2005 studiowało na nim 22 618 studentów, z tego 15 789 w trybie dziennym. W 2009r. w trybie dziennym studiowało 18535 studentów.

Według statystyk z 1 stycznia 2009 roku, na Uniwersytecie Wileńskim pracuje 2944 osób, w tym:

Dr hab. 264

Dr 905

Prof. 200

Docentów 530

Studia doktoranckie robi 731 studentów.

Współczesny Uniwersytet Wileński składa się z dwunastu wydziałów (w tym medyczny), ośmiu samodzielnych instytutów, dziesięciu centrów naukowo-badawczych, najstarszej na Litwie biblioteki, uniwersyteckiego szpitala, obserwatorium astronomicznego, ogrodu botanicznego, centrum komputerowego i kościoła akademickiego pod wezwaniem św. Jana.

Kompleks zabudowań uniwersyteckich zgrupowanych wokół kościoła świętych Janów składa się z wielu obiektów pochodzących z XV-XIX wieku. Wielokrotnie przebudowywany, odbudowywany po pożarach, zmieniany - stanowi prawdziwe wyzwanie dla przechodnia, orientację ułatwiają dziedzińce. Jest ich kilkanaście i każdy z nich posiada nazwę. Połączone są przejściami, bramami, schodkami.

Z XV i XVI wieku pochodzą najstarsze obiekty kompleksu głównego, pozostały z nich tylko fragmenty:

- gotycka sala dwunawowa (z późniejszymi przeróbkami),

- część zabudowy między dziedzińcami Skargi (Wielki) i Sarbiewskiego ze średniowiecznymi skarpami,

- część skrzydła północnego dziedzińca Sarbiewskiego z attyką polską z XVI wieku,

- plebania kościoła świętych Janów ze skarpami i zamurowanym podcieniem arkadowym.

Absolwenci i studenci :

Do 1939r. :

* Juliusz Bardach - polski historyk ustroju i prawa

* Wacław Białkowski - polski urzędnik państwowy, wicewojewoda białostocki, wicewojewoda warszawski

* Stanisław Dobosz - polski nauczyciel i rzemieślnik, poseł na Sejm II RP III kadencji (1930-1935), dyrektor Izby Rzemieślniczej w Łodzi

* Wilhelmina Iwanowska - polska astronom, profesor w Instytucie Astronomii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

* Paweł Jasienica - polski pisarz historyczny, eseista

* Zygmunt Kapitaniak - polski prawnik (adwokat i sędzia), działacz polityczny, przewodniczący Zjednoczenia Demokratycznego w czasie II wojny światowe

* Stanisław Kierbedź - polski generał-major, inżynier

* Wiktor Kozłowski - kapitan Wojska Polskiego, powstaniec listopadowy, leśnik

* Eugenia Krassowska-Jodłowska - polska działaczka państwowa, filolog, nauczycielka

* Józef Ignacy Kraszewski - polski pisarz, publicysta, wydawca, historyk, działacz społeczny i polityczny

* Wincenty Kraśko - polski działacz państwowy, prawnik, dziennikarz

* Józef Mackiewicz - polski pisarz i publicysta

* Czesław Miłosz - polski prawnik i dyplomata, poeta, prozaik, eseista

* Adam Mickiewicz - polski poeta, działacz i publicysta polityczny

* Borys Pimonow - rosyjski działacz społeczny i kulturalny w Polsce

* Leonid Pimonow - Wydział Matematyki i Nauk Ścisłych

* Stefan Rosiak - polski historyk, archiwista, działacz krajoznawczy szczególnie w zakresie ochrony zabytków

* Stanisław Sadowski - polski lekarz chirurg i działacz społeczny

* Napoleon Siemaszko - polski polityk narodowej demokracji

* Juliusz Słowacki - polski poeta doby romantyzmu, jeden z najwybitniejszych obok Mickiewicz

* Jan Kanty Steczkowski - polski ekonomista, prawnik, polityk, minister skarbu

* Witold Wenclik - polski sędzia i adwokat, samorządowiec

* Jerzy Wiszniewski - polski prawnik, profesor zwyczajny, specjalizujący się w prawie finansowym i gospodarczym

Po 1939r. :

* Danutė Budreikaitė - litewska polityk, ekonomistka, poseł do Parlamentu Europejskiego

* Mindaugas Butkus - litewski dyplomata, od 2009 ambasador Litwy w Niemczech

* Irena Degutienė - litewska polityk, lekarz, obecnie przewodnicząca Sejmu

* Evaldas Ignatavičius - litewski dyplomata

* Deividas Matulionis - litewski ekonomista, dyplomata, urzędnik państwowy

* Violeta Motulaitė - litewska historyk i dyplomatka

* Petras Zapolskas - litewski dyplomata

Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Wileńskiego:

* 1979

o Jan Safarewicz

o Zdenek Češka

o Werner Scheler

* 1989

o Valdas Adamkus

o Czesław Olech

o Christian Winter

* 1991

o Vaclovas Dargužas (Andreas Hofer)

* 1992

o Edvardas Varnauskas

o Martynas Ycas

* 1994

o Paulius Rabikauskas

o Tomas Remeikis

o William Schmalstieg

o Władimir Toporow (słynny chemik rosyjski)

* 1996

o Václav Havel

* 1997

o Alfred Laubereau

o Nikołaj Bachwałow

o Rainer Eckert

o Juliusz Bardach

* 1998

o Theodor Hellbrugge

o Friedrich Scholz

o Zbigniew Brzeziński

* 1999

o Maria Wasna

o Ludwik Piechnik

o Sven Lars Caspersen

* 2000

o Wolfgang Schmid

o Eduard Liubimskij

o Andrzej Zoll

* 2002

o Dagfinn Moe

o Jurij Stepanow

o Ernst Ribbat

* 2004

o Sven Ekdahl

o Peter Ulrich Sauer

o Peter Gilles

o Francis Robicsek

* 2005

o Aleksander Kwaśniewski

o Władimir P. Skulaczew

o Vassilios Skouris

o Pietro Umberto Dini

* 2006

o Jacques Rogge

o Gunnar Kulldorff

* 2007

o Reinhardt Bittner

o Wojciech Smoczyński

---