25. Państwo jako najwyższa wartość narodowa w widzeniu bohaterów literackich
różnych epok
Pojęcie państwa , jego rola oraz zadania to problemy , które często
pojawiały się u twórców różnych epok. Można by przytaczać tu wiele
przykładów , ponieważ nie tylko w prozie ale także w poezji pojawiało się
państwo jako siła ściśle związana z życiem całego narodu. Zaczynając od
antyku , a kończąc na współczesności można przywołać konkretne przykłady ,
w których widać w jaki sposób kolejne pokolenia ludzi starały się w pełni
zasłużyć na miano dobrych i oddanych obywateli. Państwo jako ściśle
określona grupa ludzi kierujących się własnymi , nienaruszalnymi prawami
oraz ze wszystkimi swoimi cechami było dla wielu twórców oraz samych
bohaterów literackich rzeczą niezwykle ważną. Często kolidowała z ich
własnymi ideałami oraz celami.
Już starożytność i utwór;Antygona; Sofoklesa porusza problemy
towarzyszące w owym czasie ludziom kierującym państwem. W dramacie tym
ukazana jest tragedia głównej bohaterki. Tytułowa Antygona była siostrą
Polinejkesa , który zginął jako najeźdźca walcząc przeciwko swojemu bratu
Eteoklesowi. Eteokles również zginął lecz jako obrońca Teb został godnie
pogrzebany i pożegnany przez samego Kreona. Antygona próbowała namówić
swoją siostrę Ismenę na to , aby wspólnie pogrzebały ciało Polinejkesa ta
jednak nie zgodziła się. Sama , wbrew prawom państwowym ustanowionym przez
Kreona , pogrzebała brata. Król Teb wiedział , że nie może złamać praw ,
które sam ustanowił wydał więc rozkaz zabicia Antygony. Nie wiedział on
jednak , że tym samym skazuje na śmierć swojego syna Hajmona , zakochanego
w Antygonie. W końcu Antygona zostaje żywcem zamurowana , a Hajmon
przebija się sztyletem. Samobójstwo popełnia także żona Kreona Eurydyka.
Tragedia Antygony jest zarazem tragedią samego Kreona , który ustanowił w
państwie takie prawa , których sam nie mógł przekroczyć. Był on władcą
bardzo surowym , jednocześnie uznawał wyższość prawa ustawowego , pisanego
nad zwyczajowym i boskim. Uważał , że prawo religijne nie może ograniczać
zakresu władzy królewskiej. Swoim postępowaniem Kreon próbował pokazać
innym , że w państwie prawa nie ma miejsca dla zdrajców , którzy nie
zasługują na przyzwoity pochówek. Ale był także człowiekiem świadomym
wartości jaką jest państwo. Kierował się jego dobrem , racją stanu ,
wiedział że bezprawie bywa przyczyną upadku państwa. Miał na uwadze
niewinne ofiary , które przyniosła wojna rozpoczęta za sprawą Polinejkesa.
Skazując Antygonę na śmierć nie mógł jako władca pozwolić sobie na
okazanie słabości , jednocześnie musiał dbać i umacniać swój autorytet. W epoce odrodzenia jednym z bohaterów literackich , który szczególnie silnie doceniał wartość narodową był Antenor z;Odprawy posłów greckich
Jana Kochanowskiego. Swoim patriotyzmem i oddaniem dowiódł swej
lojalności. Antenor był człowiekiem uczciwym , rozsądnym i nieprzekupnym.
świadczą o tym jego własne słowa : A mnie i dom mój , i co mam z swych
przodków ,
Nie jest przedajno Wierny swoim ideałom , dbał o interes ogółu , a nie swój , do końca
obstawał przy swoim patriotycznym przekonaniu. Miał świadomość , że
Aleksander swoim czynem sprowadzi nieszczęścia na Troję cyt. :
;Niechże się Aleksander tak drogo nie żeni Żeby małżeństwo swoje upadkiem ojczyzny I krwią naszą miał płacić...;
Jego przeciwieństwem był Aleksander. Człowiek zły , samowolny , lubiący
hulanki i rozpustę , dbał tylko o własne interesy , przedkładając je nawet
ponad dobro państwa.
Myślę , że Antenor w pełni docenił wartość jaką jest państwo. Tylko on do
końca miał na względzie dobro narodu , gdy wszyscy inni odwrócili się od
niego.
Bohaterem dla którego państwo było także najwyższą wartością był Ulisses.
Jest to człowiek , który ma świadomość , że prywata , dobra osobiste
przyczynią się do zguby kraju. świadczą o tym jego słowa :
;O nierządne królestwo i zginienia bliskie ,
Gdzie ani prawa ważą , ani sprawiedliwość
Ma miejsca , ale wszystko złotem kupić trzeba !;
W twórczości Jana Kochanowskiego , który był oddanym patriotą i obywatelem
, można wyodrębnić wiele dzieł z motywami patriotycznymi , jednak nie był
on w swoich dążeniach osamotniony.
Poglądy w epoce oświecenia przedstawił między innymi Julian Ursyn
Niemcewicz w swojej komedii politycznej pt.;Powrót posła;. Sam autor był w owym czasie uczestnikiem obrad Sejmu Czteroletniego obradującego nad
sprawami państwa polskiego. Sam utwór jest w pewien sposób
odzwierciedleniem sytuacji panującej w czasie obrad.
Treść komedii mówi nam o perypetiach związanych z odwiedzinami przez
Walerego swojego domu rodzinnego. Podobnie jak autor , Walery był
uczestnikiem Sejmu Wielkiego , a zarazem posłem stronnictwa postępowego ,
zwolennikiem reform. Intryga miłosna , konkury Walerego i Szarmanckiego do
ręki panny Teresy są w pewien sposób tłem konfliktu obu modeli postaw :
patriotycznej i zachowawczej. Starosta i Szarmancki jako przeciwnicy
reform zostali kompletnie ośmieszeni i skompromitowani. Chciwi ,
wyrachowani , niehonorowi , kłótliwi i głupi byli jednocześnie przeciwni
sojuszom Rzeczpospolitej :
;Polska nigdy się z nikim łączyć nie powinna :
Niech ciało siedzi , ale niech nie będzie czynna :
A jeżeli koniecznie o przymierze chodzi ,
Niech się z dalekim łączy , co jej nie zaszkodzi.
Z Hiszpanią , Portugalią , nawet z Ameryką...;
Bohaterami pozytywnymi , dla których państwo było najwyższą wartością byli
Podkomorzy , Podkomorzyna i Walery. Są oni przykładem wzorowej rodziny.
Według Niemcewicza byli ludĽmi godnymi do naśladowania , u których bogate
są tradycje niepodległościowe. Odrzucają liberum veto i wolną elekcję jako
przyczyny upadku Rzeczpospolitej . Julian Ursyn Niemcewicz ściśle walczył
o silne państwo polskie piórem , często ośmieszając i krytykując obozy
przeciwne patriotyzmowi.
Romantyzm natomiast to epoka szczególnie bogata w bohaterów i utwory mocno
doceniające wartość jaką jest państwo. Dobrym przykładem może tu być
powieść Adama Mickiewicza pt. ś;Konrad Wallenrodś;. Tytułowy Konrad był
człowiekiem litewskiego pochodzenia , który jako mały chłopiec został
porwany przez Krzyżaków. Tam u boku Wielkiego Mistrza był wychowywany
zgodnie z tradycjami zakonu. Chłopiec wyrósł na dzielnego człowieka jednak
nie zapomniał o krzywdach jakie mu wyrządzili Krzyżacy , postanowił się
więc zemścić. Nie był w tym osamotniony. W czasie pobytu w zakonie pomagał
mu tajemniczy litewski Wajdelota , który podtrzymywał w nim tradycje i
pamięć swojego ojczystego narodu. Jako dorosły człowiek Walter Alf ucieka
wraz z Wajdelotą na Litwę. Tam przebywa na dworze księcia Kiejstuta oraz
bierze za żonę jego córkę Aldonę. Jego szczęście nie trwało jednak długo,
ponieważ gdy Krzyżacy zagrażali Litwie Walter postanowił wcielić swój plan
w życie. Można tu przytoczyć cytat :
;...szczęścia w domu nie znalazł ,
bo go nie było w ojczyźnie.;
Jako giermek jednego hrabiego niemieckiego staje po stronie najeźdźców. W
niewyjaśnionych okolicznościach zabija go i przyjmuje jego nazwisko
Konrada Wallenroda. Zwyciężając wojny , turnieje szybko zdobywa uznanie i
ufność Krzyżaków , po czym w niekrótkim czasie zostaje obwołany Wielkim
Mistrzem Krzyżackim. Konrad dopiero teraz rozpoczyna zemstę doprowadzając
cały zakon do wewnętrznej ruiny. Konrad doceniał wartość państwa jednak
pragnienie zemsty zaślepiło go do tego stopnia , że zaczął postępować
wbrew wizerunkowi i całemu kodeksowi honorowemu rycerza , tak
pielęgnowanego w epoce średniowiecza.
Walczył z ukrycia , nie stając twarzą w twarz z wrogiem , nie potyka się z
nim w otwartej walce. Zawiódł zaufanie jakie pokładali w nim poddani mu
rycerze. Konrad poprzez złą taktykę i prowadzenie wojny , wydaje tym samym
wyrok śmierci na ludzi , którzy mu zaufali. Nie przestrzegał on kodeksu
honorowego rycerza , gdyż na uwadze miał wartość jaką jest państwo. Tego
wymaga od niego;maska; , ale czy ta;maska; nie staje się nagle jego
własną twarzą ? Zostaje jednak szybko zdemaskowany i popełnia samobójstwo.
Jest to szczególnie tragiczne , gdyż w imię patriotyzmu i zemsty wyrzeka
się szczęścia rodzinnego , które traci. Potwierdzają to słowa Wajdeloty :
;Bieda , bieda , jeżeli dotąd [Alf] nie spełnił przysięgi
Jeśli , zrzekłszy się szczęścia , szczęście Aldony zatruwszy.
Jeśli tyle poświęcił i dla niczego poświęcił.;
W;Kordianie; Juliusza Słowackiego także ukazana jest wartość państwa dla
tytułowego Kordiana. Jednak zdaje on sobie o tym sprawę dopiero u progu
swojej wędrówki. Na poczśtku całego utworu Juliusz Słowacki przedstawia
swojś krytykę co do przywódców powstania listopadowego i tak przywołuje
postać generałów : Chłopickiego i Skrzyneckiego , którym zarzuca brak
zdolności i umiejętności strategicznych , odwagi , energii i zdecydowania
, księciu Jerzemu Czartoryskiemu przesadną ostrożność , zaś Julianowi
Ursynowi Niemcewiczowi odmawia w ogóle prawa do nazywania się poetą :
;poeta-rycerz-starzec-nic;, natomiast generał Krukowiecki , który podpisał
w 1831 akt kapitulacji Warszawy , zostaje nazwany przez Słowackiego
zdrajcą.
Z kolei poznajemy samą postać Kordiana. Jest on bohaterem romantycznym,
zagubionym w sobie , nie mogącym opanować swoich myśli i marzeń. Jego
przyjacielem był stary sługa Grzegorz , który w pewien sposób próbował mu
pomóc często podnosząc go na duchu. Dopełnieniem nieszczęśliwej biografii
chłopca jest nieszczęśliwa miłość do Laury , która kończy się próbą
samobójstwa przez Kordiana.
Podróże Kordiana po Europie są pasmem kolejnych doznań i tak we Włoszech
przekonuje się , że prawdziwa miło¶ć nie istnieje , Wioletta gotowa jest
sprzedać swe ciało za złoto. W Rzymie natomiast w czasie audiencji u
papieża dowiaduje się , że los Polaków jest mu całkowicie obojętny. Cel
swojego życia Kordian odnajduje dopiero na szczycie Mont Blanc. Odtąd
postanawia walczyć o wolno¶ć i niepodległo¶ć doceniając warto¶ć jaką jest
państwo , walczyć nawet za cenę swojego życia. Hasło , które wypowiada :
;Polska Winkelriedem narodów; stanowi nawiązanie do legendarnego
szwajcarskiego bohatera , który walcząc z Austriakami skierował na siebie
strzały silnie osłabiając obronę wroga.
Swój patriotyzm Kordian postanawia przypieczętować zamachem na cara. Nie
udaje mu się to jednak , gdyż;na drodze; do sypialni cara staje mu Strach
i Imaginacja. Kordian mdleje. ¦wiadczy to o jego niedojrzało¶ci
psychicznej oraz własnej słabo¶ci , której nie umiał przezwyciężyć. Utwór
kończy się lecz nie wiadomo co dzieje się z Kordianem. Wiemy tylko , że ma
być rozstrzelany przez żołnierzy rosyjskich. Jego postępowanie oraz to ,
że próbował zgładzić cara , ciemiężcę ludu , ¶wiadczą o warto¶ci jaką jest
dla niego państwo.
Państwo było od dawien dawna jednym z tematów szczególnie silnie w
przedstawianych przez różnych twórców. Bohaterowie ich utworów byli często
przedstawiani jako patrioci , dążący do polepszenia sytuacji państwa. Tacy
twórcy jak Jan Kochanowski , Juliusz Słowacki czy Adam Mickiewicz jako
dobrzy obywatele i patrioci umieli poprzez swoje dzieła , a przede
wszystkim tworząc wybitne kreacje bohaterów literackich , docenić warto¶ć
jaką jest państwo.
My¶lę , że przykłady , które przytoczyłem ¶wiadczą o tym , że los narodu,
jego problemy nie były żadnemu z twórców obojętne , a pojęcie państwa było
przekazywane z pokolenia na pokolenie i godnie przedstawiane.